Waldemar Chrostowski
"Juden und Christen in der Antike",
hrsg. J. van Amersfoort, J. van Oort,
Kampen 1990 : [recenzja]
Collectanea Theologica 62/3, 185-188
G o s p e l o f T h o m a s a n d th e T r i a l o f J e s u s (G . Q u i s p e l , U tre c h t) o r a z W is d o m a n d t h e S p i r i t — A n E x e g e s i s o f 1 C o r i n t h ia n s 2,6— 16 (J . R e i 1 i n g , U trec h t). W y b ra n e a s p e k t y lit e r a t u r y i d z ie jó w p ie rw o tn e g o c h r z e ś c ija ń st w a p o d ję li J . R o l d a n u s (G ro n in g e n ) w a r ty k u le L ’ h é r i t a g e d ’ A b r a h a m d ’a p r è s I r é - n é e (s. 212— 224) o r a z W. R o r d o r f (N e u c h â te l) w te k śc ie I n w e lc h e m V e r - h ä l t n i s s s t e h e n d ie a p o k r y p h e n P a u l u s a k t e n z u r k a n o n is c h e n A p o s t e l g e s c h ic h t e u n d z u d e n P a s t o r a l b r i e f e n ? (s. 225— 241). D w a n a stę p n e a r t y k u ły (s. 242— 254) d o ty c z ą z a g a d n ie ń z z a k r e s u h is to r ii e g z e g e z y N T : A c t s 9,3 a n d O t h e r C a s e s o f E l l i p s i s O b ie c t i ( J . S m i t S i b i n g a , A m ste r d a m ) o r a z D e r A n t i c h r i s t — Z u m r e l i g i o n s g e s c h i c h t l i c h e n H i n t e r g r u n d v o n 1 J o h 2,18, 2 2 ; 4,3 u n d 2 J o h 7 (G . S t r e c k e r , G ö ttin g e n ). F e s t s c h r i f t z a m y k a ją d w a s t u d ia n a d a p o k r y f a m i (s. 255— 275): „ A p o c r y p h e r e l a t i f à J a c o b e t J o s e p h ” ( v a n H a e l s t n o . 571) u n d d e r S i t z im L e b e n v o n A p o c r y p h a - P a p y r i (K . T r e u , B e r lin ) o r a z T h e P r o t o e v a n g e l i u m o f J a m e s a n d I n t e r t e x t u a l i t y (W. S . V o r - s t e r , R P A ).
P o c z ę śc i a r ty k u ło w e j n a s t ę p u je (s. 276— 285) b ib lio g r a f ia p u b lik a c ji p r o f. A . F . J . K l i jn a z a l a t a 1949— 1987, o p r a c o w a n a p r z e z A . H i l h o r s t a (G r o n in g e n ). W p ie r w s z e j c z ę śc i z a m ie sz c z o n o w y k a z k s ią ż e k i a r ty k u łó w (łą c z n ie p o n a d 150 p o z y c ji), z a ś w d r u g ie j u w z g lę d n io n o je g o u d z ia ł ja k o w y d a w c y w p e r io d y k a c h (N T S , N T i „ V ig ilia e C h r is t ia n a e ” ), p u b lik a c ja c h s e r y jn y c h (5 p o z y c ji) i k s ią ż k a c h (4 p o z y cje ). O tr z y m u je m y w iz e ru n e k p ra c o w ite g o , i w sz e c h stro n n e g o u czo n eg o , k t ó r y n a t r w a le z a p is a ł się w n o w o ż y tn y c h s t u
d ia c h n a d N o w y m T e sta m e n te m . P u b lik a c ję z a m y k a w y k a z sk ró tó w .
