Zagadkowa roœlina z wczesnej jury Gór Œwiêtokrzyskich
Gerard D. Gierliñski*, Izabela Ploch*, Karol Sabath*, Jadwiga Ziaja**
An Early Jurassic problematical plant from the Holy Cross Mountains, central Poland. Prz. Geol., 54: 139–141.
S u m m a r y . Fossils plants (less than 0.5 m high) pre-served in upright position were found in Œmi³ów Quarry (E of Szyd³owiec) at the northern slope of the Holy Cross Mountains. The plants were preserved as impressions of ascending narrow-leafed stems in fine-grained sandstone of the Drzewica Formation (upper Pliensbachian). The leaves are 5–25 cm long and about 2–5 mm wide; the angle between them and the short main axis ranges within 20–30o. Morphology of the plant resembles schizeacean ferns, but also that of Aethophyllum stipulare Brongniart 1828 from Anisian of France, recognized by Grauvogel-Stamm (1978) as an herbaceous gymnosperm. Grauvogel-Stamm (1978) supposed that the leaves Podozamites and cone scales Swedenborgia, common in Jurassic strata of higher palaeolatitudes, are derived from descendants of Aethophyllum. Podozamites leaves often occur in many dinosaur track-bearing horizons in the Polish Jurassic. Thus, herbaceous conifers might have played an important and often underes-timated role in the Mesozoic ecosystems (possibly as a substantial part of dinosaur diet). The possiblity of coniferous equivalents of Cenophytic herbaceous angiosperms, as well as a possibility of their coevolution with Mesozoic low browsing and grazing herbivore megafauna is worth further palaeobotanical and palaeoecological studies.
Key words: Gymnospermae, macroflora, plant fossils, Early Jurassic, palaeoecology
Pó³nocne obrze¿enie Gór Œwiêtokrzyskich jest tere-nem, na którym badano rozmaite elementy wczesnojuraj-skich ekosystemów l¹dowych: t³o sedymentologiczne (np. Pieñkowski, 1983, 1997), kopaln¹ florê (np. Makarewi-czówna, 1928; Wcis³o-Luraniec, 1991), faunê bezkrêgow-ców, zw³aszcza owadów (Wegierek & Zherikhin, 1997), a tak¿e tropy krêgowców, g³ównie dinozaurów (np. Gierliñ-ski & PieñkowGierliñ-ski, 1999).
Sedymentacja wczesnojurajska obrze¿enia Gór Œwiê-tokrzyskich charakteryzuje siê cyklicznoœci¹ (Pieñkowski, 1983, 2004). W kamienio³omie w Œmi³owie ods³ania siê formacja drzewicka — wyró¿niona przez Karaszewskiego (1962) jako „seria drzewicka” — datowana na górny pliensbach. Osady tej formacji w Œmi³owie to g³ównie drobnoziarniste piaskowce z niewielkimi prze³awiceniami mu³owców. Pojawiaj¹ siê w nich warstwowania przek¹tne oraz zmarszczki falowe; wystêpuj¹ tam tak¿e œlady korzeni roœlin, liczne szcz¹tki roœlinne, poziomy z ma³¿ami, oraz z ostatnio odkrytymi tropami dinozaurów (Gierliñski & Nie-dŸwiedzki, 2005).
Ju¿ Karaszewski (962; Karaszewski & Kopik, 1970) zaobserwowa³ w piaskowcach formacji drzewickiej piono-wo zachowane roœliny, i na tej podstawie wysun¹³ wniosek o wydmowym pochodzeniu tych osadów. Natomiast Pieñ-kowski (1997, 2004) interpretuje œrodowisko powstania tej formacji jako p³ytkie przybrze¿e i pla¿ê, co oczywiœcie nie wyklucza obecnoœci tam stref eolicznych.
Materia³
Skamienia³oœci roœlinne bêd¹ce przedmiotem badañ zosta³y znalezione w kamienio³omie piaskowców
szyd³owieckich w Œmi³owie, ok. 5 km na wschód od Szyd³owca (ryc. 1).
Dotychczas odkryto piêæ odcisków ulistnionych pêdów zachowanych w pozycji przy¿yciowej, a wydobyto dwa okazy. Pierwszy z nich zauwa¿y³ Pieñkowski w 2001 r., w górnej czêœci œciany kamienio³omu (Pieñkowski, 2004, Pl. II, phot. 6). Skamienia³oœæ ta znajduje siê w jasnym, drob-noziarnistym bloku piaskowca o s³abo widocznym war-stwowaniu poziomym, prostopad³ym do osi roœliny, co œwiadczy o tym, ¿e zachowa³a siê w pozycji przy¿yciowej.
