Jan PAKULSKI
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Instytut Historii i Archiwistyki
Itinerarium książęco-królewskie Przemyśla II
W ostatnich latach itineraria władców oraz dostojników świeckich i kościelnych stały się częstym tematem badawczym w polskiej mediewistyce. Pełnego przeglądu badań dokonał ostatnio P. Wę-cowski1. Stąd jedynie gwoli przypomnienia nadmienię za nim, że nie jest to zagadnienie nowe, bo rozpoczął je w 1847 r. T. Lipiński publikując fragmentaryczne itinerarium Zofii Jagiellonki z 1556 r. Ponad sto lat temu obszerne kalendarium podróży Władysława Warneńczyka zestawił S. Kwiatkow-ski. W latach następnych opracowano itineraria innych Jagiellonów, królów Władysława Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka (częściowo), Jana Olbrachta, Aleksandra, Zygmunta Starego i Zygmun-ta AugusZygmun-ta a Zygmun-także księcia Witolda. Zainteresowano się Zygmun-także itinerariami królowych. Tak więc zestawiono, choć fragmentarycznie, itinerarium Elżbiety Pileckiej, trzeciej żony Władysława Jagieł-ły i Elżbiety Rakuskiej, żony Kazimierza Jagiellończyka2. Wcześnie dostrzeżono też znaczenie itine-rariów monarszych dla różnych studiów historycznych (dzieje polityczne, gospodarcze, dyploma-tyka itp.). Głównie jednak w itinerariach szukano informacji o funkcjonowaniu administracji i za-rządu państwa. Na potrzebę i wagę tego typu badań zwrócili uwagę K. Jasiński3, a zwłaszcza A. Gą-siorowski4.
Nie dziwią więc podejmowane ostatnio kolejne próby badawcze. Można tu wymienić rozważa-nia E. Rymara5, G. Rutkowskiej6 i T. Jurka7. Wzorem A. Supruniuk przy opracowywaniu sylwetek książąt i ich otoczenia warto zestawiać kalendarium ich podróży8. Dalej, co istotne, zaczęto intere-sować się podróżami czołowych przedstawicieli średniowiecznej elity władzy. Na potrzebę tego
1 Por. bliżej P. Węcowski, Polskie itineraria średniowieczne i nowożytne. Przegląd badań i propozycje badawcze, St. Źródł. 37, 2000, s. 13-48.
2 A. Gąsiorowski, Polskie itineraria późnośredniowieczne, Zap. Hist. 50, z. 3, 1985, s. 224-226; S. Kuraś, Burzliwe życie królowej Elżbiety Pileckiej, „Problemy", nr 11, 1986, s. 21-24, 33-37; O. M. Przybyłowicz, Elżbieta Granowska trzecia żona Władysława Jagiełły. Zycie codzienne królowej, Kwart. HKM 45, 1997, z. 1, s. 12-13.
3 K. Jasiński, Uwagi o itinerarium króla Władysława Jagiełły, St. Źródł. 20, 1976, s. 227.
4 Por. A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły (1386-1434), Warszawa 1972, passim; idem, Podróże panują-cego w średniowiecznej Polsce, Czas. Pr. Hist. 25, 1973, z. 2, s. 41; idem, Polskie itineraria, s. 221.
5 E. Rymar, Margrabiowie brandenburscy na ziemiach polskich. Itinerarium, „Rocznik Słupski" 1988/89, s. 38 i n.
6 G. Rutkowska, Itinerarium królowej Jadwigi 1384-1399, w: Dzieło Jadwigi i Jagiełły, oprac. W. Biliński, Warszawa 1989, s. 204 i n.
7 T. Jurek, In sede viduali. Nad itinerarium księżnej świdnickiej Agnieszki z lat 1385-1392, w: Europa Środkowa i Wschodnia w polityce Piastów, red. K. Zielińska-Melkowska, Toruń 1997, s. 285-289.
8 A. Supruniuk, Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV (1374-1426), Warszawa 1998, s. 309-322. Zob. też P. Zmudz-ki, Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny, Warszawa 2000, s. 542-528.