W sz y stk ie s k ł a d a ją c e się n a F e s t s c h r i f t p r z y c z y n k i s t o ją n a n a jw y ż s z y m p o z io m ie n a u k o w y m . P o r u s z a ją b a r d z o s p e c ja list y c z n e k w e stie b a d a w c z e i w z n a k o m ite j w ię k sz o śc i m a ją c h a r a k t e r a n a lity c z n y . Z p o z y c ji p o lsk ie g o n o w o - t e s t a m e n t a lis t y n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę z a s ł u g u ją t e k s t y o p r o f ilu e g z e g e ty c z n y m . U ro d z in o w y F e s t s c h r i f t o d z n a c z a s ię w y so k im p o z io m e m e d y to r sk im . S t a r a n n ie o p r a c o w a n y i p ię k n ie w y d a n y s ta n o w i d o sk o n a ły p r z y k ła d n a jw ł a ś c iw sz e g o w y r a ż e n ia s z a c u n k u i u p a m ię tn ie n ia w k ła d u b a d a w c z e g o , a z a r a z e m k o le jn y k a m ie ń m ilo w y w d z ie d z in ie b ib lis ty k i n o w o te sta m e n to w e j i j e j d y s c y p lin p o k re w n y c h . k s . W a l d e m a r C h r o s t o w s k i, W a r s z a w a A M E R S F O O R T v a n J . , O O R T v a n J . (H g g.), J u d e n u n d C h r i s t e n in d e r A n t ik e , U it g e v e r s m a a t s c h a p p ij J . H. K o k , K ä m p e n 1990, s. 150. C e n n y m r e z u lta te m o r g a n iz o w a n ia n a u k o w y c h k o n fe r e n c ji i sy m p o z jó w j e s t n ie ty lk o b e z p o ś r e d n ia w y m ia n a m y ś li i d o r a ź n e p r z e d y s k u to w a n ie r o z m a ity c h o cen i o p in ii, le c z m o ż liw o ść sz e r o k ie g o o d d z ia ły w a n ia w y p r a c o w a n y ch t r e śc i. D z ie je się t a k z w ła sz c z a w te d y , g d y z a p r e z e n to w a n e w r a m a c h s p o t k a n ia w y k ła d y s ą p u b lik o w a n e w fo r m ie k s ią ż k o w e j, co z w ie lo k r o tn ia lic z b ę o só b , k tó r e m o g ą k o r z y s ta ć z o sią g n ię ć s p e c ja list ó w . O m a w ia n a k s i ą ż k a j e s t o w o c e m s y m p o z ju m p a tr y s ty c z n e g o , ja k ie w d n ia c h o d 2 d o 5 sty czn ia, 1989 r. o d b y ło się w U tr e c h c ie (H o la n d ia ). W zięło w n im u d z ia ł 70 u c z e stn ik ó w , w c z y m o r g a n iz a to r z y i r e d a k t o r z y k s ią ż k i d o p a tr z y li się w y m o w n e j sy m b o
lik i — o d p o w ie d n ik a 72 tłu m a c z y B ib lii H e b r a js k ie j, k tó r z y w d ia s p o r z e z g łę b ia li j e j z n a c z e n ie i d o k o n a li ję z y k o w e j i te o lo g ic z n e j tr a n s p o z y c ji k s i ą g św ię ty c h d o g r e c k ie j m e n ta ln o śc i i k u ltu r y . N a to m s k ł a d a się o sie m r e f e r a t ó w p o św ię c o n y c h r o z m a ity m a s p e k to m sta r o ż y tn y c h sto su n k ó w m ię d z y c h r z e ś c ija n a m i a w y z n a w c a m i ju d a iz m u . W sz y stk ie t e k s t y s ą w y d r u k o w a n e w ję z y k u n ie m ie c k im , c h o c ia ż d w a r e f e r a t y b y ły p ie rw o tn ie w y g ło sz o n e p o a n g ie ls k u i p r z e tłu m a c z o n e n a n ie m ie c k i.
