Nakłady prasy społeczno-politycznej w Galicji w latach 1881-1913 : część druga

Myśliński, Jerzy

Nakłady prasy społeczno-politycznej

w Galicji w latach 1881-1913 : część

druga

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 4/2, 80-98

JERZY MYŚLIŃSKI

NAKŁADY PRASY SPOŁECZNO-POLITYCZNEJ W GALICJI W LATACH 1881— 1913

CZĘŚĆ DRUGA

Część pierw sza arty k u łu 1 traktow ała ogólnie o nakładach prasy spo­ łeczno-politycznej w Galicji w latach 1881— 1913. Szklić niniejszy ma n a­ tom iast zaprezentow ać w ysokość nakładów zasadniczych organów p ra­ sow ych ugrupow ań politycznych w Galicji w oparciu o charakteryzow a­ n e uprzednio źródła policyjne austriackie.

Ramy teg o arty k u łu nie pozw alają na nakreślenie całości obrazu. Także stan opracow ań w zakresie historii p rasy galicyjskiej n ie ułatw ił­ by realizacji takiego zadania. D ziesiątki czasopism prow incjonalnych o różnej barw ie politycznej, zm ieniającej się dość często, cały szereg m ało znaczących efem eryd, dziś w w iększości niedostępnych, utru d n ia

lub uniem ożliw ia zupełnie ocenę i klasyfikację tych pism. Jeszcze go­ rzej ma się rzecz z polityczno-społeczną prasą ukraińską i żydow ską w Galicji. D otąd nie pojaw ił się jeszcze zarys dziejów prasy ukraińskiej. Gdy mowa o prasie żydow skiej tego okresu, historyk nie dysponuje w łaściw ie żadnym i źródłami mogącymi służyć za podstaw ę do opraco­ wań.

Rozgraniczenie organów prasow ych poszczególnych ugrupow ań poli­ tycznych nastręcza niem ałe trudności. W ciągu om aw ianych ponad 30 lat n a politycznej arenie Galicji zaszło w iele istotnych zmian, pow stały no­ w e, m asow e p artie polityczne bądź zakładające now e organy prasow e, bądź przejm ujące dotąd istniejące czasopisma politycznie bezbarw ne lub zgoła służące uprzednio innem u kierunkow i.

Zakres chronologiczny niniejszych rozw ażań będzie nieco szerszy niż w części poprzedniej, bowiem autorow i udało się dotrzeć rów nież do fragm entarycznych danych o nakładach i rozpow szechnieniu prasy spo­

NAKŁADY PRASY SPOŁ.-POLIT. W G A LIC JI W L. 1881—1913 ₈₁

łeczno-politycznej w Galicji w okresie wojny, konkretnie w lutym 1917 r.2

D otychczasow a literatu ra historyczna zaw iera szereg w zm ianek na tem at nakładów poszczególnych czasopism galicyjskich w oparciu o n ie­ liczne archiw alia p arty jn e i redakcyjne. W zm ianki te w ym agają jednak pew nej w eryfikacji. I tak o nakładach prasy ludow ej w Galicji pisał Krzysztof Dunin-Wąsowiicz3, zaś o prasie socjalistycznej Żanna Korma- now a, Józef Buszko4 oraz W alentyna N ajdus w swych Szkicach z historii

Galicji. Ponadto nieliczne wzmianki na ten tem at zaw ierają artykuły

innych autorów, nie zajm ujących się bezpośrednio tem atyką historyczno- -prasową.

Przedstaw ienie w ysokości nakładów w ażniejszych organów g alicy j­ skich ugrupow ań politycznych od r. 1881 począwszy pozwoli n a w yro ­ bienie poglądu na stan rozpow szechnienia tej prasy i może stać się przy­ czynkiem do rozw ażań nad zagadnieniem zasięgu w pływ ów różnych grup politycznych w społeczeństwie.

A rtykuł obejm uje kolejno przedstaw ienie nakładów prasy polskich ugrupow ań politycznych. O drębnego zastanow ienia w ym agać będą rów ­ nież nakłady dzienników polskich bez określonej barw y politycznej, słu­ żące w różnych okresach różnym ugrupow aniom politycznym . Z kolei w ypadnie krótko omówić dostępne nakłady prasy ugrupow ań politycz­ nych K rólestw a Polskiego, w ydaw anej legalnie w Galicji, a przeznaczo­ nej w głównej m ierze do> nielegalnego rozpow szechniania w zaborze ro ­ syjskim . W reszcie oddzielnie potraktow ać trzeba prasę społeczno-poli­ ty czną u k raińsk ą3, a następnie żydow ską i niem iecką.

P rezentacja nakładów p ra sy polskich ugrupow ań politycznych obej­ mować -będzie prasę konserw atyw ną, w tym organy konserw atystów krakow skich oraz tzw. neokonserw atystów , organy „podolaków", prasę k onserw atyw no-klerykalną oraz prasę rozm aitych odcieni k o nserw aty­ stów, przeznaczoną dla ludu. N astępnie w ypadnie kolejno przedstaw ić nakłady głów nych organów dem okratów —■ późniejszych tzw. bezprzy- m iotnikow ych, narodow ych dem okratów , różnych kierunków ludow ych wraz z ich sym patykam i oraz nak ład y prasy socjalistycznej i sym paty­ ków socjalizm u łącznie z socjalistyczną prasą zawodową.

2 Centralny] D erżaw nyj Istoryczryj A rchiw w m. Lwowi, f. 146, o. '8, 2355. 3 K. D u n i n - W ą s o w i c z , Cza so p iśm ien n ictw o lu d o w e w G alicji, W rocław 1952,

4 .J. B u s z k o , Ruch s o c j a li s ty c z n y w K r a k o w i e 1890— 1914 na tlę ruchu r o b o t n ic z e ­

go w zach odn iej Galicji, K raków 1961, oraz t e n ż e , Polskie czasopism a s o c ja lis ty c z n e w Galicji, „Z eszyty Prasoznaw cze", 1961, nr 1/2, s. 29— 35.

5 W ięk szość danych bibliograficznych oraz ok reślen ie kierunku polityczn ego cza­ sopism ukraińskich zaw dzięczam dr. Jarosław ow i D aszk iew iczow i ze Lwowa, którem u, składam za to serdeczne p odziękow anie.

82 JERZY MYSLINSKI

1

Gdy mowa o głów nych organach konserw atystów krakow skich, nie­ w ątpliw ie na czoło w ysuw ał się ich dziennik „Czas", w ydaw any od 1848 r. w Krakowie. Począwszy od 1883 r. redaktorem i w ydaw cą ,,Czasu" był M ichał Chyliński. Po nim redakcję objął Rudolf Starzewski, ' k tó ry od 1 II 1900 r. był zresztą redaktorem porannego w ydania dzienni­ ka, ukazującego się dwa razy dziennie. N akład „Czasu" w r. 1881 w yno­ sił 2000 egz., zaś od r. 1882 aż do 1890 jedynie 1500 egz. W latach 1891-—

1900 nakład dziennika w ahał się od 2000 do 2500 egz., przy czym stan 2500 osiągnął jedynie w końcu 1891 r. i w r. 1900. Dopiero za r. 1901 dysponujem y danym i odnoszącym i się do w ysokości nak ład u obydw u dziennych w ydań. I tak w r. 1901 w ysokość nakładu w ydania porannego w ynosiła 2500 egz., a w ieczornego — 3250 egz. Podobny stan utrzym ał się do r. 1905, kiedy to w styczniu nakład w ynosił 3275 plus 4000 egz. O dtąd daje się zaobserw ow ać w yraźną stopniow ą tendencję zwyżkową, zwłaszcza gdy chodzi o tańsze w ydanie poranne; N atom iast nakład w y­ dania w ieczornego osiągnięty w r. 1906 (4500) spadł w roku następnym o 450 egz. Począwszy od r. 1909 n ak ład obydw u w ydań utrzym yw ał się aż do 1913 r. na jednakow ym poziomie, po ok. 4000 egz. N atom iast pod­ czas wojny, w lutym 1917 r., łączny nakład dzienny „Czasu" w ynosił 6000 egz., przy czym drogą prenum eraty, rozchodziło się 4000 egz. A nali­ zując nakłady „C zasu” od 1900 r. w arto zwrócić uw agę na fakt, że jego poranne w ydanie było w łaściw ie czysto inform acyjne, skąpe objętościo­ wo w przeciw ieństw ie do obfitszego w ydania w ieczornego, zaw ierające­ go felietony, artykuły, kom entarze. Cena egzem plarza w ydania w ieczor­ nego była dziesięciokrotnie wyższa niż porannego.