70 Jan ki
typu badań zwrócił uwagę już w 1985 r. A. Gąsiorowski9. Doczekali się więc swoich itinerariów arcybiskupi gnieźnieńscy Mikołaj Kurowski i Wojciech Jastrzębiec10, Wincenty Kot i Jan Gruszczyń-ski11. Zestawiono kalendaria podróży kilku starostów generalnych Wielkopolski z XV w., itinera-rium podskarbiego, marszałka koronnego Dymitra z Goraja oraz kasztelanów i wojewodów kra-kowskich12. Próbuje się także śledzić mobilność czołowych przedstawicieli średniowiecznego moż-nowładztwa13. Poszerza się także kwestionariusz badawczy. Jak zauważył P. Węcowski w starszych opracowaniach ograniczano się z reguły do prostego zestawiania miejsc i czasu pobytu w nich panu-jących, w nowszych próbuje się szerzej komentować trasy objazdów14.
Niewątpliwie zakres badań warunkuje zachowany materiał źródłowy. Mamy licznych średnio-wiecznych książąt, o których niewiele wiemy i stąd kreślenie ich itinerariów jest niemożliwe. Po innych pozostało kilkadziesiąt czy też kilkaset wzmianek i tych podróże warto już analizować. Wśród nich widziałbym księcia wielkopolskiego, odnowiciela Królestwa, Przemysła II (14 X 1257-8 II 1296). O jego mobilności mówią liczne zachowane dokumenty, roczniki i kroniki (uwzględniamy z nich tylko informacje chronologiczno-geograficzne)15. Mimo to jego szlaki urzędowe nie doczeka-ły się analizy. J. Tęgowski zestawił jedynie statystycznie miejsca pobytów Przemysła, licząc niesłusz-nie, że jeden dokument odpowiada jednemu pobytowi16. Ostatnio władcy temu poświęcono osobną monografię oraz zbiór studiów, będący pokłosiem rocznicowej konferencji17.
Prezentując poniżej itinerarium księcia-króla Przemysła II stosujemy schemat wykorzystywa-ny już w literaturze. Na jego podstawie spróbujemy prześledzić częstotliwość pobytu Przemysła II w poszczególnych miejscowościach, związki między pobytem a świętami kościelnymi, dniami tygo-dnia a także wiecami, szybkość podróżowania, zajmiemy się też otoczeniem władcy i jego aktywno-ścią publiczną.
1267
8 XI (sexto Idus Novembris)
wtorek k. Kalisza KDWlkp., 1.1, nr 430
18
ok. 27 V (VIKalendas Junii) piątek między 27 a 31 V piątek-wtorek między 27 a 31 V piątek-wtorek 1272 k. Drezdenka Strzelce Krajeńskie Wieleń MPH s. n., t. VIII, s. 128 (163); MPH s. n., t. VI, s. 51(118) MPH s. n., t. VI, s. 51 (118), MPH s. n., t. VIII, s. 128 (163); Annales, lib. VII, s. 179 MPH s. n., t. VI, s. 51 (118); MPH s. n., t. VIII, s. 128 (163)
9 A. Gąsiorowski, Polskie itineraria, s. 223.
1 0 S. Sroka, Przyczynki do biografii arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Kurowskiego, „Nasza Przeszłość" 73, 1990, s. 293--303; G. Lichończak-Nurek, Wojciech herbu Jastrzębiec arcybiskup i mąż stanu (ok. 1362-1436), Kraków 1996, s. 247-264. 11 A. Gąsiorowski, Polskie itineraria, s. 228-234.
12 Por. A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 248-260; J. Wie-siołowski, Ambroży Pampowski — starosta Jagiellonów, Wrocław 1976, s. 165-169; F. Sikora, Dymitr z Goraja pan na
Szczebrzeszynie w służbie Władysława Jagiełły w latach 1386-1400, St. Hist. 29, 1986, z. 1, s. 3-30; P. Węcowski, Działalność publiczna możnowładztwa małopolskiego w średniowieczu. Itineraria kasztelanów i wojewodów krakowskich, Warszawa 1998,
passim.
13 Por. J. Wroniszewski, W sprawie mobilności polskiego rycerstwa w późnym średniowieczu (Na przykładzie Gutów herbu Rawa), w: Personae — colligationes —facta, red. J. Bieniak i in., Toruń 1997, s. 185-192.