K i r c h e a u s J u d e n n n d H e id e n (s. 9— 43), o m a w ia sp e c y fik ę ju d e o c h r z e śc i- ja ń s t w a . R o z p o c z y n a od w s k a z a n ia p r o b le m ó w b a d a w c z y c h ty p o w y c h d la s tu d io w a n ia w c z e sn e j s ta r o ż y tn o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j i s k u p ia u w a g ę n a k w e s t ii s a m o św ia d o m o ś c i c h r z e ś c ija n p o c h o d z e n ia ż y d o w sk ie g o . K lu c z o w e z n a c z e n ie w p r o c e sie f o r m o w a n ia się t e j sa m o św ia d o m o ś c i m ia ło d e fin ity w n e r o z e jś c ie s ię d r ó g S y n a g o g i i K o ś c io ła , ja k ie n a s t ą p iło p o d k o n ie c I w . p o C h r. W s y t u a c j i n a s i l a ją c e j się k o n fr o n ta c ji p o stę p o w a ło u sz ty w n ie n ie p o g lą d ó w i z a c h o w a ń w y z n a w c ó w ju d a iz m u i c h r z e ś c ija n , k tó r z y — m im o w sp ó ln y c h k o r z e n i — c o ra z w y r a z iś c ie j z a z n a c z a li w ła s n ą o d r ę b n o ść i o d c in a li się o d s ie b ie. S t a w ia ł o to w t r u d n y m i n ie z rę c z n y m p o ło ż e n iu tę c z ę ść w y z n a w c ó w J e z u s a C h r y s tu s a , k tó r z y z p o c h o d z e n ia b y li Ż y d a m i i s z u k a ją c k r y te r ió w do s a m o o k r e ś le n ia się p r z e ż y w a li t r u d n o ś c i z o b y d w u stro n . C h o c ia ż w z a je m n a s e p a r a c ja ro z p o c z ę ła się w o k r e s ie a p o s to ls k im , o s ią g n ę ła sw ó j sz c z y t w I I w. p o C h r. C a ło ść t e j zło ż o n e j i z a n ie d b a n e j p r o b le m a ty k i n a b ie r a sz c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia w d o b ie o p r a c o w y w a n ia p o st- H o lo c a u sto w e j te o lo g ii c h r z e ś c ija ń s k ie j, k t ó r a p r a g n ie w n o w y sp o s ó b o d n ie ść się do o b o la ły c h i k r z y w d z ą cy ch ste r e o ty p ó w p r z e sz ło śc i. H o le n d e r sk i p a tr o lo g J . S . V o s (A m ste r d a m ), w a r t y k u le L e g e m s t a t u i m u s — R h e t o r is c h e A s p e k t e d e r G e s e t z e s d e b a t e z w is c h e n J u d e n u n d C h r is t e n (s. 44— 60), n a w ią z u je do e p iz o d u o p isa n e g o w D z 18, 12— 16. K o r y n c c y Ż y d z i p o s t a w ili A p o sto ła P a w ła p r z e d s ą d e m G a llio n a . T e n n ie c h c ia ł p o d ją ć ż a d n y ch o fic ja ln y c h ro z str z y g n ię ć p r a w n y c h tw ie r d z ą c , że ch o d zi o s p ó r w ew - n ą tr z ż y d o w sk i, d o r o z w ią z a n ia k tó r e g o je g o a u to r y t e t n ie je s t p o trz e b n y : „ G d y b y tu ch o d ziło o ja k ie ś p r z e s tę p s t w o a lb o z ły czy n , z a ją łb y m się w a m i, Ż y d z i, j a k n a le ż y , a le g d y s p ó r to c z y się o sło w a i n a z w y , i o w a sz e P r a w o , r o z p a tr z c ie to sa m i. J a n ie ch cę b y ć s ę d z ią w ty c h s p r a w a c h ” (w w . 14— 15). C e le m le p sz e g o z r o z u m ie n ia m o ty w ó w t a k ie j d e c y z ji V o s p o d a je p o d ro z w a g ę in n e p r z y k ła d y z lit e r a t u r y w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k ie j, w k tó r y c h w c h o d z i w g r ę s p ó r o P r a w o : L i s t y P a w ła , D z ie je A p o sto lsk ie o r a z D i a l o g i z Ż y d e m T r y f o n e m J u s t y n a .