T eoretycznym niejako organem konserw atystów krakow skich b y ł m iesięcznik „Przegląd Polski" finansow any przez Stanisław a Tarnow 1 skiego, a trak tu jąc y głów nie o problem atyce naukow o-kulturalnej. „Przegląd P olski” ukazyw ał się w latach 1881— 1890 w nakładzie 500 egz.r a następnie aż do r. 1913 nakład jego w ahał się w granicach 500—600 egz.

O rganem grupy neokonserw atystów , skupionych od 1896 r. w Klubie K onserwatywnym , był ukazujący się w latach 1898— 1899 „Ruch Spo­ łeczny. D w utygodnik Polityczny i N aukow y". W końcu r. 1898 nakład jego w ynosił. 500 egz., zaś w ostatnim roku istnienia w zrósł do 2000 egz..

K onserw atyści w schodniogalicyjscy, tzw. „podolacy", nie dyspono­ wali takim i organam i ja k ich krakow scy koledzy. Ich trybuną był w łaś­ ciwie dziennik „G azeta N arodow a", w ydaw any we Lwowie, założony w r. 1860. N akład tego dziennika n a przestrzeni omawianego okresu u le­ gał znacznym w ahaniom i w ynosił w latach 1881— 1885 2000—2500 egz. W. latach 1887— 1892 nakład ten spadł z 1360 egz. do 910. W latach 1893—

NAKŁADY PRASY SPOŁ.-POLIT. W GALTCJI W L. 1881— 1913 ₈₃

1895 obserw ujem y nieznaczny w zrost nakładu (1Î90— 1750), po czym znów nastąpił spadek do 1000 egz. w r. 1900. Rok 1901 przyniósł w zrost nakładu do 2800 egz., ale w następnych latach aż do 1906 r. utrzym yw ał się on na poziomie ok. 1500 egz. W latach 1907— 1913 nakład kształtow ał się następująco: 4400, 29Ö0, 1750, 2200, 1600, 2000, 3500.

Innym dziennikiem „podolaków ” był założony w e Lwowie przez Ludwika M asłow skiego „Przedświt", którego nakład w chwili założenia, w r. 1900 w yniósł 3500 egz., a następnie system atycznie spadał do 1600 egz. w r. 1903.

2

Oddzielnie w ypadnie dokonać przeglądu nakładów czasopism klery- kalných, charakteryzu jących się w w iększości w ypadków zdecydow a­ nym antysem ityzmem . Poczesne m iejsce w' tej grupie zajm ow ał krakow ­ ski dziennik „Głos N arodu" ukazujący się od 1803 r. Jego nakłady p rze­ jaw iały znaczne w ahania. Tendencja w zrostu nakładu dała się w yraźnie zaobserw ow ać do 1901 r. (od 1800 egz. w r. 1893 do 4600 egz.). W r. 1902' nakład dziennika spadł do 3750 egz., po czym ponow nie nastąpił w zrost do ok. 8000 w r. 1906. Dalsze lata w ykazyw ały stan nakładu od 2000 do 4000 egz.

Podobny ch arakter miał lo kalny stanisław ow ski tygodnik „Związek C hrześcijański”, w ydaw any w latach 1897— 1898 w nakładzie 300 i 240 egz.

N akład krakow skiego tygodnika „Łączność" (1899— 1901) — organu Stronnictw a K atolicko-N arodowego, w ynosił początkow o 1200 egz., a w r. 1901 — 650 egz. Lwowski dziennik „Ruch K atolicki" (1897— 1901),. redagow any przez ks. Teodorowicza, w ykazyw ał, gdy chodzi o nakład, stałą tendencję spadkow ą (2150 egz. w r. 1897, 1650 egz. w r. 1901). Rów­ nież we Lwowie ukazyw ał się w 1. 1898— 1900 tygodnik „Jedność” — organ Związków Katolicko-N arodowych, w nakładzie 1000—700 egz.

Zupełnie inny ch arakter miał krakow ski m iesięcznik „Przegląd Po­ w szechny” (1884— 1939), organ jezuitów . Jego nakład był bardzo rów no­ m ierny i w yrażał się cyfrą 1300— 1400 egz.

3

Poglądy dem okratów , późniejszych tzw. bezprzym iotnikow ych, w y ra­ żane były nie tylko na łam ach ich oficjalnych, niezbyt licznych organów, do których w tym m iejscu w ypadnie się ograniczyć. N ajstarszym dzien­ nikiem dem okratycznym była krak ow sk a „Nowa Reform a”, założona w r. 1882, u kazująca się od 1908 r. dwa razy dziennie. W pierw szych la­ tach istnienia nakład tego dziennika w ah ał się w granicach 1000— 1500 egz. W latach 1893— 1896 obserw ujem y w zrost nakładu do ok.

84 JERZY MYŚLIWSKI

3000 egz., po czym przed 1900 r. nastąpił spadek do ok. 2200 egz. Ponow­ n y w zrost następow ał system atycznie do r. 1905 (7500 egz.). Rok 1906 przyniósł spadek nakładu o połowę, ale już w latach 1908— 1909 nakład dziennika w ynosił 8000—9000 egz. Dalszy w zrost џastąpił w r. 1910 (4000 plus 9000) i 1911 (9800 plus 9500).

Pierw szym oficjalnym organem dem okratów w e Lwowie był dziennik „Słowo Polskie", drukow any w r. 1896 w nakładzie 600 egz. N akład ten wzrósł w roku następnym (dwa w ydania dzienne) do 4640 egz., 10 000 egz. w latach 1898— 1899 i 12 000 egz. w r. 1900. Przed sprzedaniem dzien­ nika Lidze N arodowej jego nakład w ynosił 11 000 egz.

Już w r. 1901 dem okraci rozpoczęli w ydaw anie we Lwowie nowego dziennika „W iek N ow y" w nakładzie 4500 egz. N akład ten w zrósł w r. 1905 do 20 000 egz., w r. 1908 do 30 000 i w reszcie w r. 1912 do 40 000 egz. W roku 1917 odbijano 20 000 egz. dziennika, k tó ry w tedy dysponow ał jedynie liczbą 2600 stałych abonentów.

Poza w ym ienionym i dziennikam i do czasopism dem okratów zaliczyć trzeba m iesięcznik lwowski pt. „Ekonomista Polski”, w ydaw any w latach 1890— 1894 w nakładzie 500 egz., oraz tygodnik pt. „Trybuna", w ydaw a­ ny w e Lwowie w latach 1891— 1892 pod redakcją dr. G reka jako organ radykalnej dem okracji w nakładzie 600— 1000 egz.

4

Prasa narodow o-dem okratyczna w Galicji nie była zbyt liczna, gdy chodzi o ilość tytułów , jeżeli nie brać pod uw agę tych czasopism, które jed yn ie drukow ano we Lwowie lub w K rakowie z przeznaczeniem dla K rólestw a, o czym niżej. Stronnictw o D em okratyczno-N arodow e pow sta­

ło formalnie w Galicji na początku 1905 r., tym niemniej już w r. 1900 działacze Ligi N arodowej zaczęli w ydaw ać dziennik we Lwowie pt. „W iek XX ” w nakładzie 6000 egz., lecz już w r. 1901 liczył on tylko 2000 egz. Dopiero od 1 m arca 1902 r. Liga odkupiła lw ow ski dziennik „Słowo Polskie", ukazujący się od końca 1895 r. jako organ dem okratów. W r. 1902 nakład „Słowa Polskiego" w ynosił 10 500 egz. w dwóch w yda­ niach dziennych. N akład tej doskonale pod w zględem form alnym red a­ gow anej gazety stale w zrastał i w r. 1905 w ynosił już 20 000 egz. Stan taki utrzym ał się do r. 1908, by w następnym roku spaść do 16 000, a w r. 1910 do 14 000 egz. W latach 1910—1913 nakład dw óch dziennych w ydań „Słowa Polskiego" w ynosił 18 000 egz.

