A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA IU R I D IC A 6, 1981
Krystyna W ójcik
ANALIZA UMOWY O ŚWIADCZENIE NA RZECZ OSOBY TRZECIEJ JAKO STOSUNKU PRAWNEGO
1. Zagadnienie stosunku praw nego było w ielokrotnie — ptrzy róż-nych podstawach w yjściow ych i ustaleniach — szeroko rozpatryw ane przez teorię praw a1. Nie można jednak z ustaleń teorii korzystać bez zastrzeżeń, gdyż istnieje znaczna rozbieżność poglądów zarówno co do samego pojęcia stosunku praw nego i powiązania tego stosunku ze stosunkami społecznymi, jak i co do ilości i treści poszczególnych elementów stosunków prawnych*.
W swoich rozważaniach będę się posługiwała konstrukcją abstrak-cyjnego stosunku praw nego. W tym ujęciu stosunek praw ny jest pewnym pojęciem zbudowanym w oparciu o-obow iązujące normy pra-wne; konstrukcją ukazującą pow iązania (stosunki) pomiędzy dwoma typami podmiotów.
2. W swojej pracy chciałabym zastosować ustalenia teorii prawa dotyczące stosunku prawnego do szczególnej instytucji prawa cywil-nego — umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (art. 393 k.c.)s.
1 J. S m i t l o w s l c i , W. L a n g , A. D e l o r m e , Z z a g a d n i e ń n a u k i o n o r m i e p r a w n e j , W a r s z a w a 1961,- U . S. J o f f e , M. D. S z a r g o r o d s k i , Z a g a d n i e n i a t e o r i i p r a w a , W a r s z a w a 1963; S. F. К e с z e к i a n, S t o s u n k i p r a w n e w s p o ł e c z e ń s t w i e s o c j a l i s t y c z n y m , W a r s z a w a I960; Z. Z i e m b i ń s k i , U p r a w n i e n i e a o b o w i ą z e k . P r z y c z y n e k d o a n a l i z y s t o s u n k u p r a w n e g o , „ P r a ce W y d z ia łu P ra w a U A M " 1963, n r 4; J. K o w a l s k i , W s t ę p d o n a u k i o p a ń s t w i e i p r a w i e , W a r s z a w a 1971; A . Ł o p a t k a , W s tę p d o p r a w o z n a w s t w a , W a r s z a w a 1968; R. О . С h o 1 f i n a, O g ó l n a n a u k a o s t o s u n k u p r a w n y m , W a r s z a w a 1979. s S m i a ł o w s k i , L a n g , D e l o r m e , o p. cit. , s. 133 i n. i J o f f e , S z a r -g o r o d s k i , o p . cit ., s. 149— 225. s C o d o u m o w y o ś w ia d c z e n ie n a r z e c z o s o b y t r z e c ie j p o r. A . K u n i c k i , U m o w a o ś w i a d c z e n i e n a r z e c z o s o b y t r z e c i e j , T or u ń I960; A . K u b a s , U m o w a na r z e c z o s o b y t r z e c i e j , K r a k ów 1976; S. R e j m a n , u w a g i d o art. 393, [ w :] K o d e k s
Swoistość tej konstrukcji polega na tym, iż w ykracza ona poza sto-sunek między kontrahentam i oddżiaływając na sferę praw osoby po-stronnej. Umowa na rzecz trzeciego ma miejsce wówczas, gdy dłużnik, zwany przyrzekającym, zobowiązuje się w »umowie z wierzycielem, określonym mianem zastrzegającego, spełnić świadczenie na rzecz oso-by trzeciej, która w umowie udziału nie bierze. Umowa ta w yw ołuje zatem skutki prawne nie tylko dla kontrahenta, ale również dla trze-ciego, je st więc źródłem pow iązania zachodzącego pomiędzy przyrze-kającym a osobą trzecią.
A » zastrzegający Iwierzyciel), В — przyrzekający (dłużnik), С — osoba
trïecut-W literaturze polskiej przyjm owany jest podział na właściwe, upraw niające umowy na rzecz osoby trzeciej i niewłaściwe, upow a-żniające umowy na rzecz trzeciego4. Przy niew łaściwych — upoważnia-jących umowach — zobowiązanie dłużnika do świadczenia na rzecz osoby trzeciej jest obowiązkiem tylko wobec kontrahenta. Trzeciemu nie przysługuje w stosunku do przyrzekającego roszczenie o spełnie-nie zastrzeżonego świadczenia. Umowa staje się źródłem obowiązku dłużnika, ale dla osoby trzeciej stw arza tylko upoważnienie do przy-jęcia świadczenia w e własnym imieniu ze skutkiem zwalniającym. N a-tomiast w w yniku zawarcia w łaściw ej — upraw niającej umowy na rzecz osoby tTzeciej — osoba ta może sama bezpośrednio w ystąpić z żądaniem świadczenia na swoją xzecz. Uzyskuje ona w prost z umowy przysporzenie w postaci roszczenia o wykonanie zastrzeżonego świad-czenia. W dalszej części pracy będę się zajmowała w yłącznie w łaści-wą, upraw niającą umową na rzecz trzeciego, z tego względu iż tak właśnie ukształtow ane są przepisy art. 393 k.c. oraz że ta właśnie konstrukcja jest najczęściej stosowana w praktyce.