M im o w z m a g a ją c y c h s ię n a p ię ć i k o n flik t ó w w z a je m n e w p ły w y o ra z z w ią z k i c h r z e ś c ija ń st w a i ju d a iz m u b y ły od p o c z ą tk u o g ro m n e . S z ły w o b y d w u k ie r u n k a c h , a c z k o lw ie k o b ie w sp ó ln o ty p r z y z n a w a ły się d o te g o b e z e n tu z ja z m u , a n a w e t n ie ch ę tn ie . S z w a jc a r s k i p a tr o lo g W. R o r d o r f (N e u c h â te l), w a r ty k u le W ie s t e h t e s u m d e n jü d i s c h e n E i n f l u s s a u f d e n c h r is t lic h e n M ä r t y r e r k u l t ? (s. 61-71), z w r a c a u w a g ę n a t e a s p e k t y c h r z e ś c ija ń sk ie g o k u ltu m ę c z e n n ik ó w , k tó r e m a ją s w o je ż y d o w sk ie p a r a le le . C h r z e ś c ija ń s k im i o d p o w ie d n ik a m i g r o b ó w ż y d o w sk ic h p r o r o k ó w i m ę c z e n n ik ó w b y ły g r o b y w ła sn y c h m ę c z e n n ik ó w i b isk u p ó w . P o z o s t a je to w łą c z n o śc i z p o jm o w a n ie m o f ia r y e u c h a r y s ty c z n e j ja k o a n a m n e s i s , ła c . c o m m e m o r a t i o : u p a m ię tn ia n ie m ę c z e n n ik ó w a k tu a liz o w a ło ich p o św ię c e n ie się , p o d o b n ie j a k E u c h a r y s t ia sta n o w i a k t u a liz a c ję o f i a r y C h r y stu sa .
W o lfg a n g W i s c h m e y e r , p a tr o lo g z H e id e lb e r g u , p r z e d s ta w ił r e f e r a t z a ty t u ło w a n y „ D i e E p i s t u l a A n n e a d S e n e c a m ” — E in e j ü d i s c h e M i s s i o n s s c h r i f t d e s la t e in i s c h e n B e r e i c h s (s. 72— 93). C h o d z i o a p o k r y fic z n y z a p is z I X w ., o d n a le z io n y w p r z e k ła d z ie ła c iń sk im w b ib lio te c e a r c y b is k u p ie j w K o lo n ii, k t ó r y sta n o w i p r z y k ła d ty p o w e j d la IV w . ż y d o w sk ie j li t e r a t u r y o t e n d e n c ja c h m is jo n a r s k ic h . A u to r z a m ie sz c z a n ie m ie c k ie tłu m a c z e n ie te k stu , a n a s t ę p n ie d o k o n u je je g o a n a liz y ję z y k o w o - h isto r y c z n e j k o n k lu d u ją c , że je s t to p ism o o p r a c o w a n e m ię d z y r. 313 a 335. D o k o n u je te ż p o r ó w n a n ia g o z a p o k r y fic z n y m L i s t e m P a w ł a d o S e n e k i . T e g o r o d z a ju tw ó r c z o ść d o w o d z i is tn ie n ia siln y c h te n d e n c ji s y m p a t y z u ją c y c h z ju d a iz m e m , sz c z e g ó ln ie ż y w y c h n a p r z e ło m ie I I I i IV w ie k u . .
P o z o sta łe c z te r y r e f e r a t y d o ty c z ą zło ż o n e j p r o b le m a ty k i k o e g z y ste n c ji c h r z e ś c ija n i Ż y d ó w w ró ż n y ch r e jo n a c h Im p e r iu m R z y m sk ie g o , a m ia n o w ic ie w G r u z ji, A le k s a n d r ii, Z ie m i Ś w ię t e j i A z ji M n ie jsz e j. T e k s t J u d e n u n d C h r i s t e n in G e o r g ie n in d e n e r s t e n c h r i s t l i c h e n J a h r h u n d e r t e n (s. 94— 100), p ió r a
T . M g a l o b l i s h v i l i (T b ilisi), a k c e n tu je , że w sc h o d n ia G r u z ja b y ła je d n y m z p ie rw sz y c h k r a jó w , w k tó r y c h c h r z e ś c ija ń st w o z y sk a ło s t a t u s r e lig ii p a ń stw o w e j. Z a ró w n o ź r ó d ła h isto ry c z n e , j a k i ik o n o g r a fia o r a z n a js t a r s z e ś w ia d e c tw a litu r g ic z n e d o s t a r c z a ją w ie lu p r z y k ła d ó w siln e g o o d d z ia ły w a n ia ju d e o c h r z e ś c ija ń st w a . M o ż n a w n io sk o w a ć , że w IV w . w c h r z e ś c ija ń st w ie n a te r e n ie G r u z ji ś c ie r a ły się d w a p r ą d y : s ta r y , o c h a r a k t e r z e a r a m e js k o - ju d e o - c h r z e ś c ija ń sk im i n o w y , o z a b a r w ie n iu h elle n isty c z n y m . O sta te c z n ie z w y c ię ż y ł te n d r u g i i to on s t a ł się fu n d a m e n te m r e lig ii p a ń stw o w e j.