Począwszy od 1902 r. Liga N arodow a dysponow ała także specjalnym tygodnikiem dla chłopów pt. „Ojczyzna", w ydaw anym do 1906 r. we Lwowie, a następnie w Krakowie. N akład „O jczyzny" w r, 1902 w ynosił 1200 egz., w r. 1903 — 4000, a w latach 1905— 1908 utrzym yw ał się w g ra­

NAKŁADY PRASY SPOŁ.-POLIT. W G A LICJI W L. 1881— 1913 ₈₅

nicach 2800—3200 egz. W r. 1909 nakład w zrósł do 7000 egz., a w latach następnych ponow nie spadł do 4000 egz. w r. 1912. W r. 1913 osiągnął w ysokość 6000 egz.

5

Prasa ludow a i zw iązana z ruchem ludow ym w Galicji była szczegól­ nie obfita. O bszernie pisał o niej K. Dunin-W ąsowicz, ponadto A. G ar­ licki0 oraz o tzw. prasie dla „ludu" S. Lato7. W tym m iejscu w ymienić w ypadnie jedynie w ażniejsze ty tuły pism ludow ych począw szy od lat osiem dziesiątych XIX stulecia.

I tak dysponujem y jedynie fragm entarycznym i danym i o nakładach dw utygodników ks. .Stojałowskiego — „W ieniec" i „Pszczółka", k tó re w latach 1881— 1885 w ynosiły po 1500— 1600 egz. W r. 1890 pism a te b y ­ ły drukow ane w Gródku w nakładzie po 1500 egz.

Głównym organem ludow ców galicyjskich był „Przyjaciel Ludu". W ydaw ano go początkow o jako dw utygodnik, następnie trzy razy w m ie­ siącu, a od r. 1900 raz w tygodniu. „Przyjaciel Ludu" zaczął wychodzić w e Lwowie w r. 1899, zaś od 1903 r. drukow ano go i redagow ano w K ra­ kowie. W ysokość nakładów „Przyjaciela Ludu" od 1890 r. do 1913 ilu­ struje poniższa tabela:

LWÓW KRAKÓW dw utygodnik tygod n ik 1890 1 000 egz. 1903 — 3 000 - - 4 200 egz. 1891 — _{1 000 „} I kwart. 1905 — 5 000 1892 .— 1 500 „ IV kwart. 1905 — 5 300 11 1892 — 1 500 „ (Gródek) 1906 — 8 000 (( 1893 — 1 500 „ 1907 — 10 000 1 r 1894 — 2 000 „ 1908 — 9 500 rr 1909 — 10 000 I I 3 X m iesięczn ie 1910 — 10 000 ! t 1911 — 8 000 1895 — 2 400 egz. _{1912 — 9 500} 1896 — 2 400 „ _{1913 — 10 000} 1897 — 3 000 „ 1898 — 2 500 „ 1899 — 1 400 „ tygodnik 1900 — _{2 000 egz.} 1901 — 1 000 „ 1902 — 2 000 „

6 A. G a r l i c k i , Z ało żenie t y g o d n i k a „Piast" w 1913 r., „Rocznik H istorii C zaso­ piśm iennictw a Polskiego", t. 2, s. 169— 184.

86 JERZY m y s l i n s k i

W la tach 1900—1902 M aria W ysłouchow a redagow ała m iesięczny do­ datek do „Przyjaciela Ludu" pt. „Zorza", przeznaczony dla kobiet, któ ry ukazyw ał się kolejno w nakładach 2500, 3000 i 1800 egz.

Nie dysponujem y cyfram i dotyczącym i nakładu pierw szych num erów „Piasta". W iadomo jedynie, że w lutym 1917 r. rozchodził się on wśród prenum eratorów stałych w nakładzie 49 000 egz.

Bardzo ściśle, zwłaszcza od 1887 r., z ruchem ludow ym zw iązany był lwowski dziennik „Kurier Lwowski", założony 31 III 1883 r. Pismo to od r. 1909 ukazyw ało się dwa razy dziennie. A oto nak ład y tego dziennika w poszczególnych latach: 1884 1 200 egz. 1902 — 4 500 egz. 1885 — 2 000 „ 1903 — 4 600 „ 1887 — ,2 300 „ I kwart. 1905 — 5 600 „ 1890 — 2 600 „ IV kwart. 1905 — 5 200 „ 1891 — 2 850 „ 1906 — 5 600 „ 1892 — 2 800 „ 1907 — 6 000 „ 1893 — 3 130 „ 1908 — 5 000 „ 1894 — 3 880' „ 1909 — 11 000 „ 1895 — 2 460 „ 1910 — 9 000 „ 1896 — 4 430 „ 1911 — 5 000 „ 1897 — 5 000 „ 1912 — 5 000 „ 1898 — 5 000 „ 1913 — 7 000 „ 1899 — 5 500 „ II kwart. 1917 — 14 000 „ 1900 — 6 000 „ (w tym 10 000 prenumeratorów) 1901 — 4 800 „

Początkowo w Krakowie, a następnie w Tarnow ie ukazyw ała się ty ­ godniow a „Gazeta Chłopska" (1907— 1908), sym patyzująca z „Przyjacie­ lem Ludu", a potem w ystępująca przeciw w spółpracy Stapińskiego z kon­ serw atystam i (nakład 1000 egz.). Podobne stanow isko zajm ow ała lw ow ­ ska tygodniow a „Gazeta Ludowa" (22 XII 1906 — 1913 ?) — organ „fron­ dy" PSL pod redakcją Jan a Dąbskiego, a od 1912 r. organ PSL — Zjedno­ czenia N iezaw isłych Ludowców. W r. 1906 gazeta biła 2000 egz. nakładu, lecz już w roku następnym nakład spadł do 550 egz., po czym stopniowo w zrósł do 1600 egz. w r. 1910 i ok. 1000— 1300 egz. w latach następnych.

Z in icjatyw y Stapińskiego w ychodziła w Krakowie codzienna „Gaze­ ta Powszechna" (24 XII 1908—31 XII 1910) w nakładzie 3000, 4800, 2400 egz. C iekaw e było indyw idualne przedsięw zięcie W itolda K otkow skie­ go, k tó ry w r. 1899 w ydaw ał w Krakowie miesięczny „Przegląd Ludowy" w nakładzie 5000 egz. Lokalny charakter miał także m iesięcznik pt. „Ruch Ludowy w Powiecie Rzeszowskim”, osiągający w 1913 r. 330 egz. n a­ kładu. ■

NAKŁADY PRASY SPOŁ.-POLIT. W G A LICJI W L. 1881— 1913 ₈₇

■dwutygodniowy, a w r. 1907 tygodniow y organ Związku Chłopskiego pt. „Związek Chłopski', pod redakcją Stanisław a Potoczka. Pismo zaczęto drukow ać w nakładzie 1000 egz., przy czym nakład ten stopniowo w zra­ stał do 1600 egz. ,i utrzym yw ał się na tym poziomie do 1905 r. W latach 1906— 1907 drukow ano to pismo już tylko w nakładzie 1000 egz., co je d ­ nak było cyfrą pokaźną, jeśli się zwróci uw agę n a lokalny charakter pism a i organizacji, której było organem.

6

W Galicji ukazyw ał się także cały szereg czasopism subw encjonow a­ ny ch przez różne reak cy jn e ugrupow ania polityczne z przeznaczeniem dla „ludu". W śród tych pism w ym ienić trzeba przede w szystkim dwa k lery k aln e dw utygodniki lw ow skie „Nowiny" i „Chata", ukazujące się na przem ian w latach 1870— 1896. W latach 1881— 1893 pism a te osiągały n ak ład po 1150— 1500 egz. z w yjątkiem r. 1883, kiedy to drukow ano je po

1600 egz.