We wrzeœniu 2003 r. okaz zosta³ wyciêty ze œciany kamienio³omu i przewieziony do Muzeum Geologicznego PIG w Warszawie (nr katalogowy Muz. PIG 763.III.1). Wydobyta czêœæ okazu (nadziemna) ma wysokoœæ nie-spe³na 50 cm. Jest to odcisk fragmentu pêdu z pêkiem d³ugich, w¹skich liœci, z resztkami uwêglonej materii orga-nicznej (ryc. 2). Taki stan zachowania nie pozwala na
prze-139
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54 nr 2, 2006
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-750 Warszawa
**Instytut Botaniki, PAN im. W. Szafera, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków Paleozoik Palaeozoic kreda Cretaceous trias Triassic P O L S K A P O L A N D Œmi³ów Idzikowice Gliniany Las Gromadzice So³tyków Jakubów Zapniów G ó r y Œ w i e t o k r z y s k i e H o l y C r o s s M t s . górna jura Upper Jurassic dolna jura Lower Jurassic 10km G. Gierliñski I. Ploch K. Sabath J. Ziaja
Ryc. 1. G³ówne stanowiska paleontologiczne l¹dowe dolnej jury pó³nocnego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich
Fig. 1. Major paleontological sites in the terrestrial Lower Juras-sic of the northern slope of the Holy Cross Mountains
prowadzenie analizy budowy anatomicznej, st¹d opis zosta³ sporz¹dzony na podstawie cech morfologicz-nych.
Drugi, podobny okaz trafi³ do zbiorów Stowarzy-szenia na rzecz Rozwoju Gminy Ba³tów, do ekspozycji w Muzeum Jurajskim przy istniej¹cym od 2004 r. „Par-ku Jurajskim w Ba³towie”.
Interpretacja paleobotaniczna
Skamienia³oœæ roœlinna ma wysokoœæ 40–50 cm; liœcie s¹ równow¹skie o blaszce szerokoœci 2–5 mm i d³ugoœci od 5 do 25 cm, ustawione pod k¹tem 20–30o wzglêdem osi pêdu. Zachowa³y siê wy³¹cznie pêdy p³onne. W dolnej jurze obszaru œwiêtokrzyskiego, z wielu stanowisk s¹ znane liczne œlady korzeni (Pieñ-kowski, 1997), ale okazy roœlin kopalnych, nawet w postaci odcisków, zachowane in situ, w pozycji przy-¿yciowej, nale¿¹ do rzadkoœci.
Istnieje kilka mo¿liwych interpretacji przynale¿no-œci botanicznej badanych okazów. Jedn¹ z nich jest taka, ¿e jest to niekompletnie zachowany odcisk paproci z rodziny Schizeaceae, a podobnej do wspó³czesnej
Schi-zaea pectinata (Kramer, 1990, str. 261, fig. 132 C). Inna
mo¿liwoœæ, to taka, ¿e s¹ to siewki jakiejœ roœliny, praw-dopodobnie nagozal¹¿kowej, u których nie ma jeszcze wykszta³conych odga³êzieñ pêdu. Mo¿e byæ to równie¿ zielna roœlina nagozal¹¿kowa. Roœliny takie by³y opisa-ne z anizyku Francji (Grauvogel-Stamm, 1978, pl. 16, fig. 1) jako Aethophyllum stipulare Brongniart 1828. Wed³ug Grauvogel-Stamm (1978) oraz Rothwella i innych (2000), Aethophyllum by³o roœlin¹ pioniersk¹, zasiedlaj¹c¹ tarasy zalewowe rzek, w pocz¹tkowym sta-dium sukcesji.
Wystêpuje równie¿ podobieñstwo do liœci
Podoza-mites, które s¹ powszechne w omawianym ods³oniêciu
i na s¹siednich stanowiskach np. w Gromadzicach i So³tykowie. Grauvogel-Stamm (1978) przypuszcza, ¿e pokrewne œrodkowotriasowemu Aethophyllum s¹ pospolite w jurze liœcie Podozamites. Podozamites sta-nowi³ znacz¹cy sk³adnik paleoflory ch³odniejszych stref klimatycznych (powy¿ej 50o
paleoszerokoœci geograficznej; Rees i in., 2000). Byæ mo¿e wiêc liœcie
Podozamites tak¿e nale¿a³y do nagozal¹¿kowych
roœlin zielnych, a nie, jak dot¹d zak³adano, drzew lub krzewów (do tej pory nie znaleziono ca³ej roœliny).
Materia³ jest zachowany w sposób nie pozwalaj¹cy na dok³adne oznaczenie.