14 Zob. A. Gąsiorowski, Święta Pańskie w praktyce objazdów króla Władysława Jagiełły, w: Europa Środkowa, s. 281-282. 15 Wydane w kodeksach dyplomatycznych i zbiorach dokumentów, zwłaszcza w Kodeksie Dyplomatycznym Wielkopolski, Pom-merellisches Urkundenbuch i innych niżej cytowanych publikacjach, a także wydania w Monumenta Poloniae Historica (MPH
i MPH s. n.) oraz w Annales Jana Długosza.
16 Por. J. Tęgowski, Itinerarium Przemysła II, w: 700 lat układu kępińskiego. Materiały na sesję naukowa organizowaną przez Gdańskie Towarzystwo Naukowe i Oddział Gdański Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w dniach 11-12 grudnia 1982, red.
M. Kowalewska, Gdańsk 1992, s. 44-48.
17 B. Nowacki, Przemysł II1257-1296 odnowiciel Korony Polskiej, Poznań 1997; Przemysł II odnowiciel Królestwa Polskiego, red. J. Krzyżaniakowa, Poznań 1997. W obu pracach wcześniejsza literatura.
18 Bolesław Pobożny za zgodę dziesięcioletniego Przemysła II sprzedaje wieś mieszczaninowi poznańskiemu Tylonowi. Trudno to wystąpienie Przemysła uznawać za samodzielne; w liście świadków występują jeszcze jego wychowawcy Drogo-mir i Przybysław.
31 V (in die Rogationum) wtorek
początek roku
VI-VII
VII (in mense Julio)
VII (in mense Julio) 7 VII (VII Idus Augusti)
piątek
22 VIII (XIKalendas Septembres) piątek
1 X (in die sancti Remigii confessons) niedziela
Brak danych
7 IV (in dominica domine longe) niedziela
27 III (sexto Kalendas Aprilis,
in vigilia sancti Prisci martyris et Malche)
piątek
12 III (quarto Idus Martii) piątek
24 IV (in die sancti Georgii in sabbato) sobota
17-22 V (infra octavas Penthecostes)? poniedzialek-sobota
30 VI-5 VII (infra octavas apostolorum
Petri et Pauli) Drezdenko 1273 Gniezno Szczecin Drezdenko Poznań Inowrocław Szymanowice Poznań 1274 1275 Grabonóg MPH s. n., t. VI, s. 51 (118); MPH s. n., t. VIII, s. 128 (163) Dlusk \20. KDWlkp., t. II, nr 6391 9 MPH s. n., t. VI, s. 51 (119) MPH s. n., t. VIII, s. 128 (164) MPH s. n., t. VI, s. 52(120); MPH, t. VIII, s. 128 (164) MPH s. n.,t. VI, s. 52 (120); MPH s. n., t. VIII, s. 128 (164) KDWlkp., 1.1, nr 45: 21 22 KDWlkp., 1.1, nr 451 KDWlkp., 1.1, nr 453 KDWlkp., 1.1, nr 458 1276 1277 Poznań Stolec k. Ząbkowic Śląskich Lubiń? Poznań 23 KDWlkp., 1.1, nr 460 KDWlkp., 1.1, nr 464 MPH, t. I, s. 655, 495;
Annales, lib. VII, s. 196 24
KDWlkp., 1.1, nr 467; KDWlkp. s. n., z. 1, nr 322 KDWlkp., t. III, nr 2030 (467a); KDWlkp., s. n., z. 1, nr 33"' -,25 26
19 Zdaniem K. Jasińskiego, Stosunki Przemysła II z mieszczaństwem, w: Czas, przestrzeń i praca w dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Wyrobisz, Warszawa 1991, s. 323,
Prze-mysł II uciekł z Gniezna dzięki pomocy Piotra Winiarczyka w początkach 1273 r. Zdaniem innych badaczy do ucieczki doszło później, por. B. Nowacki, PrzemysłII, s. 58.
2 0 Wedlug K. Jasińskiego, Ludgarda, PSB, 1973, s. 87, ślub Przemysła II i Ludgarady odbył się w polowie roku. 21 Według Długosza, Annales, lib. VII, s. 186 Ludgardę witano w Poznaniu 7 lipca.