W e Lwowie konserw atyści finansow ali tygodnik dla ludu pt. „N ie­ dziela", ukazujący się w łatach 1884— 1903; początkow o do r. 1895 w n a ­ kładzie 1000— 1200 egz., a potem 1300—2000 egz. Podobnym pismem w y ­ daw anym w Krakowie w latach 1891— 1895 był m iesięcznik „Krakus", k tórego nakład w ynoszący w pierw szym roku istnienia 1500 egz. spadał system atycznie do 500 egz. w r. 1895.

K onserw atyw no-klerykalny dw utygodnik krakow ski „Lud Polski" (1891— 1897), zajm ujący s>ię głów nie oświatą, ukazyw ał się w pierw szych dw óch latach w nakładzie 900 egz.

W latach 1892— 1913 w ydaw any był w K rakow ie dw utygodnik, a od 1900 r. tygodnik „N ow y Dzwonek" — organ ruchu chrześcijańsko-spo- łecznego. N akład jego w ahał się w granicach od 800 do 2500 egz. w róż­ ny ch latach. N ajczęściej jednak rozpow szechniano to pismo w nakładzie

ok. 1200 egz. Znacznie wyższe nakłady osiągał istniejący w latach 1903— 1913 tygodnik krakow ski „Prawda", redagow any przez księży w duchu •encykliki Rerum novarum — organ Polskiego C entrum Ludowego, a od 1913 r. N arodowego Związku Chrześcijańsko-Ludowego. W latach 1903—■ 1905 nakład pism a w ynosił 2100—2300 egz., a w latach 1911— 1913 wzrósł do 17 500 egz.

Również w K rakow ie w latach 1,900— 1911 ukazyw ał się tygodnik „O brona Ludu" pod redakcją A. Szpondera i M. D anielaka — organ „frondy" przeciw Stojałow skiem u w Stronnictw ie C h r z ę ś c ijańsko-Ludo-

wym. W. latach 1898— 1899 tygodiiik ten drukow ano we Lwowie w n ak ła­ dzie 5000—2000 egz., a w K rakow ie stale w nakładzie ok. 1000 egz.

88 JERZY MYSLIŃSKI

W latach 1907— 1913 (?) konserw atyści krakow scy finansow ali red a­ gow any przez Ja n a Hupkę organ tygodniow y Polskiego Związku Ziemian przeznaczony dla chłopów pt. „Rola". A oto kolejne nakłady tego pism a;

W e Lwowie w r. 1910 w ychodziły tygodniow e „Nowiny" w pokaźnym nakładzie 20 000 egz. N atom iast tygodnik „Gazeta N iedzielna" ukazyw ał się we Lwowie w latach 1903— 1910 początkow o w nakładzie 800 egz., następnie w latach 1905— 1907 osiągnął 20 000 egz., po czym nakład spadł w r. 1908 do 13 000 egz. W r. 1909 w yniósł jeszcze 16 000 egz., lecz już w r. 1910 spadł ponow nie do 10 000 egz. Tygodnik ten subw encjonow ał arcybiskup Bilczewski. Przeznaczony on był dla chłopów w Galicji w schodniej.

Prasa socjalistyczna w języku polskim w Galicji ukazyw ała się przede w szystkim w Krakowie, a następnie w e Lwowie, choć znane są p róby w ydaw ania pism socjalistycznych na prowincji. Np. w Stanisław ow ie w okresie od 28 VI do 22 XI 1907 r. ukazyw ał się socjalistyczny dw uty­ godnik pt. „W olne. Słowo" w nakładzie 500 egz.

O ile w K rakow ie obserw ow ać można było dużą różnorodność pism socjalistycznych, o ty le Lwów, poza k ró tk o istniejącym w r. 1900 dw u­ tygodnikiem satyrycznym „Cięgi" (nakł. 800 egz.), dysponow ał w łaści­ w ie jednym tylko pismem ukazującym się w rozm aitych okresach pod różnymi tytułam i. I tak w latach 1890— 1892 dw utygodniow y „Robotnik" drukow ał się w nakładzie 300 egz., a w r. 1892 — 1000 egz. Jego k o n ty ­ nuacją był dw utygodnik „Siła" (1892—30 I 1893 ■— nakł. 1000 egz.). Ko­ lejnym pismem był „N ow y Robotnik." u kazujący się w okresie od 24 II 1893 do 1896 r. w nakładzie 1000 egz. W latach 1897— 1899 ponow nie ukazyw ał się „Robotnik", tygodnik, drukow any w r. 1897 w nakładzie 740 egz. W latach 1904— 1906 pojaw ił się we Lwowie socjalistyczny ty ­ godnik „Głos Robotniczy" w nakładzie 1000—2600 egz. w r. 1905 i 1500 egz. w r. 1906. K ontynuacją „Głosu Robotniczego" był codzienny „Głos" pod redakcją Tadeusza H artleba, u kazujący się samodzielnie od 1 stycz­ nia 1907 do 1912 r„ a następnie jako m utacja krakow skiego „N aprzodu".

„Głos" drukow ano kolejno od 1907 r. w nakładach — 5000, 5500, 4000, 5500, 4000 egz.

Głównym organem PPSD był niew ątpliw ie krakow ski „N aprzód". N akłady pisma ilu stru je poniższa tabela:

1907 — 3 000 egz. 1908 — 1 300 „ 1909 — 1 000 „ 1910 — 1 700 „ 1911 — 5 000 egz, 1912 — 6 500 „ 1913 — 6 000 „ » 7

NAKŁADY PRASY SP O Ł .-PO IIT . W G A LIC JI W L. 1881— 1913 ₈₉

D w u t y g o d n i k D z i e n n i k

1892 — 600— 1 100 egz. 1900 — 2 200 egz. 1908 — 4 000 egz.

1893 — 1 500 „ 1901 — 2 200 „ 1909 — 3 200 „

1894 — 2 000 „ 1902 — 2 200 „ 1910 — 3 300 „

1903 — 4 000 „ 1911 — 4 000 „

T v g o d n i k I kwart. 1905 — 3 500 ,, 1912 — 4 000 ,„

1895 - 2 800 egz. IV kwart. 1905 - 4 200 „ . 1913 - 6 0 0 0 , . .

,onc 1 ocn 1906 — 3500 ,, II kwart. 1917 — 6 000 ,f

1896 — 1 УоО ,,

1897 — 1 200 „ 1907 3 200 "

1898 — 1 000 „ 1899 — 1 200 „

Poza ,,N aprzodem " w K rakow ie w ydaw ano także socjalistyczny ty ­ godnik dla wsi „Prawó Ludu" w 1897 r. (nakł. 1300 egz.), a potem od 1900 r. do 1912 r. N akład tygodnika w latach 1900— 1913 ilustruje poniż­ sza tabela:

1900 — 2 000 egz. IV kwart. 1905 — 2 500 egz. 1910 — 3 500 e g z .

1901 — 1 000 „ 1906 — 3 100 1911 — 4000 „

1902 — 1 000 „ 1907 — 4 000 „ 1S12 — 4 000 „

1903 — 2 000 „ 1908 — 4 000 „ 1913 — 4 000 „

I kwart. 1905 — 2 000 „ 1909 — 4 000 „

Dla kobiet socjaliści w ydaw ali w latach 1904'—1905 dodatek m iesięcz­ n y do „N aprzodu" pt. „Robotnica" w nakładzie 500 egz. Olbrzymim po­ w odzeniem cieszył się socjalistyczny m iesięcznik ośw iatow y „Latarnia".

Jego nakład w r. 1900 w ynosił 10 000— 15 000 egz,, w r. 1902 ok. 10 000 egz. i w latach 1903— 1906 również po 10 000 egz.

W K rakow ie w ydaw ano także dwa dw utygodniki satyryczne: „H ra­ bia W ojtek", w latach 1905— 1906 w nakładzie ok. 3000 egz., oraz jego kon ty n u ację w latach 1907— 1908 pt. „Kropidło" w nakładzie 3000 i 2200 egz.

Dla kolejarzy Jan Englisch redagow ał w K rakow ie w latach 1896— 1897 „K urier K olejowy" (nakł. ok. 1000 egz,). K ontynuacją jego był dw u­ tygodnik „Kolejarz", k tó ry osiągnął w r. 1900 -— 1100 egz., w r. 1901 — 2300 egz., w r. 1902 — 3200 egz., a w r. 1905 — 3800 egz. Po p rzeniesie­ niu do Lwowa w końcu 1905 r. „Kolejarza" drukow ano w nakładzie 2400—3200 egz.