W ie le n a p is a n o o s y t u a c ji n a te r e n ie A le k s a n d r ii, g d z ie w o sta tn ic h s t u le c ia c h e p o k i p r z e d c h r z e ś c ija ń s k ie j is t n ia ł a p r ę ż n a w sp ó ln o ta ż y d o w sk a , k t ó r e j n a jw ię k s z y m o s ią g n ię c ie m b y ło d z ie ło z w a n e S e p t u a g in t ą . W a r ty k u le J u d e n u n d C h r i s t e n in A l e x a n d r i e n im 2. u n d 3. J a h r h u n d e r t (s. 101— 116) R . v a n d e n В г о e к (U tre ch t) słu sz n ie stw ie r d z a , że t r u d n ie js z e je s t u s ta le n ie p r z e b ie g u w y d a r z e ń w p ie rw sz y c h w ie k a c h c h r z e ś c ija ń st w a . N a o b sz a rz e , w k tó r y m Ż y d z i b y li o b ecn i i z in te g r o w a li się od k ilk u stu le c i, p o p o ja w ie n iu się c h r z e ś c ja ń s tw a o b ie w sp ó ln o ty r e lig ijn e z d e c y d o w a n ie o d c in a ły się o d sieb ie . P r z e ja w a m i w a lk i b y ło w z a je m n e m ilc z e n ie o so b ie a lb o siln e p o le m ik i. L e c z i w A le k s a n d r ii n a t r a f ia m y n a lic z n e ś la d y p r ę ż n e j w sp ó ln o ty c h r z e ś c ija ń s k ie j o r a z n a d o w o d y z a le ż n o śc i i o b u str o n n y c h w p ły w ó w w d z ie d z in ie id e i i w y o b r a ż e ń teo lo g ic z n y c h . B y ły one t a k g łę b o k ie , ż e łą c z y ły K le m e n s a i O ry g e - n e s a z F ilo n e m , c h o c ia ż d z ie liła ich c z a s o w a r o z p ię to ść k ilk u p o k o leń .
P r z e d o s t a t n ie stu d iu m , a u t o r s t w a A . M . R i 11 e r a (H e id e lb e rg ), n o si t y tu ł J u d e n u n d C h r i s t e n im H e ilig e n L a n d — P a l ä s t i n a u n t e r K o n s t a n t i n u n d T h e o d o s i u s (s. 116— 124). T e n b a r d z o i n t e r e s u ją c y a r ty k u ł d o ty c z y w ę z ło w e g o o k r e s u w d z ie ja c h Z ie m i Ś w ię t e j, k ie d y to z je d n e j s tr o n y k r z e p ło i u m a c n ia ło się c h r z e śc ija ń stw o , k tó r e z a rz ą d ó w K o n s ta n ty n a i T e o d o z ju s z a m ia ło się s ta ć d o m in u ją c ą s iłą Im p e r iu m , n a t o m ia s t z d r u g ie j k r y st a liz o w a ła się i b y ła u t r w a la n a n a p iśm ie t r a d y c ja ż y d o w sk a , k t ó r a z n a ia z ła w y r a z w d z ie ła c h n o r m a ty w n y c h d la ju d a iz m u ra b in ic z n e g o (M isz n a , T o s e f t a i T a l m u d y — B a b ilo ń s k i i P a le s ty ń sk i). D ro g i o b y d w u w sp ó ln o t r e lig ijn y c h u s t a w ic z n ie się ro z c h o d z iły , z a ś w IV w . d o k o n a ła się p e in a s e p a r a c ja . D a lsz e sz c z e g ó ło w e b a d a n ia p o w in n y się z o g n isk o w a ć n a z a g a d n ie n ia c h k o ń c a ż y d o w s k ie j in s t y tu c ji p a t r ia r c h a t u o r a z n a r a b in a c ie i p o z n a n iu w z r o stu lic z e b n o śc i i z n a c z e n ia d ia sp o r y .