22 Dokument wystawił Bolesław Pobożny w Inowrocławiu „cum testibus, qui presentes fuerant annotatis, videlicet duce
Primuzlao Poznaniesi Zob. J. Powierski, Krzyżacka polityka Przemysła II w pierwszym okresie jego aktywności politycz-nej, w: Przemysł II, s. 106.
23 Dokument wystawił Bolesław Pobożny wspólnie z Przemysłem II.
24 Według Długosza Przemysła II uwięził książę legnicki Bolesław Rogatka, czego zdaniem literatury nie można wyklu-czyć. Zob. B. Nowacki, PrzemysłII, s. 67 (tam wcześniejsza literatura).
2s S. Krzyżanowski, Dyplomy i kancelaria Przemysła II, „Pamiętnik AU. Wydz. Filologiczny i Historyczno-Filozoficzny" 8, 1890, s. 184-185, reg. 5 dokument ten uważa za falsyfikat, podzielają jego pogląd Z. Perzanowski, KDWlkp., s. n., z. 1, s. 95-96 oraz B. Nowacki, Przemysł II, s. 68. Nie można jednak wykluczyć pobytu księcia w Lubiniu po 24 IV a przed 30 VI 1277 w trakcie powrotu ze Śląska do Poznania.
26 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 63, uznaje dokument ten za falsyfikat. Broni jego autentyczności Z. Perzanowski, KDWlkp. s. n., z. 1, s. 97-98 dowodząc, że został on tylko interpolowany we fragmencie dotyczącym uprawnień łowieckich.
72 Jan ki
1278
16 VIII (sequenti die Assumptio- Poznań
nis sancte Marie Virginis)
poniedziałek
b. d. Poznań b. d. Opawa? b. d. b. m.
11 (Kalendas Januarii) Poznań sobota
13 I (Idus Januarii) Pobiedziska czwartek
1IV (Kalendas Aprilis) Zbąszyń piątek
b. d. Poznań 24 VIII (in die beati Bartholomei Ląd
apostoli)
środa
10 XII (quarto Idus Decembris) Poznań sobota
1279
ok. 7 IV (die Veneris septimo Idus Aprilis) Kalisz piątek
po 13 IV Poznań czwartek
11 VI (die dominica proxima ante Poznań
festum sancti Viti et Modesti)
niedziela
6 VII (in octava beatorum Petri et Pauli) Poznań czwartek
4 X (in die beati Francisci confessons) Kalisz środa
21 XI (XI Kalendas Decembris) Poznań wtorek
22 XI (in die sancte Cecilie virginis) Poznań środa b. d. Poznań •27 KDWlkp., t. I, nr 469; KDWlkp., s. n., z. 1, nr 34 KDWlkp., 1.1, nr 470
Continuatio Claustroneoburgensis, VI, ed
W. Wattenbach, MGH SS, Bd IX, s. 745~" KDWlkp., t. XI, 1705 KDWlkp., 1.1, nr 472 KDWlkp., 1.1, nr 47328 KDWlkp., 1.1, nr 474 KDWlkp., 1.1, nr 478 KDWlkp., 1.1, nr 48229 KDWlkp., 1.1, nr 484
Annales, lib. VII, s. 205 Annales, lib. VII, s. 205:
KDWlkp., 1.1, nr 485 KDWlkp., 1.1, nr 486 KDWlkp., 1.1, nr 488 KDWlkp., 1.1, nr 489 •30 KDWlkp., 1.1, nr 51831
I. Hlavâcek, Z. Hled^kovâ,
Nichtbohemi-kale mittelalterliche Originalurkunden in den Böhmischen Ländern, „Archiv und
Wissenschaft" Neue Folge, Bd 1, Köln--Wien 1977, s. 105
2 7 Data i miejsce tego zjazdu budzą kontrowersje, por. B. Nowacki, Przemysł II, s. 68. 2 8 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 183, reg. 10 poprawia datę na 13 I.
29 J. Tęgowski, W sprawie emendacji daty dokumentu Przemysła II dotyczącego powrotu Siemomysła na Kujawy, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie", 1978, Seria A, Historia, s. 213-219, przesuwa datę tego dokumentu na 1279 r. Jego argumentację uznali za nieuzasadnioną J. Bieniak, Znaczenie polityczne koronacji Przemysła II, w: Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, red. S. K. Kuczyński, Warszawa 1996, s. 41, przyp. 60 i B. Nowacki, Przemysł II, s. 78, przyp. 75.