Poza tym w K rakowie ukazyw ał się socjalistyczny „Robotnik Drzew­ ny", w latach 1908— 1910 jako dw utygodnik (nakł. 1600, 1300, 1500 egz.),

a w latach 1911— 1913(?) jako tygodnik (w nakładzie ok. 1600 egz). W tym samym mniej w ięcej okresie (8 IX 1907— 1912) ukazyw ał się „M etalo­ w iec". Do r. 1908 pismo było tygodnikiem w nakładzie 2000 egz., a n a ­ stępnie miesięcznikiem, którego nakład w zrastał od 600 egz. w r, 1909 do

90 JERZY MYŚLIWSKI

2500 egz. w r. 1912. W latach 1907— 1908 w ydaw ano rów nież socjalistycz­ n y tygodnik „Zawodowiec" w nakładzie 2000— 1800 egz. Ponadto w dru­ gim k w artale 1912 r. nieliczna grupa anarchistów w Krakowie w ydaw ała dw utygodnik pt. „Spraw a Robotnicza" (nakł. 500 egz.).

Godzi się rów nież w tym m iejscu wspomnieć o m iesięczniku „K ryty­ k a" W ilhelm a Feldmana, k tó ry w praw dzie nie był organem PPSD, ale w yraźnie z socjalizm em sym patyzow ał i użyczał działaczom socjalistycz­ nym sw ych łam. N akłady „K rytyki'' ilu stru je poniższa tabela:

1896 — 900 egz. I kwart. 1905 — 1 800 egz. 1909 — 2 050 egz.

1900 — 500 „ IV kwart. 1905 — 1 950 „ 1910 — 1 800 „

1901 — 850 „ 1906 — 1 900 „ 1911 — 1 600 „

1902 — 1 100 „ 1907 — 1 800 „ 1912 — 1 450 „

1903 — 1 500 „ 1908 — 1 500 „ 1913 — 1 200 „

Gdy mowa o innych polskich dziennikach w Galicji, nie charakte­ ry zu jących się jednolitym obliczem politycznym , w skazać można cały szereg tytułów . W szystkie one koncentrow ały się w e Lwowie i w Kra­ kow ie z w yjątkiem „Dziennika Stanisław ow skiego", k tó ry pojaw ił się w r. 1913 (nakł. 200 egz.) i kilku innych efemeryd.

Kraków dysponow ał m niejszą niż Lwów liczbą tytułów , w śród k tó ­ ry ch było w iele efemeryd. I tak np. niezw ykle interesu jący był proso- cjalistyczny „Dziennik P o ran n y ”, przem ianow any potem na „Dziennik K rakow ski", redagow any przez W. Feldm ana w latach 1895— 1897. D ziennik ten osiągał n akłady w granicach 1000— 1100 egz. W r. 1900 ukazyw ał się w Krakowie codzienny „Nasz Głos" w nakładzie 4600 egz., a w latach 1906— 1908 „Gazeta Powszechna" (nakł. 3000, 4800, 2400 egz.). Ponad 10 lat egzystow ały codzienne „Nowiny" w nakładzie od 5000 egz. w r. 1903 do 2500 egz. w r. 1906. N astępnie nakład „Nowin" w zrósł do 9000 egz. w r. 1912, by w roku następnym spaść do 5100 egz. Poprzednik „IKC" zaczął wychodzić w r. 1910 pt. „Kurier Krakowski", początkowo w nakładzie 1500 egz., a następnie 10 000 (1911) i 40 000 (1912). Po zmianie nazw y na „Kurier Codzienny" w r. 1913 nakład tej gazety w ynosił 27 000 egz., a z początkiem 1917 r. 46 000 przy 12 000 abonentów.

W e Lwowie istniało rów nież szereg efem eryd, jak np. „K urier Pol­

ski" w ydaw any w r. 1892 w nakładzie 350 egz. czy też „Dzień" z r. 1904 w nakładzie 1700 egz. Podobnie lw ow ska „N ow ina" ukazyw ała się w r. 1908 w nakładzie 2000 egz. Ponad dwa lata (24 XII 1906— 1908) istniał rew olw erow y „Goniec Polski" pod redakcją Stanisław a Bandrow- skiego, k tó ry w ystartow ał nakładem 16 500 egz., ale już w r. 1908 miał tylko 4000 egz. nakładu. K ontynuacją tego dziennika b y ł „Goniec"

uka-NAKŁADY PRASY SPOŁ.-POLIT. W G A LIC JI W L. 1881— 1913 ₉₁

•żujący się do 21 III І912 r., w tym w latach 1910.—1911 dw a razy dziennie, w nakładzie od 7500 egz. w r. 1909 do 4500 egz. w r. 1912.

Stosunkow o długo w ychodził „Dziennik Polski" (1 IX 1869— 1914 ?), ukazu jący się od 1901 r. dwa razy dziennie. W latach 1878— 1879 był on w łasnością Adama Sapiehy, później zaś mówiono o nim jako o dzien­ niku „postępow ym ". „Dziennik Polski" w latach 1881— 1885 m iał ok.

1600 egz, nakładu, do 1899 r. — 2200—3800 egz, W latach następnych n ak ład system atycznie w zrastał do 6000 egz., w yjąw szy lata 1911— 1912,

kiedy to w ynosił jedynie 2500 egz.

Od r. 1886 do 1914(?) ukazyw ał się codzienny „Przegląd", początko­ w o w nakładzie od 1550 egz, (1887) do 5560 egz. (1895). N astępnie obser­ w ujem y spadek nakładu do 2500 egz. w r. 1903 i poniżej 2000 w latach następnych.

O d r. 1908 ukazyw ała się „G azeta Codzienna", początkow o raz ■dziennie, a w latach 1909— 1911 dwa razy dziennie w nakładzie 3000— 4000 egz. Od r. 1911 dziennik ten w ydaw ano trzy razy tygodniow o w n a­ kładzie ok. 1000 egz. i 400 egz. w r. 1913. W r. 1917 „G azeta Codzienna", uk azu jąca się dwa razy dziennie, osiągała 8000 egz. nakładu p rzy 110Ö

abonentach.

O d r. 1911 ukazyw ały się dwa dzienniki redagow ane przez Rogera B attaglię, a założone przez M ichała Bobrzyńskiego w .celu zw alczania endecji: „Gazeta Poranna" (nakłady: w r. 1911 — 4000, w r. 1912 — 5000, w 1913 — 9000) i „Gazeta W ieczorna" (nakłady: w r. 1911 — 6000, w r. 1912 — 6000, w r. 1913 —· 9000). Łączny nakład obydw u dzienników, a faktycznie jednego w dwóch w ydaniach dziennych, w ynosił w 1917 r. 12 000 egz. przy 3000 prenum eratorów .

W e Lwowie ukazyw ał się również oficjalny urzędow y organ N am ie­ stnictw a „Gazeta Lwowska", której nakład w r. 1881 w ynosił 2200 egz. S padł on do 910 egz. w r. 1892, a do 1906 r. utrzym yw ał się w granicach 1000—2000 egz. W r. 1907 osiągnęła. „G azeta" n akład 4400 egz., ale w r. 1909 spadł on do 1750 egz., by jeszcze w r. 1913 osiągnąć 3500 egz. W r. 1917 nakład dziennika w ynosił 6000 egz., z czego 4000 rozchodziło

się w śród prenum eratorów .

Od 1890 r. w ydaw ano ukraińską m utację urzędow ego dziennika pt. .„Narodna Czasopyś" w nakładzie ok. 5000 egz. N akład ten system atycz­

nie m alał o 100—300 egz. rocznie i osiągnął w 1913 r. 1900 egz. W czasie w ojny gazeta nie ukazyw ała się.

Przy om awianiu nakładu obydw u gazet urzędow ych w arto zwrócić uw agę na fakt, że w iększość egzem plarzy tych gazet prenum erow ały urzędy państw ow e i urzędnicy, k tó rzy obow iązani byli w erbow ać p re ­ n u m erato rów w edług ustalonych limitów. Duże w ahania nakładu „Ga­ zety Lwowskiej" tłum aczyć trzeba przede w szystkim tym, że drukow a­

92 JERZY MYSLINSKI

no w niej ciekaw e pow ieści w odcinkach. K iedy w ięc drukow ano tak ą powieść, zwiększało się grono czytelników gazety spoza ap aratu urzę­ dniczego.