O sta tn i a r t y k u ł w k sią ż c e n o si t y t u ł J u d e n u n d C h r i s t e n in A p h r o d i s i a s im L i c h t i h r e r B e z ie h u n g e n in a n d e r e n S t ä d t e n K l e i n e s a s i e n s (s. 125— 143). A u to r , P. W. v a n d e r H o r s t (U tre ch t), p r z y ta c z a ż y d o w sk ie i p o g a ń s k ie ś w ia d e c tw a z o k r e s u m ię d z y te sta m e n to w e g o , w k tó r y c h p o d k r e ś la się o g ro m n e r o z p r o sz e n ie n a r o d u ż y d o w sk ie g o p o w sz y stk ic h z a k ą tk a c h sta r o ż y tn e g o ś w ia ta . L ic z b ę w sz y stk ic h Ż y d ó w w e w c z e sn y m o k r e s ie r z y m sk im s z a c u je się n a 2— 8 m in , p r z y c zy m n a jb liż s z ą p r a w d y je s t lic z b a ok. 5 m in . O k o ło 2 m in Ż y d ó w m ie sz k a ło w P a le s ty n ie , z a ś p o z o sta łe 3 m in w d ia sp o rz e , z te g o ok . m i lio n a w E g ip c ie i m n ie j w ię c e j ty le s a m o w A z ji M n . M ie s z k a li t a m w k ilk u d z ie się c iu m ia s t a c h , z a ś je d n o z n ich — A f r o d is ia s ■— p o ło ż o n e w p łd .-z a c h . c z ę śc i A z ji M n., z w a n e j K a r i ą , o m a w ia a u t o r ja k o ty p o w e d la p o z n a n ia r e a lió w ż y d o w sk ie g o ż y c ia w d ia sp o r z e . T a m t e js i Ż y d z i sk u te c z n ie o d d z ia ły w a li n a lo k a ln e w sp ó ln o ty c h r z e ś c ija ń sk ie i ś la d y o b u str o n n y c h k o n ta k tó w i w p ły w ó w s ą w ie lo r a k ie . P ię k n ie i s t a r a n n ie w y d a n ą k s ią ż k ę z a m y k a in d e k s o so b o w y (s. 144— 150), z a w ie r a ją c y im io n a p o s t a c i sta r o ż y tn y c h i n a z w is k a n o w o ży tn y ch z n a w c ó w p r z e d m io tu . P u b li k a c ja p o w in n a z n a leź ć się w b ib lio te c e k a ż d e g o b a d a c z a c h r z e śc i ja ń s k i e j s ta r o ż y tn o ś c i i w c z e sn e g o ju d a iz m u ra b in ic z n e g o , a w ię c n o w o te sta - m e n ta listy , ju d a is t y , p a tr o lo g a , h is t o r y k a K o ś c io ła i r e lig io z n a w c y . Z a w ie r a w ie le c e n n e g o m a t e r ia łu in fo r m a c y jn e g o ro z p r o sz o n e g o w sp e c ja list y c z n y c h o p r a c o w a n ia c h i m o n o g r a fia c h . S t a n o w i u d a n ą sy n te z ę n a jn o w sz e g o s ta n u w ie d z y o n a jb a r d z ie j p r z e ło m o w y m o k r e sie w d z ie ja c h c h r z e ś c ija ń st w a i j u d a izm u . W y ja ś n ia p rz y c z y n y i o k o licz n o śc i k o n flik tó w , k tó r y c h k o rz e n ie t k w ią
w o d le g łe j sta ro ż y tn o śc i, n a t o m ia s t s k u t k i t r w a ją do d z is ia j. N a p is a n a p r z y stę p n ie , ży w o i rz e te ln ie j e s t d o b r y m p r z y k ła d e m w y w a ż o n e j i s o lid n e j r e f l e k s ji n a d z a g a d n ie n ia m i b a r d z o tru d n y m i. O d ich n a ś w ie t le n ia i p o z n a n ia z a le ż y p r a w id ło w e ro z e z n a n ie n a t u r y c h r z e ś c ija ń st w a i ju d a iz m u o r a z w ła ś ciw e k s z ta łt o w a n ie ja k o ś c io w o n o w y c h sto su n k ó w m ię d z y r e lig ijn y c h .