3 0 Długosz podaje, że chory Bolesław Pobożny wezwał Przemysła II do Kalisza i powierzył jego trosce księstwo kaliskie, żonę i córki. Po śmierci 4 kwietnia, zwłoki przewieziono do Poznania i pochowano w katedrze przy udziale Przemysła. K. Jasiński, Genealogia Piastów wielkopolskich. Potomstwo Władysława Odonica, „Kronika Miasta Poznania", 1995, nr 2, s. 42, poprawia datę śmierci na 13 kwietnia, ale informacji o miejscu pochówku przypisuje dużą wiarygodność.
b. d. Pyzdry KDWlkp., t. XI, nr 1708
1280
6 I (in die Epiphanie Domini) poniedziałek
9 II (in octava Purificationis beate Marie) piątek
13 II (idbus Februarii) wtorek
31 III (in dominica que cantatur Letare) niedziela
21-24 IV (infra festum Pasche) niedziela
22 VI (proximo sabbato ante
festum Joannis Babtiste)
sobota b. d.
2 VII (quarto die sancti Petri) wtorek
I X (in festo sancti Remigii confessons) wtorek
18 X (in die sancti Luce evangeliste) piątek
I I XI (in die sancti Martini confessoris) poniedziałek b. d. Poznań Kalisz Kalisz Poznań b. m. Kalisz Gniezno Poznań Poznań Kalisz Kalisz Santok 9 II (dominica Septuagesima) niedziela
16 III (in die santi Ciriaci et sociorum) Poznań niedziela
6 VIII (die sexta Augusti) Lubiń środa
23 X (in die Severini episcopi et confessons, Poznań
decimi Kalendas Novembris)
czwartek 1281 Sądowla n. Baryczą KDWlkp., 1.1, nr 491 KDWlkp., 1.1, nr 492 KDWlkp., 1.1, nr 493 KDWlkp., 1.1, nr 494 KDWlkp., 1.1, nr 615 KDWlkp., t. VI, nr 26 32 KDWlkp., 1.1, nr 495 KDWlkp., 1.1, nr 496 KDWlkp., 1.1, nr 497 KDWlkp., t. VI, nr 27 KDWlkp., 1.1, nr 498 33 34 KDWlkp., 1.1, nr 475 MPH s. n., t. VI, s. 130 (pod 1280 r.); MPH, t. II, s. 847 (pod 1281 r.); Annales, lib. VII, s. 2133 5
KDWlkp., t. III, nr 2032'
KDWlkp., t. XI, nr 1709
KDWlkp., 1.1, nr 500
36
32 Dokument, nawet jeśli jest falsyfikatem, ma listę świadków zaczerpniętą z autentycznego dokumentu, również kantor Gotszalk jest wówczas możliwy wbrew wątpliwościom S. Krzyżanowskiego, op. cit., s. 185, reg. 23; por. K. Jasiński, W
kwe-stii autorstwa kroniki wielkopolskiej, St. Źródł. 1, 1957, s. 230.
33 Zdaniem S. Krzyżanowskiego, op. cit., s. 186, reg. 27 chodzi tu o uroczystość św. Piotra biskupa cysterskiego (8 maja). Wydaje się jednak, że pisarz powołuje się na święto św. Piotra i Pawła (29 VI), gdyż nie znamy przykładów stosowania święta św. Piotra bpa cysterskiego w datacjach dokumentów wielkopolskich. Wydawca KDWlkp. I. Zakrzewski błędnie rozwiązał datę (quarto die sancti Petri) na 3 zamiast na 2 lipca.
34 Datę dokumentu należy przesunąć z 1278 na 1280 r. ze względu na osobę kasztelana santockiego Wincentego, który z urzędem tym pojawił się pierwszy raz 1 X 1280 r., jego poprzednik Piotrek występuje do 9 II 1280 r. Por. S. Krzyżanow-ski, op. cit., s. 186, reg. 32; Urzędnicy wielkopolscy XII-XV wieku. Spisy, oprac. M. Bielińska, A. GąsiorowKrzyżanow-ski, J. Łojko, Wrocław-Warszawa 1985, s. 65, nr 378, 379.