9

W Galicji, a przede w szystkim w K rakowie, ukazyw ał się cały szereg pism w ydaw anych przez ugrupow ania polityczne K rólestw a Polskie­ go. Pisma te drukow ano w Galicji z uw agi na duży zakres wolności sło­ w a i druku panujące tutaj. N astępnie drogami nielegalnym i przem yca­ no je na teren zaboru rosyjskiego. W Galicji drukow ały swą prasę przede w szystkim królew ieckie p artie socjalistyczne oraz Liga N arodo­ wa. Sporadycznie w ystępow ali również na tym gruncie ugodow cy i nie­ które inne ugrupow ania.

Gdy m ow a o prasie PPS, w Krakowie drukow ano od 1903 r. mie­ sięcznik teoretyczno-polityczny „Przedśw it". W edług danych, którym i dysponujem y, n akład „Przedśw itu" w r. 1903 w ynosił 1500—2700 egz. Pod tym samym tytułem w ydaw ano w K rakow ie w latach 1908— 1912 dyskusyjny organ PPS-Frakcji Rew olucyjnej w kolejnych od 1908 r, na­ kładach: 1500, 600, 1000, 1100 i 1200 egz. W latach 1906— 1907 w K rako­ w ie ukazyw ał się organ PPS, a potem PPS-Frakcji — dw utygodnik „Try­ b u n a” w nakładzie 1800 egz. W", r. 1905 PPS drukow ała w K rakow ie w ję- zysku rosyjskim m iesięczny „W'iestnik Polskoj Socjalisticzeskoj P artii" w nakładzie 2000 egz. oraz „K urierek Zakordonow y i Zagraniczny"r rów nież w nakładzie 2000 egz.

Feliks Dzierżyński z polecenia SDKPiL redagow ał w Krakowie od 1903 r. „C zerw ony Sztandar". Jego nakład w czw artym kw artale 1905 r. w ynosił 5000—6000 egz. W ydaw nictw em krakow skim SDKPiL w r. 1905 był rów nież tygodnik „Z Pola W alki", drukow any w nakładzie 300 egz. W latach 1908— 1911 w K rakow ie drukow ano m iesięcznik „Przegląd Socjaldem okratyczny" w nakładzie (od 1908 r.) — 1000, 250, 450, 600 egz. W latach 1909— 1911 grupa Stanisław a Trusiew icza w ydała w K rako­ wie trzy num ery pism a pt. „Solidarność Robotnicza" w nakładzie 1200, 2000 i 1000 egz.

Kazimierz Łapiński redagow ał i w ydaw ał w K rakow ie dw utygodnik „Myśl Robotnicza” — organ PPS-Lewicy (V 1907—V 1908) w nakładzie 300—500 egz. Tu ukazyw ał się także „Robotnik" — organ PPS-Frakcji, w latach 1907— 1914. Nie wiadomo jednak, czy nakłady podaw ane przy identycznym ty tu le w spraw ozdaniach policyjnych dotyczą w łaśnie tego pisma. N akłady te kształtow ały się w w ysokości 5000—7000 egz. i w y ­ d ają się zbyt w ysokie w porów naniu z nakładam i innych podobnych pism.

NAKŁADY PRASY SPOŁ.-POLIT. W G A LICJI W L. 1881— 1913 ₉₃

lwowski „Promień", miesięcznik, ukazujący się w latach 1898— 1906, 1908— 1912. W r. 18S9 jego nakład w ynosił 500 egz., a następnie w zra­ stał aż do stanu 1200 egz. przed zaw ieszeniem w r. 1907. W r. 1909 nakład „Prom ienia"w ynosił 1000 egz., w 1910 r. :— 800, a w r. 1911 tylko 400 egz. Innym pismem młodzieżowym był socjalistyczny m iesięcznik „Zjed­ noczenie", w ydaw any w latach 1905— 1911, organ Zw iązku M ło­ dzieży Socjalistycznej, ulegającego w różnych okresach wpływom róż­ nych królew iackich partii socjalistycznych. Gdy chodzi o nakłady tego pisma, dane są bardzo fragm entaryczne. I tak w r. 1905 nakład w ynosił 1200 egz., w r. 1908—200. W r. 1906 m iesięcznik ten drukow ano we Lwo­ w ie w nakładzie 600 egz.

Lwowski m iesięcznik „Kuźnica'' (1904— 1905) nie był pismem socjali­ stycznym .. Redagował go w W arszaw ie A ndrzej N iem ojew ski w imieniu

grupy postępow ej inteligencji, któ ra sym patyzow ała z socjalizm em i usiłow ała w płynąć na zjednoczenie ruchu socjalistycznego w Kró­ lestwie. N akład „Kuźnicy" na początku 1905 r. w ynosił 900 egz.

W latach 1SÛ9—-1912 w ychodził we Lwowie miesięcznik „Zarze­ w ie" — organ niejaw nej organizacji akadem ickiej o charakterze n aro ­ dowym. N akład „Zarzew ia" począw szy od 1909 r. w ynosił: 1000, 750, 500 i 1500 egz.

Stosunkow o dużą ilość tytułów w ydaw ała w K rakow ie Liga N arodo­ w a8, szczególnie przed rew olucją lat 1905— 1907. N ajw cześniej przejęto lw ow ski „Przegląd W szechpolski" (w latach 1895— 1896), dw utygodnik,

w nakładzie 800— 1200 egz., a następnie tygodnik w nakładzie 1000 egz.

do r. 1901. W r. 1902 „Przegląd W szechpolski" przeniesiony został do ICrakowa, gdzie drukow ano go do początku 1906 r. w nakładzie 1800—■ 2200 egz. (do 1905 r.) i 1500 egz. (w r. 1906).

Również w K rakow ie ukazyw ał się przeznaczony dla chłopów w Kró­ lestw ie i Galicji m iesięcznik „Polak" (1896— 1905). N akłady „Polaka" w ed łu g danych policyjnych były następujące:

W e Lwowie w latach 1899— 1910 tzw. młodzież narodow a w ydaw ała ■dwutygodnik, a od 1904 r. m iesięcznik pt. „Teka". W r. 1899 „Tekę'1 drukow ano w nakładzie 500 egz., potem stale 1000 egz., z w yjątkiem lat

1908 i 1910, kiedy to odbijano ok. 800 egz.

1897 — 3 000 egz. 1898 — 2 300 „ 1899 — 3 000 „ 1900 — 3 500 „ 1901 — 6 000 egz. 1902 — 5 000 „ 1S03 — 5 000 „ I kwart. 1905 — 4 000

8 J. M y ś l i ń s k i , Prasa w y d a w a n a p r z e z Ligą N a r o d o w ą w K r a k o w ie przed 1905

94 JERZY MYSLIŃSKI

W latach 1904— 1905 Liga N arodow a w Krakowie w ydaw ała spe­ cjalny m iesięcznik dla Litwy pt. „Za W iarę i O jczyznę" w nakładzie i 200 egz. w pierw szym kw artale 1905 r. W latach 1903— 1904 wychodziły w Krakowie m iesięczne „Nowiny Polskie" przeznaczone dla inteligencji prow incjonalnej w K rólestw ie w nakładzie 1200— 1500 egz. W reszcie w latach 1904— 1905 w e Lwowie w ydaw ano specjalny tygodniow y biule­ ty n pt. „W iadomości W ojenne i Polityczne” w nakładzie ok. 1300 egz,

10

Gdy chodzi o prasę społeczno-polityczną ukraińską om awianego okresu, zasygnalizuję jed y n ie najw ażniejsze ty tu ły zw iązane z posz­ czególnym i ukraińskim i partiam i politycznym i, w śród których główną rolę odgryw ały: U kraińska P artia Radykalna założona w r. 1890' i U kraiń­ ska P artia N arodow o-D em okratyczna pow stała w r. 1899. Tzw. „moska- lofile” zgrupow ani byli w Russkoj N arodnoj Partii. Ponadto wyróżnić trzeba ugodow ców ukraińskich oraz różne ukraińskie ugrupow ania kle- rykalne. U kraiński ruch socjalistyczny reprezentow ała początkow o socjaldem okracja galicyjska, skupiająca zarów no socjalistów polskich,, jak i ukraińskich, a od r. 1896— 1897 — U kraińska P artia Socjaldem okra­ tyczna.