k s . W a ld e m a r C h r o s t o w s k i, W a r s z a w a
K s . J ó z e f K U L I S Z S J , J e z u s w ś w i e t l e h is t o r ii, A k a d e m ia T e o lo g ii K a t o lic k ie j, W a r sz a w a 1989, s. 68.
C z y m ś n ie z w y k le w a ż n y m w w ie r z e i te o lo g ii c h r z e ś c ija ń sk ie j j e s t c ią g łe p o w r a c a n ie d o teg o , co o J e z u s ie z N a z a r e t u m ó w i n a m h is t o r ia ; n ie m o ż n ą b e z te g o do k o ń c a z r o z u m ie ć n u r t u ż y c ia d u c h o w eg o , k tó r e m u d a ł p o c z ą te k i k t ó r y w c ią ż o d n o w a p r z e k s z ta łc a c z ło w ie k a i je g o d z ie je ; n ie m o ż n a b ez J e z u s a z ro z u m ie ć h isto r ii i k u lt u r y c z ło w ie k a . S z c z e g ó ln ie d u ż ą u w a g ę n a p o s z u k iw a n ia z w ią z a n e z h is t o r ią J e z u s a z w ró c iły d w a o sta tn ie s tu le c ia . H i sto r ię ty c h p o sz u k iw a ń J e z u s a h isto ry c z n e g o p r z e śle d z ił i z a p r e z e n to w a ł n a m k s. J . K u lis z S J w ce n n e j p u b lik a c ji J e z u s w ś w ie t le h is t o r ii.
W p ie r w s z e j c z ę śc i sy g n a liz o w a n e j p u b lik a c ji a u to r o m a w ia z a g a d n ie n ie in d y w id u a ln y c h in t e r p r e t a c ji E w a n g e lii, k tó r e d o p ro w a d z iły d o w y tw o rz e n ia się p o s t a w y r a c jo n a ln e j w p o d e jś c iu do B ib lii, a w k o n se k w e n c ji do z a k w e s tio n o w a n ia j e j h isto ry c z n o śc i i h isto ry c z n o śc i J e z u s a . P o c z ą tk ó w t e j p o s t a w y n a le ż y sz u k a ć ju ż u L u t r a , a b e z p o śr e d n im je j tw ó r c ą s t a ł się H . S . R e im a - r u s. Z w o le n n ik a m i t e j p o s t a w y b y li n a s t ę p n ie G . E . L e ss in g , K . F . B a h r d t o r a z IŁ E . G . P a u lu s . P o s t a w a t a d o p r o w a d z iła R e im a r u s a d o u z n a n ia J e z u s a z a o s z u s t a ; B a h r d t u z n a ł, że J e z u s b y ł ty lk o n a r z ę d z ie m w r ę k a c h e s s e ń czy k ó w , a P a u lu s w id z ia ł w J e z u s ie ty lk o n a u c z y c ie la w z n io słe j m o r a ln o śc i. N a s t ę p n y e ta p w lib e r a ln e j k r y ty c e b ib lijn e j w y z n a c z a D . F . S t r a u s s , k t ó r y w p r o w a d z ił d o n ie j z a ło ż e n ia r a c jo n a ln o - id e a list y c z n e w y p ro w a d z o n e p r z e d e w sz y st k im z filo z o fii H e g la , c z y li te o rię m itu : E w a n g e lie w je g o i n t e r p r e t a c ji s ą e fe k te m k o n k r e ty z o w a n ia się o d e r w a n y c h m itó w w e w ła ś c iw ie m a ło z n a n e j p o s t a c i J e z u s a C h r y s tu s a . D a ls z ą k o n ty n u a c ją s ta ło się w y d a r z e n ie p u b lic z n e , z n a c z ą c e i s ta n o w ią c e e le m e n t h is to r ii p o w sz e c h n e j.