Przepisy kodeksu cywilnego dotyczące umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej mają charakter dyspozytyw ny. Strony mogą w grani-c y w i l n y . ' K o m e n t a r z , t. II, W a r s z a w a 1972; W . C z a grani-c h ó r s k i , Z o b o w i ą z a n i a . Z a -r y s w y k ł a d u , W a -r s z a w a 1974, s. 135— 137; H . G o i k , U m o w a p r z e w o z u p r z e s y ł e k w t r a n s p o r c i e l ą d o w y m j a k o r o d z a j u m o w y o ś w i a d c z e n i e n a r z e c z o s o b y t r z e c i e j , K a to w ic e 1975; A . O h a n o w i c z , W. G ó r s k i , Z ar y s p r a w a z o b o w i ą z a ń , W a r -s z a w a 1970. « K u n i c k i , o p . cif., s. 47; K u b a s, op. ci t. , s. 33. A В С
cach ustaw owych swobodnie kształtow ać treść stosunków między sobą. W swoich rozważaniach biorę jednak pod uw agę tę umowę w takim kształcie, jaki został jej nadany przez art. 393 k.c. Jednocześ-nie przyjm uję, że całość świadczenia w ynikającego z umowy przypa-da na rzecz trzeciego.
Należy również zwrócić uwagę na fakt, iż ustawowa konstrukcja umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej ogranicza się do ba r-dzo ogólnych rozwiązań. Nie jest to samoistny, odrębny typ umowy podobny do sprzedaży, najmu czy zlecenia, ale figura praw na nada-jąca się do zastosowania w umowach nazwanych, nienazw anych i mie-szanych. Omawiana konstrukcja znajduje zastosowanie w licznych i różnorodnych dziedzinach obrotu prawnego. Znaczenie tej instytucji polega na uproszczeniu i przyspieszeniu obrotu; dla wywołania odpowiednich skutków praw nych zamiast dwu czynności w ystarczy jed -na. Jako przykłady sytuacji, w których konstrukcja określona w art. 393 k.c. odgryw a doniosłą rolę można wymienić: umowę sprzedaży lub dostawy zawierane w tzw. tranzycie rozliczanym, ubezpieczenie na rzecz osoby trzeciej, umowy rachunku bankow ego----w tym także zakładanie książeczek oszczędnościowych na nazwisko innej osoby, darow izny obciążane obowiązkiem spełnienia świadczenia, umowę prze-wozu itp.5
3. W teorii praw a w yróżnia się najczęściej następujące elementy stosunku prawnego: podmiot, upraw nienie i obowiązek (określane nie-kiedy łącznie jako treść) oraz przedmiot.
3.1. Element podmiotowy stosunku prawnego nie w yw ołuje w lite-raturze większych sprzeczności. Twierdzi się, iż stosunek praw ny może istnieć między podmiotami lub — jak też niektórzy określają — między stronami albo osobami. Rozważania dotyczą zobowiązanio-wego stosunku praw nego, a podmiotami w takim stosunku mogą być jedynie podmioty praw a cywilnego: osoby fizyczne i osoby prawne, którym przypisuje się zdolność praw ną lub zdolność do czynności prawnych. Poprzez odw ołanie się do konkretnych przepisów regulują-cych zdolność praw ną (zarówno osób fizycznych jak i praw nych) oraz ustrój osób prawnych możemy wskazać konkretne podmioty, których zachowania będą ocenione z punktu widzenia konkretnego stosunku praw nego.
Dla analizy umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej ważnym
jest w yróżnienie obok podmiotów również stron tego stosunku®. Moż-na przyjąć, iż stosunek praw ny (zobowiązaniowy) zachodzi pomiędzy stronami — w szczególności pomiędzy stroną zobowiązaną i upra-wnioną — co nie wyklucza możliwości istnienia po każdej z nich wielości podmiotów. T eoretycy prawa przyjmują istnienie możliwości .powstawania stosunków praw nych między większą ilością elementów podmiotowych, podkreślając, iż stosunek praw ny istnieje co najmniej między dwoma podmiotami7.
3.2. W umowie o świadczenie na rzecz osoby trzeciej trzeci staje się stroną stosunku praw nego już z chwilą zawarcia umowy, gdyż od tej chwili może żądać spełnienia świadczenia od dłużnika (przyrzeka-jącego). Jednocześnie w tym stosunku pozostaje wierzyciel (zastrzega-jący), który może dochodzić spełnienia świadczenia, jednak tylko na rzecz osoby trzeciej. Siytuacji praw nej zastrzegającego i trzeciego nie można sprowadzić do jednego typu. Zastrzegający może jednostronnie zmienić stosunek praw ny odw ołując lub zmieniając zastrzeżone świad-czenie. Trzeci może skutecznie zapobiec temu przez oświadczenia złożo-ne niekoniecznie zastrzegającemu, lecz dłużnikowi (przyrzekającemu). Zatem ten rozkład upraw nień i obowiązków sugerowałby w szczegól-ności przyjęcie trójstronnego stosunku prawnego. K onstrukcja ta poz-wala na zbudowanie sytuacji, w której po każdej ze stron — zastrze-gającego, przyrzekającego, i osoby trzeciej — wystąpi wielość pod-miotów.