O rgany prasow e narodow ych dem okratów ukraińskich, zorganizo­ w anych w p artię w 1899 r., pojaw iły się dużo w cześniej; Można je w ią­ zać z organam i ukraińskiego odrodzenia narodow ego lat osiemdzie­ siątych i okresu ugody polsko-ruskiej z r. 1890 (Romańczuk —■ Badeni). Zaliczyć do nich w ypadnie pismo „Diło" założone w styczniu 1880 r„ tikazujące się do 1887 r. dwa razy w tygodniu, początkow o w nakładzie 850 egz., a od 1881 do 1889 r. — ok. 1250 egz. W latach 1887—1890 „Diło" w ydaw ano trzy razy. w tygodniu, potem zaś codziennie, przy czym n ak ­ ład dziennika do 1897 r. w ahał się w granicach 1200— 1300 egz., a od 1898 r. stale w zrastał od 1400 egz. do 2000 egz. w r. 1902, 3500 egz. w r. 1907, 5000 egz. w r. 1911 i 6000 egz. w r. 1913. W r. 1917 „Diło" osiągnęło nakład 8320 egz. przy 5000 stałych prenum eratorów .

O rganem teg o samego kierunku przeznaczonym dla chłopów była ukazująca się w latach 1879— 1899 pod redakcją Juliusza Romańczuka „Batkiwszczyna", w ydaw ana początkow o dwa razy w tygodniu w n ak ła­ dzie ok. 500 egz., a od 1882 r. tygodniowo. N akład tygodnika w zrastał od 500 egz. do 1500 egz. w r. 1884. W latach 1885— 1891 nastąpił spadek n a­ kładu do 850—950 egz. Spadek ten pogłębił się do 500 egz. w r. 1895 i ok. 350 egz. w ostatnim roku istnienia.

O rganem narodow ych dem okratów był tygodnik „Sw oboda” (od 1897 ?) w nakładzie 1850 egz., następnie po nieznacznym spadku· notow ał

NAKŁADY -PRASY SPOŁ.-POLIT. W G A LICJI W L. 1881—1913 ₉₅

w 1903 r. 2000 egz. Później n akład stale w zrastał przeciętnie o 500 egz.. w ciągu jednego roku i w ynosił 6500 egz. w r. 1912, a w roku następnym aż 9500 egz. W okresie w ojny nakład pisma spadł nieco i w r. 1917 w yno­ sił 8500 egz. przy 8000 prenum eratorów .

Tygodnik „Postup", w ydaw any w Kołomyi w latach 1903— 1906, za­ liczyć w ypadnie rów nież do kierunku narodow o-dem okratycznego. Było to pismo o charakterze naukow opopularnym , w ydaw ane w nakładzie 1000 egz.

W latach 1903— 1907 skrajni szowiniści ukraińscy w ydaw ali we Lwo­ wie tygodnik „H ajdam aki" w nakładzie w ahającym się w granicach. 1200— 1600 egz.

Do kierunku narodow o-dem okratycznego zaliczyć trzeba także „Po- dilskij Hołos. O rgan Ternopilśkoji N arodnoi O rganizacji", w ydaw any w Tarnopolu dwa razy w miesiącu, a potem jako m iesięcznik (począwszy od 1903 r. praw dopodobnie do r. 1912) w nakładzie 300—400 egz. W resz­ cie tygodnik „Selańska Rada" był w latach 1907— 1909 lokalnym orga­ nem partii w Przem yślu i ukazyw ał się w nakładzie 800— 1000 egz.

Pierwszym organem radykałów był w ydaw any w latach 1890— 1892 we Lwowie dw utygodnik „N aród" w nakładzie 200 egz., a w r, 1892 — 600 egz. Jego k o n tynuacją był „Hrom adskij H ołos" w ydaw any o d - г. 1895 (?) początkow o w nakładzie 600 egz., a od 1897 r. ok. 1000 egz. Od 1902 r. pismo stało się tygodnikiem , a od 1906 r. w ychodziło dwa ra ­ zy w tygodniu w nakładzie 1500 egz., w latach 1907— 1909 — ok. 1000 egz., a w latach następnych nakład w zrastał do 1500 egz. w r. 1910 i 2200 egz. w r. 1913. O rganem radykałów był rów nież dw utygodnik „Chliborob", pismo polityczne, literackie i naukow e dla ukraińskich w łościan i miesz­ czan, jak głosił podtytuł. W ydaw ano je w Kołomyi w nakładach: 1891 — 300 egz., 1892 — 350 egz., 1893 — 600 egz., .1894 — 1000 egz., 1895 —- 150 egz. W gronie redaktorów pisma znajdow ali się w ybitni działacze tej partii — Iw an Franko i M ichał Paw łyk.

Znaczną ilością tytułów rozporządzali „moskalofile". N ajstarszym pismem tego kierunku było „Słowo" w ydaw ane we Lwowie w latach 1861— 1887. Od r. 1873 pismo ukazyw ało się trzy razy w tygodniu pod redakcją B. Didyckiego, a jego nakład w r. 1881 w ynosił 750 egz., zaś w ostatnim roku istnienia — 600 egz. Od 1871 do 1912 r. ukazyw ała się w Kołomyi „Ruskaja Rada". W r. 1881 nakład tego m iesięcznika w ynosił 800 egz. Praw dopodobnie od 1890 r. pismo stało się dw utygodnikiem i ukazyw ało się w nakładzie 200—400 egz., zaś od 1900 r. nakład w zrastał i w ahał się w granicach 300—500 egz. Lwowskie pismo „Prołom" pojaw i­ ło się w 'r. 1884 przy nakładzie m alejącym w latach 1881— 1884 od 750 do 600 egz. W latach 1887— 1898 w e Lwowie ukazyw ał się dw utygodnik „Besida" ■— pismo pośw ięcone literaturze, polityce i współczesnością

96 JERZY MYSLINSKI

w nakładzie ok. 300 egz. Tylko na jeden rok (1890) pojaw ił się „moskalo- fiłski" dziennik „C zerw onaja Ruś” w nakładzie 1000 egz.

Od 1890 r. w ychodził we Lwowie dw utygodnik (do 1891), a następnie- tygodnik ,,Ruskoje Słow o'1. Jego nakład do 1896 r. w ynosił ok. 500 egz., a n astępnie w zrastał do 2600 egz. w r. 1901. W r. 1902 nastąpił spadek n ak ład u o 1000 egz., ale już w latach następnych ponow nie nakład wzrósł do 6500 egz. w r. 1906. W ciągu lat późniejszych w idać w yraźną tenden­ cję spadkow ą nakładu. W r. 1912 w ynosił on 2500 egz.

W latach 1891·—1892 „moskalofile" w ydaw ali w e Lwowie dziennik ^H ałyckaja Ruś” w nakładzie ok, 1000 egz., którego kontynuacją od 1893 r. był „H ałyczanin" w ydaw any w nakładzie 950 egz. N akład tego dziennika w zrastał bardzo powoli do 1400 egz. w r. 1906. N ajw yższy n akład odnotow ano w r. 1907 (4200 egz.). Już w roku następnym w yno­ sił on tylko 2500 egz., zaś w r. 1912 — 1000. Innym dziennikiem „moska- lofilskim ” w ydaw anym w e Lwowie była „P rykarpatskaja Ruś” (od 1909) przeznaczona dla inteligencji. N akład tego dziennika w ynosił początko­

wo 1500 egz., a potem spadł on do 1200 egz. w r. 1913.

O rganem „moskalofilskim", Wychodzącym, w latach 1906— 1911 ko lej­ no w Tarnopolu, Przemyślu, Złoczowie, Tarnopolu — był dw utygodnik „Russkaja W ola" w ydaw any w nakładzie 200—300. egz. z w yjątkiem r. 1908, kiedy to w Przem yślu osiągnął nakład 1000 egz.