35 Relacja Długosza najpełniejsza. Zdaniem najnowszej literatury zjazd miał miejsce 9 II 1281 r., por. T. Jurek, Henryk
Probus i Henryk Głogowski, stosunki wzajemne w latach 1273-1290, „Sobótka", 42, 1987, s. 557 n.; idem, Dziedzic Królestwa Polskiego. Książę głogowski Henryk (1274-1309), Poznań 1993, s. 10; B. Nowacki, Przemysł II, s. 83-84.
74 Jan Pakulski
1282
7 II (sabbato infra Purificationis Kępno
sancte Marie)
sobota
15 II (in crastino Valentinis martyris) Kępno niedziela
3 III (quinto nonas Martii) Poznań sobota
6 VI (VIIIIdus Junii) Kalisz
sobota
11 VI (tertio Idus Junii) Kalisz czwartek
28 VII (VKalendas Augusti) Lubiń wtorek
po 28 VII Grabonóg wtorek
15 VIII (XVIII Kalendas Septembris) Łekno
sobota
5 XI (Nonas Novembris) Poznań czwartek
KDWlkp., 1.1, nr 503
1283
25 I (in conversione sancti Pauli) Dłusk poniedziałek
7 III (Nonas Martii) Poznań niedziela
28 III (in dominicam Letare) Poznań niedziela
24 IV (in crastino beati Adalberti) Gniezno sobota
2 VIII (in die Stephani martiris atque Rogoźno
pontificis, quarto Nonas Augusti)
poniedziałek
2 X (VINonas Octobris) b. m. sobota
14 X (secundo Idus Octobris) Poznań czwartek
23 XI (in die sancti Clementis) Pyzdry 11 XII (in die beati Damasipape Dłusk
et confessoris ) sobota KDWlkp., t. III, nr 2033 I, nr 50438 I, nr 509 37 KDWlkp., t KDWlkp., t KDWlkp., t KDWlkp., t KDWlkp., t I, nr 511 I, nr 512, 513 I, nr 514 39
Dok. kuj. maz., s. 358-359, nr 9 (pod błęd-ną datą 14 IX); KDWlkp., t. VI, nr 28 KDWlkp., t. I, nr 516; S. Krzyżanowski, op. cit., Dodatek nr 1
KDWlkp., t. VI, nr 30 KDWlkp., 1.1, nr 519 KDWlkp., 1.1, nr 520 KDWlkp., 1.1, nr 521 KDWlkp., t. VI, nr 31 40 KDWlkp., 1.1, nr 528 KDWlkp., 1.1, nr 529 KDWlkp., t. VI, nr 32 KDWlkp., t. VI, nr 45
37 Dokumentem tym Mściwój zapisał Przemysłowi Pomorze (pomijam interpretację zapisu przez badaczy). Należy przyjąć, że był przy tym obecny, skoro przebywał w Kępnie 7 lutego.
38 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 186, reg. 33 ze względu na indykcję nieodpowiednią dla 1282 r. i itinerarium przesuwa datę wystawienia dyplomu na 1281 r. Podziela jego argumentację P. Nowacki, Przemysł II, s. 84, przyp. 33. Ale dokument mógł być wystawiony 3 III 1282 r., bo pobyt księcia wówczas w Poznaniu jest możliwy, zaś w zapisie indykcji błędy zdarzały się często, dlatego tylko na jej podstawie nie można poprawiać daty.
39 Tak datuje dokument Z. Perzanowski, KDWlkp. s. n., z. 1, s. 103.
40 Zdaniem S. Krzyżanowskiego, op. cit., s. 186-187, reg. 48 dyplom ten jest falsyfikatem, broni jego autentyczności F. Papée, rec. S. Krzyżanowskiego, op. cit., Kwart. Hist. 7, 1893, s. 92. Wykorzystuje go R. Grodecki, Dzieje polityczne
Śląska, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, red. W. Semkowicz i in., Kraków 1933, s. 230, przyp. 1.