3.3. W ramach tego wielostronnego stosunku prawnego wyróżnić można dalsze, niejako w ew nętrzne stosunki pomiędzy poszczególnymi stronami. Stąd też przedmiotem analizy w prawie cywilnym są przede wszystkim różne w swej treści dwustronne stosunki w ewnętrzne złą-czone w stosunku w ielostronnym8. W celu ułatw ienia posługiwania się konstrukcją umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej przyjęto pewne określenia, które pozwalają oznaczyć stosunki zachodzące mię-dzy zastrzegającym, przyrzekającym i trzecim. Stosunek pomięmię-dzy przy-rzekającym a osobą trzecią nosi nazwę stosunku zapłaty; zaś między zastrzegającym świadczenie a przyrzekającym zachodzi stosunek po-krycia. 6 A. K l e i n , E l e m e n t y z o b o w i ą z a n i o w e g o s t o s u n k u p r a w n e g o , „ A c t a U n iv e r s i- ta ti s W r a t is la v i e n s is " 1964, n r 25, P r a w o X I V , s. 15. 7 S m i a 1 o w s к i, L a n g , D e l o r m e , op. ci t. , s. 180; J o f f e , S z a r g o r o ci- s k i , op. ci t ., s. 167 i n; K o w a l s k i , o p . cit ., s. 230; Ł o p a t k a , o p. ci t. , s. 284. • K u n i c k i , op. ci t ., s. 6; K u b a s , op . ci t ., s. 11; С z a с h ó r s к i, o p . cit., s. 135— 137.
s t o s u r ■*
pokry
A
В — с
s t o s u n e k z a p ła ty
4. Dalszymi elementami stosunku praw nego są: upraw nienie i obo-wiązek (treść stosunku prawnego). W teorii praw a brak zgodności co do tireści tych pojęć; w skazuje się w ielokrotnie na ich wieloznacz-ność9. W stępnie, dla dokonania analizy umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej przyjm uję określenia podane przez Z. Ziembińskiego10. „Czyn с jest ze względu na normę n przedmiotem zobowiązania osoby
X wobec osoby у (czyli x jest ze względu na normę л zobowiązany do
c wobec osoby y) znaczyć może tyle i tylko tyle, że x-owi nakazane jest przez normę n dokonać czynu с polegającego na jakimś określo-nym zachowaniu się wobec y ; choćby np. nieprzeszkadzaniu y-owi w jakichś czynnościach i czyn nakazany x-owi jest w danym systemie prawnym przedmiotem roszczenia ze strony y-a". Pojęcie upraw nie-nia definiuje Ziembiński następująco: „y jest uprawniony do czynu с ze strony x-a już wtedy, gdy у jest recypientem rozważanego czynu (choćby w postaci nieprzeszkadzania x-a w jakichś czynnościach oso-by y). Po stronie у -a istnieje wolność przyjęcia świadczenia. Posiada on również roszczenie prawne wobec x-a: korzystanie z tego roszcze-nia jest y-owi dozwolone choć nie nakazane, (a więc indyferentne)” . W tym ujęciu upraw nienie jest korelatem obowiązku (zobowiązania).
4.1. Jak już pisałam, umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej ma miejsce wówczas, gdy pomiędzy kontrahentam i zostanie zawarta ważna umowa, w której jedna ze stron zastrzega świadczenie drugiej strony na rzecz osoby trzeciej nie biorącej udziału w tej umowie. Kon-trahenci zaw ierają zatem umowę we własnym imieniu, lecz w intere-sie osoby nie w ystępującej w tej czynności prawnej. Trzeci nabywa w prost z umowy prawo do zastrzeżonego świadczenia. Umowa zatem wywołuje skutki praw ne nie tylko dla kontrahentów, lecz również dla osoby trzeciej; jest zatem źródłem stosunku praw nego pomiędzy przy-rzekającym a trzecim. Zgodnie z treścią zaw artej umowy, na dłużniku (przyrzekającym) ciąży obowiązek spełnienia świadczenia na rzecz
oso-• S m i a ł o w s k i , L a n g , D e l o r m e , op. c il ., s . 162 i п.; J o f f e , S z a r - g o r O' d s к i, op. c i t. , s. 181 i п.; Z i e m b i ń s к i, op. с /f., s. 6.