W spom nieć jeszcze trzeba o klerykalnym dzienniku inspirow anym przez N am iestnictw o i w ydaw anym w e Lwowie pt. ,,Rusłan" (od 1897). Aż do 1910 r. jego nakład przeciętny w ynosił ok. 400 egz,, z w yjątkiem la t 1900— 1901, kiedy osiągnął 2000—3000 egz. W latach 1910— 1.913 nakład ten w ahał się od 800 do 1000 egz.

Ugodowa m iesięczna ,,P raw da”, będąca w pew nym okresie organem now ej e ry ” Barwińskiego, osiągnęła w latach 1890— 1895 nakład 200 egz., a w latach 1896— 1897 — jako tygodnik — ok. 250 egz.

O dnotow ania godne w ydaje się też pismo ,,Ruski j S elanyn” o k ieru n ­ ku narodow ym , u kazujący się w e Lwowie w latach 1903— 1914, będący od r. 1911 organem U kraińskiej Partii Chrześcijańsko-Społecznej. Pismo ukazyw ało się co 10 dni. Jego nakład w latach 1903— 1906 wzrósł z 2000 do 3200 egz. W następnych latach spadł jednak i w okresie lat 1908---1913 utrzym yw ał się na poziomie ok. 1500 egz.

W Galicji w schodniej w ydaw ano rów nież szereg czasopism przezna­ czonych do nielegalnego kolportażu na U krainie w schodniej. Przykładem tego rodzaju pisma był w ydaw any we Lwowie w latach 1905— 1906 mie­ sięcznik pt. ,,Samostijna U kraina" — organ U kraińskiej Partii Ludowej drukow any w nakładzie ok. 800 egz.

N a zakończenie przeglądu nakładów prasy ukraińskiej przyjrzeć się w ypadnie czasopismom socjalistycznym . N ajw ażniejsze z nich to w yda­

NAKŁADY PRASY SPOŁ.-POLIT. W G A LIC JI W L. 1381— 1913 ₉₇

w any we Lwowie od 1900 r. pod redakcją M ikołaja H ankiew icza dw uty­ godnik „W ola” ukazujący się w latach 1£Ю0— 1903 w nakładzie 400—450 egz., zaś w r. 1905 — 800 egz., a w r. 1906 — 600 egz. W latach 1906— 1907 ukazyw ał się w Zbarażu, a potem w Tarnopolu, dw utygodnik, a następ­ nie tygodnik „Czerwonyj Prapor" w nakładzie 350 egz. W latach 1907— 1913 w ydaw ano w e Lwowie tygodnik socjalistyczny przeznaczony dla wsi pt. „Zemla i W ola", który redagow ali m. in. S. W ity k i W . Starosol- ski. W latach 1907— 1,911 pismo w ydaw ano kolejno w nakładach: 2000, 1000, 1000, 950, 1500 egz.

11

Społeczno-polityczna prasa żydow ska w Galicji była bardzo liczna. W iele czasopism żydow skich ukazyw ało się w m iastach prow incjonal­ nych. W niniejszym przeglądzie nakładów w ypadnie zasygnalizow ać je ­ dynie najw ażniejsze tytuły, w śród k tó rych w ym ienić trzeba czasopism a o kierunku asym ilatorskim , syjonistycznym , konserw atyw nym i socja­ listycznym .

Typow ym pismem konserw atyw nym był u k azujący się od 1905 r. w e Lwowie tygodnik „M achsike H adas”, do r. 1908 w nakładzie 750 egz., a w latach następnych po 500 egz.

Do czasopism asym ilatorskich zaliczyć trzeba lw ow ską „Ojczyznę", dw utygodnik pod redakcją N atana Lewensteina, drukow any w latach 1887— 1891 początkow o w nakładzie 500, a następnie 300 egz. Do tego kieru n ku należało także tarnopolskie „Słowo Żydow skie" pod redakcją Schreibera, drukow ane w r. 1906 w 1700 egz., w r. 1908 — 350 egz., a w latach 1910— 1911 — 500 i 400 egz. Od 1909 r. ukazyw ał się w K ra­ kow ie dziennik pt. „Der Tag" w nakładzie od 1500 egz. w pierw szym ro ­ ku istnienia do 5000 egz. w r. 1912 i 4000 egz. w r. 1913.

W Krakowie w ychodził także od. końca 1905 r. „Tygodnik" — organ Stronnictw a Żydów N iezawisłych, pod redakcją Adolfa Grossa, w n ak ła­ dzie od 1000 egz. do 1650 egz. w r. 1907 i 1100 egz. w r. 1913.

Czasopisma syjonistyczne ukazyw ały się głów nie w e Lwowie. Zali­ czyć do nich można w ychodzący w latach 1890— 1897 dw utygodnik „Przyszłość" — organ N arodow ej Partii Żydowskiej oraz Tow arzystw a Politycznego Żydów G alicyjskich i Bukowińskich. N akład tego pism a w pierw szych trzech latach istnienia w ynosił 350 egz., w następnych zaś 500—600 egz. Skrajnym organem syjonistów był lwowski tygodnik „W schód" (1900— 1914), osiągający nakład 700— 1000 egz., z w yjątkiem r. 1906, kiedy to nakład w ynosił 1800 egz. Syjonistycznym m iesięcznikiem dla młodzieży był „M oriah" (1903— 1920) drukow any w nakładzie 800— 1200 egz. T endencje syjonistyczne popierał lw ow ski żargonow y dziennik

98 JERZY MYSLIťJSKI

„Tagblatt", którego nakład system atycznie w zrastał od 750 egz. w r. .1904 do 6000 egz. w r. 1913. W r. 1917 dziennik osiągnął 7500 egz. nakładu przy 2500 stałych abonentach.

W Galicji w ydaw ano w iele żydow skich pism socjalistycznych. Do najstarszy ch z nich zaliczyć trzeba dw utygodnik „Der A rbajter" w yda­ w any w e Lwowie .W latach 1893—1896 w nakładzie ok. 500 egz. W la­

tach 1896—Ί899 w ydaw ano we Lwoy/ie dw utygodnik „Jidyszes V olks­ blatt" — oficjalny organ partii socjaldem okratycznej, w nakładzie 550— 600 egz. Tygodniowy lwowski „Di Jidysze Folkscajtung" — organ socjal­ dem okratyczny redagow any przez H. Diamanda, w r. 1902 osiągnął n a ­ kład 1700 egz.

W r. 1905 w ydaw ano w e Lwowie m iesięcznik „Der Jidyszer Socjal- -D emokrat" — organ Żydowskiej SD, w nakładzie 800 egz. Od 1904 do 1907 r. w Krakowie PPSD w ydaw ała tygodnik „Jidysze A rbeiterzeitung'' w nakładzie 1500 egz.

Tygodnik lw ow ski „Der Socialdem okrat" (1908— 1913?) drukow ano najpierw w nakładzie 2500 egz., potem zaś 600 egz. w r. 1909, następnie w w ysokości ok. 1500 egz.

12

M niejszość niem iecka w Galicji dysponow ała jedynie kilkom a ty tu ­ łami. W śród nich był dw utygodnik, a od 1910 r. tygodnik „Deutsche V olksblatt in Galizien" — organ niem ieckiej narodow ej dem okracji, w y ­ daw any aż do 1917 r. w nakładzie ok. 2000 egz, Ponadto w r. 1906 N iem ­ cy dysponow ali dziennikiem „Lemberger Tagblatt" w nakładzie 1000 egz. Dopiero podczas w ojny zaczęły się ukazyw ać dwie austriackie gazety w języku niem ieckim dla w ojska, a to: dziennik „K rakauer Zeitung", założony 15 XII 1915 r. jako organ urzędow y dow ództw a tw ierdzy pod redak cją Erwina Engela w nakładzie 5000—6000 egz. przy 2500 abonen­ tach (rozchodzący się także pośród m iejscow ej ludności cyw ilnej) oraz „O stgalizische Feldzeitung", ukazująca się trzy razy w tygodniu od 20 stycznia 1917 r. jako organ AOK Süd (armii Bothemera) pod red ak cją kpt. Dabisa.