Ostatnio za autentyk uznał go T. Jurek, zob. R. Grygiel, T. Jurek, Doliwowie z Nowego Miasta nad Wartą, Dębna i
15 XII (quatuor diebus ante in Gnezna) Gniezno środa
19 XII (in vigilia vigilie sancti Kalisz
Thome apostoli)
niedziela
27 XII (VIKalendas Januarii) Kalisz piątek
31 XII (pridie Kalendas Januarii) Kalisz piątek
1284
8 I (VI Idus Januarii) Rogoźno sobota
20 I (in die beatorum martyrum Fabiani Poznań
et Sebastiani)
czwartek
17 II (XIII Kalendas Martii) Kalisz czwartek
18 II (feria sexta proxima ante Kalisz
dominicam Esto Mihi)
piątek
20 II (in dominicam Esto Mihi) Sieradz niedziela
b. d. Konin 29 V-3 VI (infra festum Pentecostes) Kalisz
poniedziałek-sobota
12 VI (II Idus Junii) Kalisz poniedziałek
28 VI (in vigilia beatorum Petri et Pauli) Poznań środa
1 VIII (Kalendas Augusti) Tłokinia wtorek
13 VIII (in die Hypoliti martins) Koła niedziela (dziś Vierraden,
Niemcy)? 6 IX (in vigilia vigilie Nativitatis b. m.
sancte Marie Virginis)
środa MPH, t. II, s. 849 Ibid.42 41 KDWlkp., t. VI, nr 29 43 44 45 46 47 KDWlkp., 1.1, nr 530 KDWlkp., 1.1, nr 532 KDWlkp., 1.1, nr 572 KDWlkp., 1.1, nr 534 KDWlkp., 1.1, nr 535 KDWlkp., 1.1, nr 536 KDWlkp., 1.1, nr 537 KDWlkp., 1.1, nr 538 KDWlkp., 1.1, nr 539 KDWlkp., 1.1, nr 540 KDWlkp., 1.1, nr 542
Codex Diplomaticus Brandenburgensis,
Haupt. II/1, ed. A. Riedel, Berlin 1843, nr 23048
KDWlkp., 1.1, nr 543
41 Jak wynika z Rocznika Traski, Przemysł II był na pogrzebie Ludgardy, pochowano ją w Gnieźnie, por. K. Jasiński,
Ludgarda, s. 88.
42 Fakt pobytu księcia na konsekracji Jakuba Świnki w Kaliszu jest w literaturze powszechnie przyjmowany, por. B. No-wacki, Przemysł II, s. 93.
43 Fundację klasztoru dominikanek w Poznaniu Długosz, Annales, lib. VII, s. 227, datuje na 27 XII 1283.
44 Najprawdopodobniej ze względu na początek roku S. Krzyżanowski, op. cit., s. 169 poprawia datę z 1283 na 1282 r.; J. Długosz, Annales, lib. VII, s. 225 umieszcza informację o fundacji szpitala św. Ducha pod 31 XII 1283. Możliwe są obie daty, por. Chronologia polska, red. B. Włodarski, Warszawa 1957, s. 64-65, przyp. 132.
45 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 187, reg. 50 z uwagi na listę świadków przesuwa datę dyplomu z 1287 na 1284 r. 46 Data nie budzi zastrzeżeń.
47 Datę z 19 II na 20 II trafnie poprawia S. Krzyżanowski, op. cit., s. 187, reg. 53.
48 Na akcie pokoju zawartego między margrabiami brandenburskimi Ottonem IV i Konradem a książętami pomorskimi Bogusławem IV i rugijskim Wisławem występuje król duński Eryk Klipping i Przemysł II jako sojusznicy margrabiów. Zob. E. Rymar, Stosunki Przemysła II z margrabiami brandenburskimi ze starszej linii askańskiej w latach 1279-1296, w:
Prze-mysł II, s. 125; B. Nowacki, PrzePrze-mysł II, s. 107. Nie wydaje się, aby PrzePrze-mysł II był obecny w Kołach przy zawieraniu
76 Jan ki
13 IX (Idus Septembris)
środa Nakło
Kalisz 6 X (II Nonas Octobris)