10 Z. Z i e m b i ń s k i , L o g i c z n e p o d s t a w y p r a w o z n a w s t w a , W a r s z a w a 1966, s. 113—- — 114.
by trzeciej. Świadczenie to jest dla przyrzekającego szczególną formą wywiązyw ania się z obowiązku względem swego kontrahenta — za-strzegającego. Podejmuje on — jako dłużnik zastrzegającego — zacho-wanie zgodne z treścią zobowiązania w celu umorzenia swego długu względem wierzyciela. Jednocześnie tym samym działaniem umarza w łasne zobowiązanie względem osoby trzeciej. W ierzyciel — zastrze-gający, zgodnie z ogólnymi zasadami dotyczącymi zobowiązań (art. 353 k.c.), może żądać od swego dłużnika — przyrzekającego, spełnienia świadczenia. Jednakże w tym przypadku zastrzegający może domagać się tego świadczenia nie do rąk swoich, lecz do rąk trzeciego, na któ-rego rzecz dokonał zastrzeżenia. Zgodnie z treścią art. 393 k.c. rów-nież osoba trzecia może wystąpić bezpośrednio do dłużnika z zażąda-niem świadczenia dla niej zastrzeżonego. Zatem zarówno zastrzegające-mu jak i osobie trzeciej przysługuje roszczenie o wykonanie zastrze-żonego świadczenia.
Analizowana sytuacja w pełni odpow iada przedstawionym wyżej kategoriom upraw nienia i obowiązku. Specyficzną cechą tego układu — w ynikającą z faktu, iż mamy tutaj do czynienia z konstrukcją umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej — jest to, że ten sam obowiązek odpowiada żądaniom dwóch różnych osób — zastrzegającego i trzecie-go. Można zatem przedstawioną konstrukcję rozpatrywać na dwa róż-ne sposoby: bądź analizować odrębnie stosuróż-nek pomiędzy zastrzegają-cym a przyrzekajązastrzegają-cym (stosunek pokrycia) i stosunek między przyrze-kającym a osobą trzecią (stosunek zapłaty), bądź analizować jednocześ-nie rozkład upraw jednocześ-nień i obowiązków pomiędzy tymi trzema podmiota-mi (trójstronny stosunek prawny).
5. Problemem budzącym szczególne trudności jest prawo zmiany treści lub odwołania zastrzeżonego świadczenia oraz upraw nienie trze-ciego do przyjęcia lub odrzucenia przysporzenia. Zgodnie z § 2 art. 393 k.c. zastrzeżenie co do obowiązku świedczenia na rzecz osoby trze-ciej nie może być odwołane ani zmienione, jeżeli osoba trzecia oś-wiadczyła którejkolw iek ze stron, że chce z zastrzeżenia skorzystać.
Zmiana zastrzeżenia może .polegać bądź na zmianie osoby upraw nio-nej do świadczenia, bądź na zmianach dotyczących samego świadcze-nia: jego rodzaju, wielkości. Skuteczne odwołanie powoduje, iż uważa się prawo trzeciego za nie nabyte ex tunc. Uprawnienie do zmiany łub odwołania zastrzeżonego świadczenia przysługuje zastrzegającemu, a niekiedy obu kontrahentom (zastrzegającemu i przyrzekającemu). Nie może natomiast przysługiwać ono samemu przyrzekającemu. Klauzula taka, zaw arta w umowie, prow adziłaby do {»w stania po jego stronie zobowiązania o charakterze alternatywnym .
5.1. Praw o zmiany lub odwołania zastrzeżonego świadczenia bywa określane w doktrynie cywil is tycznej jako istnienie po stronie zastrze-gającego (niekiedy obu kontrahentów) praw a kształtującego11. Prawo kształtujące powstaje jedynie w ramach stosunku prawnego, a jego cechą charakterystyczną jest brak jakiegoś określonego, bezpośrednie-go obowiązku stanowiącebezpośrednie-go jebezpośrednie-go korelat. Uprawniony może poprzez swoje własne działanie, bez udziału drugiej strony, doprowadzić do powstania zmiany lub usiania stosunku prawnego. Łatwo zauważyć, iż tak sformułowana kategoria praw ktształfcująqych mieści się w szeroko wytyczonym zakresie definicji pojęcia ,,upraw nienie" podanej przez Z. Ziembińskiego. U prawnieniu у -a do dokonania określonych czyn-ności powodujących powstanie, zmianą lub ustanie stosunku prawnego odpowiada obow iązek nieprzeszkadzania (forma negatywna) dążą cy na osobie X , np. upraw nieniu adresata oferty do jej przyjęcia (powstanie stosunku prawnego objętego treścią oferty) odpow iada obowiązek ofe-renta nieprzeszkadzania w tycłi czynnościach. W ydaje się, iż w fen sam sposób można usunąć szereg wątpliwości rodzących się przy anali-zie umow y na rzecz trzeciego.