W ty m se n sie w y d a r z e n ie m sp o łe c z n y m je s t c h r z e śc ija ń stw o , p o tw ie r d z o n e p r z e z T a c y t a , S w e to n iu s z a i O jc ó w A p o sto lsk ic h , d o k tó r y c h n a le ż ą : a u to r
D id a c h e , K le m e n s R z y m sk i, H e r m a s, I g n a c y A n tio c h e ń sk i, P o lik a r p ze S m y r n y , P s e u d o - B a m a b a , a u t o r L i s t u d o D io g n e t a , P a p ia s z . W a ż n y m d o k u m e n te m m ó w ią c y m o c h r z e ś c ija ń st w ie ja k o f a k c ie sp o łe c z n y m je s t lis t P lin iu s z a M ło d sz e g o d o c e s a r z a T r a j a n a ; p o t w ie r d z a ją te n f a k t T e r tu lia n i J u s t y n . W ie lk ie z n a c z e n ie d la p o tw ie r d z e n ia c h r z e ś c ija ń st w a ja k o f a k t u p u b lic z n e g o m a n a u c z a n ie c h r z e ś c ija ń sk ie , k tó r e , co w ie lo k r o tn ie j e s t p o tw ie r d z o n e w N o w y m T e sta m e n c ie , o p ie r a się n a w y d a r z e n ia c h z ie m sk ie g o ż y c ia J e z u s a , k t ó r y je s t C h r y s tu s e m Z b a w ic ie le m . O p ró c z N o w e g o T e s t a m e n tu c e n n y m ź r ó d łe m u k a z u ją c y m J e z u s a w y z n a w a n e g o p r z e z c h r z e ś c ija ń st w o j e s t św ia d e c tw o J ó z e f a F la w iu s z a o r a z P lin iu s z a M ło d sz e g o . T ę s a m ą p r a w d ę z n a jd u je m y p o t w ie r d z o n ą w p ism a c h O jc ó w A p o sto lsk ic h . F a k t e m p u b lic z n y m s ą t a k ż e K s ię g i N o w e g o T e s t a m e n tu ; św ia d c z ą o ty m , w y lic z o n e i o m ó w io n e, n a js t a r s z e p a p ir u s y i k o d e k s y o r a z p r z y ję t e w c a ły m K o ś c ie le c z te r y E w a n g e lie . Z w r ó c e n ie u w a g i n a c h r z e ś c ija ń stw o , c h r z e ś c ija ń sk ie n a u c z a n ie i p is m a c h r z e ś c ija n ja k o f a k t y p u b lic z n e p o św ia d c z a , że c h r z e ś c ija ń st w o je s t r e lig ią h isto ry c z n ą , g d y ż „ w c h o d z ą c w d z ie je lu d z k ie o d sw y c h p o c z ą tk ó w s ta w a ło s ię tw o r z y w e m d u c h o w y m h isto rii, p o w o d u ją c y m je j ro z w ó j i c ią g le o d r a d z a ją c y m k u l t u r ę i c y w iliz a c ję ” (s. 64). C h r z e ś c ija ń s tw o je s t r e lig ią h isto r y c z n ą p rz e d e w sz y st k im d la te g o , ż e p r z e d s ta w ia z b a w ie n ie ja k o w y d a r z e n ie d o k o n a n e w k o n
k r e tn e j p o s t a c i h isto r y c z n e j J e z u s a C h r y s tu s a , B o g a - C z ło w ie k a . C h r z e ś c ija ń stw o z a w sz e w ią z a n o z k o n k r e t n ą p o s t a c ią J e z u s a C h r y s tu s a , z J e g o ż y c ie m ,