Wnioski
Opisana skamienia³oœæ roœlinna jest rzadkim znaleziskiem zachowanej w pozycji
przy¿ycio-140
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54 nr 2, 2006
Ryc. 2. Fragment pêdu z liœæmi kopalnej roœliny (Muz. PIG 763.III.1) z pliensbachu Œmi³owa (formacja drzewicka). Skala 10 cm
Fig. 2. Stem fragment with leaves of a fossil plant (Muz. PIG 763.III.1) from the Pliensbachian of Œmi³ów (Drzewica Fm.). Scale bar 10 cm
Ryc. 3. Roœliny (zaznaczone strza³k¹) w kamie-nio³omie w Œmi³owie, zachowane w pozycji pionowej Fig. 3. The plants (arrows) as preserved in upright position in situ, in the Œmi³ów Quarry
wej roœliny, której przynale¿noœæ systematyczna, ze wzglê-du na s³aby stan zachowania, jest dyskusyjna. Mo¿e byæ to niekompletnie zachowany odcisk paproci z rodziny Schi-zeaceae. Je¿eli natomiast, jak przypuszcza Grauvo-gel-Stamm (1978), krewniacy Aetophyllum byli istotnie macierzystymi roœlinami dla liœci Podozamites, które wystêpuj¹ masowo w ods³oniêciach jurajskich, œwiad-czy³oby to o znacz¹cym (a niedocenianym) udziale niskich roœlin zielnych w ówczesnych ekosystemach (w tym tak¿e jako sk³adnika po¿ywienia dinozaurów).
Problem ten wymaga jednak dalszych badañ i nie zostanie rozwi¹zany do czasu znalezienia jurajskich roœlin z liœæmi Podozamites, z zachowan¹ budow¹ anatomiczn¹ i organami rozmna¿ania, co pozwoli na dok³adniejsze i bar-dziej wiarygodne oznaczenie ich pokrewieñstwa botanicz-nego.
Literatura
GIERLIÑSKI G. & NIEDWIEDZKI G. 2005 — New saurischian dinosour footprints from the Lower Jurassic of Poland. Geol. Quart., 49: 99–104.
GIERLIÑSKI G. & PIEÑKOWSKI G. 1999 — Dinosaur track assem-blages from the Hettangian of Poland. Geol. Quart., 43: 329–346. GIERLIÑSKI G. & PIEÑKOWSKI G. 1997 — New finds of dinosaurs in liassic of the Holy Cross Mountains and its palaeoenvironmental background. Prz. Geol., 35: 199–205.
GRAUVOGEL-STAMM L. 1978 — La flore du GrPs B Voltzia (Buntsandstain Supérieur) des Vosges du Nord (France): morphologie, anatomie, interprétations phylogénique et paléogéographique. Sc. Géol. Mém. 50: 1–225.
KARASZEWSKI W. 1962 — Stratygrafia liasu w pó³nocnym obrze¿e-niu Gór Œwiêtokrzyskich. Pr. Inst. Geol., 30: 400–416.
KARASZEWSKI W. & KOPIK J. 1970 — Jura dolna. Inst. Geol. Pr., 56: 65–98.
KRAMER K. U. 1990 — Schizeaceae. [In:] Kubitzki K. (ed.), The Families and Genera of Vascular Plants. Vol. I. Pteridophytes and Gymnosperms. Springer Verlag, Berlin Heidelberg: 258–263. MAKAREWICZÓWNA A. 1928 — Flora dolno-liasowa okolic Ostrowca. Pr. Tow. Przyj. Nauk w Wilnie, 4: 1–49.
PIEÑKOWSKI G. 1983 — Œrodowisko sedymentacyjne dolnego liasu pó³nocnego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 31: 223–231. PIEÑKOWSKI G. 1997 — Charakterystyka sedymentologiczna jury dolnej w obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich. [In:] Marek S. & Pajchlowa M. (eds), Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Inst. Geol., 153: 218–222.
PIEÑKOWSKI G. 2004 — The epicontinental Lower Jurassic of Poland. Polish Geol. Inst. Spec. Pap., 12: 1–122.
REES P.M., ZIEGLER A.M. & VALDES P.J. 2000 — Jurassic phyto-geography and climates: New data and model comparisons. [In:] Huber et al. (eds.), Warm Climates in Earth History. Cambridge University Press, Cambridge: 297–318.
REYMANÓWNA M. 1991 — Two conifers from the Liassic flora of Odrow¹¿ in Poland. [In:] Kovar-Eder J. (ed.), Proceedings Pan-Europe-an Palaeobot. Confer., Vienna. Mus. Nat. Hist.: 307–311.
ROTHWELL G. W., GRAUVOGEL-STAMM L. & MAPES G. 2000 — An herbaceous fossil conifer: Gymnospermous ruderals in the evo-lution of Mesozoic vegetation. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 156: 139–145.
WCIS£O-LURANIEC E. 1991— Flora from Odrow¹¿ — a typical Lower Liassic European flora. [In:] Kovar-Eder J. (ed.), Proceedings Pan-European Palaeobot. Conference, Vienna. Mus. Nat. Hist.: 331–335.
WEGIEREK P. & ZHERIKHIN V.V. 1997 — An Early Jurassic insect fauna in the Holy Cross Mountains. Acta Palaeont. Pol., 42: 539–543.
141