W teorii można również wskazać odmienne poglądy dotyczące tych zagadnień. W edług niektórych autorów 12 nie ma w ogóle podstaw do uznawania praw kształtujących za uprawnienia. Działanie przedsięwzię-te rzekomo w wykonaniu tych praw są tylko jednym z elementów sta-nu faktycznego, od którego zależny jest skutek praw ny w postaci pow-stania zmiany lub upow-stania stosunku praw nego; sama zaś możliwość tego działania jest wynikiem podmiotowości praw nej. W grę zatem w eszłyby fakty praw ne — działania (zwane w cyw ilistyce zdarzeniami praw -nymi), które same lub w połączeniu z innymi przesłankami rodziłyby, zmieniały lub znosiły stosunki praw ne. Zatem odwołanie zastrzeżenia byłoby faktem prawnym pow odującym ustanie stosunku praw nego po-między przyrzekającym a trzecim (stosunku zapłaty), a zmiana zastrze-żenia — zmianę tego stosunku.
W ydaje się jednak, iż nie jest możliwe zastosowanie tego rozwią-zania do analizy umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, gdyż — jak już pisałam — mamy tutaj do czynienia z upraw nieniami i odpo-wiadającymi im obowiązkami spoczywającymi na stronach określonego stosunku prawnego. Przyjęcie przedstawionych poglądów prowadzi do
11 Л . W o l t e r , P r a w o c y w i l n e . Z a r y s c z ę ś c i o g ó l n e j , W a r s z a w a 1972, s. 117; J. G w i a z d o m o r s k i , P o d s t a w o w e p r o b l e m y p r z e d a w n i e n i a , „ N o w e P r aw o" 1955, n r 1, s. 10; A . O h a n o w i с z, G l o s a d o u c h w a ł y S N z 21 X I 1956 r., nr 4 C O 16/56, „ N o w e P ra w o " 1957, n r 10, s . 125; A . W o l t e r , G l o s a d o u c h w a ł y S N z 21 X I 1956 r., n r 4 C O 16/56, „ P a ń s tw o i P ra w o" 1957, n r 10, s . 719 1 n. Ił J o f f e, S z a r g o i r o d s k i , o p. cit ., s. 214— 215.
znacznego zubożenia prowadzonych rozważań; nie ukazuje powiązań istniejących między zastrzegającym, przyrzekającym i trzecim w ra-mach umowy.
5.2. Przedstaw iony wyżej problem może zatem zostać rozw iązany przy w ykorzystaniu dwóch modalności praw nych: upraw nienia i obo-wiązku. Możliwości zmiany lub odwołania zastrzeżonego świadczenia, istniejącej po stronie zastrzegającego, odpowiada niemożność przeciw-stawienia się przez osobę trzecią takim działaniom, w ynikająca z bra-ku wcześniejszego oświadczenia o przyjęciu przysporzenia. Oświadcze-nie takie — jak już pisałam — pow oduje, iż prawo przysługujące trze-ciemu zostaje nabyte w sposób definitywny, a zastrzegający — zgod-nie z § 2 art. 393 k.c. — traci możliwość zmiany lub odwołania zastrze-żonego świadczenia. Zatem mielibyśmy po jednej stronie tego stosunku prawnego praw o zmiany lub odwołania świadczenia, zaś po drugiej — obowiązek nieprzeci wstawiania się tego typu zmianom (obowiązek w for-mie negatyw nej — niedziałanie). W przypadku dokonania przez zas-trzegającego skutecznej zmiany lub odwołania zastrzeżonego św iad-czenia, przyrzekający musi zostać poinformowany o sposobie spełnie-nia dotychczasowego świadczespełnie-nia (na czyją rzecz) lub też o zmianach dotyczących rodzaju, lub wielkości świadczenia zastrzeżonego na rzecz osoby trzeciej. Zatem po stronie w ierzyciela istnieje obowiązek w ska-zania sposobu spełnienia świadczenia lub zawiadomienie o jego zmia-nach, a dłużnikowi przysługuje upraw nienie domagania się dopełnie-nia tych czynności przez wierzyciela.
5.3. Podobne wątpliwości — jak przy prawie zmiany lub odwołariia — pow stają przy analizie upraw nienia osoby trzeciej do przyjęcia lub odrzucenia zastrzeżonego świadczenia. Na skutek zaw arcia umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, trzeci nabyw a bezpośrednie prawo bez potrzeby oświadczenia o przystąpieniu, przyjęciu lub jakich-kolwiek czynności współdziałania. Do powstania tego prawa nie jest naw et potrzebna wiedza os'oby trzeciej. Prawo to od chwili powstania przysługuje tej osobie. Zatem strony, zaw ierając umowę, powołują od razu do życia praw o trzeciego, który je jednak nabyw a prowizorycz-nie, od chwili aż oświadczy którejkolw iek ze stron, chociażby w sposób dorozumiany, że chce z niego skorzystać. Z chwiłą takiego oświadczenia nabycie staje się definitywne ex tunc, tj. od chwili zaw arcia umowiy między przyrzekającym a zastrzegającym. Przyjęcie zastrzeżonego świadczenia nie jest obowiązkiem osoby trzeciej. Zastrzeżoną na siwą rzecz korzyść może ona odrzucić. Odrzucenie korzyści jest upraw nie-niem trzeciego. Korzyść odrzuconą uw aża się za nie nabytą et tunc.
Oświadczenie o odrzuceniu zastrzeżenia może i bywa zazwyczaj skła-dane przyrzekającemu, ale może być złożone również zastrzegającemu lub obu stronom umowy. Konsekwencje takiej czynności dla kontra-hentów mogą b|yć różne — w zależności od charakteru zobowiązania i od woli stron. Niekiedy przyrzekający będzie zobowiązany świadczyć wierzycielowi w miejsce osoby trzeciej. Sytuacja taka zajdzie, jeżeli — z uwagi na swój charakter — świadczenie może być spełnione tylko na rzecz osoby trzeciej, np: zapłata sumy ubezpieczenia przy ubezpiecze-niu na życie. Zastrzegający może też w miejsce trzeciego, który ko-rzyść odrzucił, podstawić inny podmiot.
5.4. Opisaną wyżej sytuację można przedstawić w postaci „w iązek” upraw nień i obowiązków ciążących na każdej ze stron umowy o świad-czenie na rzecz osoby trzeciej. Trzeciemu przysługuje prawo akceptacji zastrzeżonego świadczenia. W sytuacji, gdy osoba trzecia wyraziła zgo- kiej postaci, w jakiej zastrzeżenie to zostało określone w zaw artej umo-wie. Uprawnieniu temu odpow iada obow iązek niedokonywania jakich-kolwiek zmian lub odwołania zastrzeżonej korzyści ciążącej na zastrze- gającym (niekiedy łącznie na obu kontrahentach). Osoba trzecia może złożyć w yraźne oświadczenie woli o aprobacie zastrzeżenia którejkol-wiek ze stron lub obu kontrahentom jednocześnie. Przyrzekający lub zastrzegający są zobowiązani przyjąć takie oświadczenie; nie mogą te-go odmówić. Jednocześnie, gdy oświadczenie takie zostanie złożone samemu przyrzekającemu, powinien on powiadomić o tym fakcie zas-trzegającego — ma to znaczenie dla możliwości zmiany lub odwołania zastrzezonego świadczenia. W sytuacji, gdy osoba trzecia w yraziła zgo-dę na przyjęcie zastrzeżonej korzyści, gdy zastrzeżone świadczenie ma na celu zapłatę długu osobie trzeciej oraz gdy zachodzą przesłanki z art. 356 k.c. nie może ona odmówić zaoferow anego w sposób właści-wy świadczenia, gdyż nieuzasadnione odrzucenie naraża ją na konsek-w encje zkonsek-włoki (art. 486 k.c.). W takich przypadkach przyrzekający mo-że żądać przyjęcia spełnionego w sposób należyty świadczenia.
Zgodnie z poglądami doktryny, trzeciemu przysługuje prawo odrzu-cenia zastrzeżonej korzyści. Zastrzegający nie może w tedy zmuszać (obowiązek niezmuszania osoby trzeciej do przyjęcia przysporzenia). W tych w arunkach na przyrzekającym ciąży obowiązek w strzymania się od spełnienia świadczenia na rzecz tej osoby — w przypadku odmo-wy wierzyciel może domagać się tego. Jednocześnie powinien on w ska-zać sw em u dłużnikowi sposób wywiązania się z jego obowiązku __ czy świadczenie ma być spełnione na rzecz zastrzegającego, czy na rzecz innej, w skazanej przez zastrzegającego, osoby trzeciej. Zatem przyrze-kający może domagać się wskazania sposobu spełnienia świadczenia.
5.5. Przyjęte w początkow ej fazie tych rozważań definicje term i-nów ,,praw o" i , .obowiązek" są tak szerokie, iż można pod nie podciąg-nąć wiele różnorodnych przypadków. Dlatego też istnieje możliwość opisania sytuacji zastrzegającego, przyrzekającego i trzeciego w kon-strukcji umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej przy użyciu tych pojęć. Nasuwa się jednocześnie potrzeba pewnego doprecyzowania, uściślenia poszczególnych terminów.
6. Problem atyka dotycząca stosunków praw nych jest w nieco od-mienny sposób analizowana w teoriach naw iązujących do aparatury pojęciow ej w ypracow anej przez W. N. H ohfelda13 oraz przez A. Rossa14. W yróżnia się następujące modalności prawne:
obligation (obowiązek) J
claim (żądanie)
subjection (podległość) |
competence (kompetencja) J
Przy użyciu lego szerszego zakresu modalności praw nych można w sposób znacznie bardziej precyzyjny oznaczyć stosunki między trze-ma podmiotami w ratrze-mach umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej. W większości sytuacji zachodzi relacja obligation-claim. Podstawowym obowiązkiem wynikającym z umowy, a ciążącym na przyrzekającym , jest powinność spełnienia świadczenia (obligation). Zastrzegający może domagać się spełnienia tego świadczenia do rąk osoby trzeciej (claim). Również trzeciemu przysługuje żądanie w ypełnienia tej powinności na sw oją rzecz (claim).
Znacznie prościej rysuje się rozwiązanie przypadków wątpliw ych typu: czy mamy do czynienia z prawem kształtującym , faktem praw -nym, a może relacją prawo-abow iązek. Po stronie zastrzegającego ist-nieje kompetencja do dokonania zmiany lub odw ołania zastrzeżonego świadczenia (competence) do czasu oświadczenia przez osobę trzecią o przyjęciu korzyści. Trzeci natomiast, musi podporządkować się takim zmianom (subjection), gdyż wcześniej nie w yraził swojej woli co do w ynikającego z umowy zastrzeżenia. Możliwości przyjęcia zastrzeżonej korzyści przez trzeciego (competence) odpowiada konieczność w ypeł-nienia świadczenia w takiej formie, w jakiej wynika ono z zawartej
13 W. N . H o h f e 1 d, F u n d a m e n t a l L e g a l C o n c e p t i o n s , N e w H a v e n a n d L o n d o n
1964.
14 A . R o s s , O n L a w a n d J u s t i c e , L o n d o n 1958, s. 158— 169; t e n ż e , D i r e c t i v e s
a n d N o r m s , L o n d o n 1968, s. 106— 138.
permission (zezwolenie) по-claim (brak żądania) im munity (imunitet) disability (niezdolność)
umowy bez prawa zmiany lub odwołania (subjection). Osoba trzecia mo-że odmówić przyjęcia zastrzemo-żenia (competence), zaś zastrzegający po-winien podporządkow ać się w yrażonej przez tę osobę woli i nie zmu-szać jej do przyjęcia świadczenia (subjection).
Można zauważyć, iż opisanie relacji trzech podmiotów w ramach umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej przy w ykorzystaniu mo- dalności subjection-competence jest bardziej zgodne z naszymi intuicja-mi co do rzeczywistych powiązań istniejących intuicja-między zastrzegającym, przyrzekającym, trzecim. W ydaje się zatem, iż przy przyjęciu innej aparatury pojęciow ej (rozszerzonego zakresu modalności prawnych) w ie-le spornych probie-lemów może zostać rozwiązanych.
7. Zagadnieniem w ymagającym jeszcze omówienia jest istnienie po-wiązania (stosunku praw nego) w ramach umowy o świadczenie na rzecz osoSy trzeciej pomiędzy zastrzegającym świadczenie a trzecim. W
do-ktrynie cyw ilistycznej dotyczącej umow y wskazuje się i omawia jedy-nie stosunki prawne pomiędzy zastrzegającym a przyrzekającym i przy-rzekającym a trzecim.
7.1. Jak już pisałam, przyjęto pewne określenia pozw alające ozna-czyć te stosunki13. Nazwy te mają uzasadnienie w gospodarczej funkcji poszczególnych powiązań. Stosunek pomiędzy przyrzekającym a osobą trzecią nosi nazw ę stosunku zapłaty, gdyż przyrzekający ma obowiązek świadczyć na rzecz trzeciego. Pomiędzy zaś zastrzegającym a przyrze-kającym świadczenie zachodzi stosunek pokrycia, gdyż przyrzekający
w zamian za swe świadczenie na rzecz osoby trzeciej uzyskał lub uzys-ka od zastrzegającego odpowiednie „pokrycie". W yróżnia się również stosunek waluty, który istnieje poza umową na rzecz trzeciego, zachodzący pomiędzy zastrzegającym a osobą trzecią. Stosunek ten jest praw -nym i gospodarczym uzasadnieniem przysporzenia otrzymanego przez tę osobę. Nazwa jego pochodzi zaś stąd, iż w większości przypadków zastrzegający otrzymał już od trzeciego pewną „w alutę", w zamian za którą zastrzegł świadczenie na jego rzecz od przyrzekającego, względ-nie „walutę" tę ma w przyszłości otrzymać.
7.2. Analizując umowę o świadczenie na rzecz osoby trzeciej moż-na zauważyć, iż w jej ramach istnieje powiązanie (stosunek prawny) pomiędzy zastrzegającym a trzecim. Prawu zastrzegającego do zmiany lub odwołania zastrzeżenia odpow iada obowiązek trzeciego nieprzeciw- staw iania się takim zmianom, w ynikający z braku wcześniejszego
dczenia o przyjęciu przysporzenia. Osoba trzecia ma prawo akceptacji zastrzeżenia, czemu odpowiada obow iązek zastrzegającego — niedoko-nyw ania zmian lub odwołania zastrzeżonej korzyści. Trzeci może od-rzucić zastrzeżone świadczenia, zaś zastrzegający ma obowiązek nie- zmuszania go do przejęcia świadczenia. Należałoby zatem w sposób w yraźny ozmaczyć ten stosunek i uw zględniać go w szczegółowych analizach umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej.
8. Ostatnim elementem stosunku praw nego jest przedmiot. Tym pojęciem określa się zachowanie, do którego podmiot będący stroną danego stosunku jest obowiązany (przedmiot obowiązku) lub upraw nio-ny (przedmiot upraw nienia)16. W edług niektórych poglądów przedmio-tem stosunku prawnego obok zachowania się są rzeczy17. Trudno jest tutaj dokonać jakiejś bliższej analizy umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, z punktu widzenia przedmiotu stosunku prawnego. In-stytucja ta jak już pisałam — jest tylko ogólną konstrukcją mającą zastosowanie we wszelkich umowach nazwanych, nienazw anych czy mieszanych. Możemy zatem mieć do czynienia z umową sprzedaży, da-rowizny, ubezpieczenia, przewozu na rzecz osoby trzeciej. Przedmiot
poszczególnych tych stosunków praw nych może być różnorodny i nie jest możliwe scharakteryzow anie go w sposób kompleksowy.
9. W ypracow ane przez teorię praw a pojęcie stosunku praw nego i jego elementów jest bardzo ogólne w swym charakterze. W ynika to z celu tej nauki — analizow ania i opisyw ania zależności praw nych (stosunków praw nych) nie tylko w jednej dziedzinie praw a, np. zobo-wiązaniach, lecz w całym systemie prawa. Zastanawiać by się można
16 J о I i e, S z a r g o r o d s к i, o p. c i t. , s. 192 i n. ( S m i a i o w s k i , L a n g , D e l o r m e , o p. c i t ., s. 216 i п. ; К. O p a ł e k , P r a w o p o d m i o t o w e , W a r s z a w a 1957 ł . 284— 302. 17 К o w a l s к i, o p . ci t ., e. 240. s t o s u n e k p r a w n y В С S to s u n ek l a p l a t y С
było tfylko, czy w ypracowana aparatura pojęciowa nie jest zbyt uboga i czy nie należałoby jej poszerzyć o nowe kategorie.
I n s t y t u t N a u k o P a ń s tw i e i P r a w ie Z a k ła d T e o r i i P a ń s tw a i P r a w a UŁ K r y s ty n a W ó j c i k A N A L Y S IS O F C O N T R A C T F OR T H E T H IR D P E R S O N A S A L EG AL R E L A T IO N C o n tr a c t fo r t h e th ir d p e r s o n ( p a c t u m in l a v o r e m t e r tt ) (p ar. 393 c i v i l c o d e 1964) c o n c e i v e d a s a l e g a l r e l a ti o n is p a r t ic u la r c o n s t r u c t o f t h e c i v i l l a w — it d o e s n o t c o n c e r n o n l y t h e r e l a tio n b e t w e e n t h e t w o p a r tie s o f c o n tr a c t, b u t it c o n c e r n s th e s p h e r e o f r ig h ts of a n o u ts id e r (th e th ir d p e r s o n ) a s w e l l . T h e r e f o r e th e r e a r e th r e e s u b je c t s w i th in t h is r e la tio n : a tr u s te r (c r e d ito r ), a t r u s t e e (d e b to r) a n d th e th ir d p e r s o n . In th e th e o r y o f la w o n e s i n g l e s o u t th r e e e l e m e n ts of l e g a l r e la tio n : s u b j e c t , r ig h t a n d d u ty ( c o n te n t of l e g a l r e la ti o n ), a n d o b je c t . T h e a u th o r c o n s i d e r s a c o n -tr ac t for th e th ir d p e r s o n from t h e p o i n t o f v i e w o f t h e s e t h r e e e le m e n ts . B o th th e m u tu a l r e l a t io n s o f r ig h ts a n d d u tie s a n d a g r e a t n u m b e r o f s u b je c t s w it h i n th e c o n tr a c t in q u e s t io n j u s t i f ie s c o n s tr u c t io n o f a t h r e e - s i d e d l e g a l r e la tio n . T h e au th o r, h o w e v e r fo r t h e g r e a te r c l a r it y , a n a l y s e s in te r n a l t w o -s i d e d l e g a l r e la tio n s : b e tw e e n a tr u s ter an d a tr u s te e , b e t w e e n a tr u s te r an d th e th ir d p e r s o n a n d b e tw e e n a tru -s t e e a n d t h e th ir d p e r -s o n . A -s a -s t a r t in g p o*n t th e a u th o r t a k e -s Z. Z ie m b iń -s k i'-s d e fi n i ti o n s o f „r ig h t" an d „d u ty " , a n d c o m e s to th e c o n c lu s i o n th a t t h e s e d e f in it io n s a r e t o o w id e , a n d t h e r e f o r e p o s tu l a te s a n e n la r g m e n t o f l e g a l m o d a lit ie s b a s e d on t h e t e r m i n o l o g y p u t for th b y A . R o s s a n d N . W . H o h fe ld . T h e a u th o r a l s p o in ts o u t th e n e c e s s i t y o f ta k i n g in to a c c o u n t l e g a l r e la ti o n e x i s t i n g w i th in th is c o n tr a c t b e tw e e n a tr u s te r a n d t h e th ir d p e r s o n .