piątek
13 X (in vigilia Calixti, tertio Idus Octobris) Kalisz piątek
11 XI (in festo sancti Martini b. m.
episcopi et confessons)
sobota
28 XI (III Kalendas Decembris) Poznań wtorek
b. d. Gniezno
1285
15 V (tertio die Pentecostes) Mogilno wtorek
15 VIII (die Assumptionis intemerate Sulejów
semper ac gloriose Virginis Marie)
środa
b. d. Dłusk
1286
7-12 I (infra octavas Epiphanie Christi) Rogoźno poniedziałek-sobota
2 II (in Purificatione Beate Marie Virginis) k. Poznania sobota
25 IV (in die beati Marci evangeliste) Gniezno czwartek
25 V (VIIIKalendas Junii) Ląd
sobota
2 VII (in die sanctorum Processi Poznań
et Martiniani)
wtorek
25 VIII (in crastino beati Bartholomei) Gniezno niedziela
9 IX (in crastino Nativitatis Gloriose Pyzdry
Virginis) poniedziałek KDWlkp., 1.1, nr 5444 9 KDWlkp., 1.1, nr 545 KDWlkp., 1.1, nr 546 KDWlkp., 1.1, nr 547 KDWlkp., 1.1, nr 549 KDWlkp., 1.1, nr 550 KDWlkp., 1.1, nr 555
Dok. kuj. maz., s. 220, nr 46'
KDWlkp., 1.1, nr 5075 1 KDWlkp., 1.1, nr 5615 2 KDWlkp., 1.1, nr 5535 3 KDWlkp., 1.1, nr 562 KDWlkp., 1.1, nr 564 KDWlkp., 1.1, nr 566 50 KDWlkp., t. II, nr 639' KDWlkp., 1.1, nr 568 54
49 Dyplom wystawił Mściwoj II, ale jak wynika z formuły sigilacyjnej, przywiesił doń swoją pieczęć Przemysł II, stąd wnosić można, że był obecny w Nakle 13 IX 1284 r.
50 Wydawca dyplomu B. Ulanowski, Dok. kuj. maz., s. 220, zauważył, że opat sulejowski Jan dla umocnienia wiarygodności dokumentu prosił arcybiskupa Jakuba Świnkę, książąt Władysława Łokietka, Ziemomysła i Przemysła II o przywieszenie doń swoich pieczęci. Stąd przyjmuje się, że arcybiskup (na pewno) i wspomniani książęta byli prawdopodobnie obecni w Sulejowie. Zob. J. Nowacki, Opactwo sw. Gotarda w Szpetalu pod Włocławkiem, „Studia Gnesnensia" 9, 1934, s. 224, przyp. 2; K. Jasiński, Porozumienie kujawsko-pomorskie, Zap. Hist. 21, 1955, z. 3/4, s. 40, przyp. 122.
5 1 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 187, reg. 66, poprawia trafnie datę z 1282 na 1285 r. na podstawie listy świadków.
52 Z. Perzanowski, Opactwo benedyktyńskie w Lubiniu, Wrocław 1978, s. 15-16, uznaje dyplom za interpolowany, datacja jednak jego zdaniem nie budzi zastrzeżeń, zob. także KDWlkp. s. n., z. 1, nr 40.
53 Dyplom ten wystawiony dla podczaszego księżnej Jaśka ma datę 2 II 1285 r., ale data ta jest błędna, nie zgadza się z indykcją XIV wymienioną w dyplomie, ponadto Ryksa została żoną Przemysła II dopiero w październiku 1285 r., stąd Jaśko nie mógł być jej podczaszym w pierwszej połowie tego roku. Przesłanki te nakazują datować dokument na r. 1286 odpowiadający indykcji, zob. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 187, reg. 68 oraz B. Ulanowski, Kilka słów o małżonkach
Przemy-sła II, RAU whf 17, 1884, s. 261, przyp. 1.
54 Datę dokumentu z 1289 r. na 1286 r. poprawia S. Krzyżanowski, op. cit., s. 189, reg. 73 ze względu na świadków i podobień-stwo z dyplomem z 9 IX 1286 KDWlkp., 1.1, nr 568).
14 X (secundo Idus Octobris) Poznań poniedziałek
27 XI (quinto Kalendas Decembris) Dłusk środa
28 XII (VKalendas Januarii, Poznań
in die sanctorum Innocentum)
sobota
b. d. Poznań KDWlkp., 1.1, nr 52955, 569
KDWlkp., 1.1, nr 571
1287
24 II (in die beati Mathie apostoli) Obra poniedziałek
9 III (die dominica Oculi) k. Kalisza niedziela
25 IV (in die Marci evangeliste) Gniezno piątek
26 IV (sequenti die beati Marci) Gniezno sobota
30 V (fena sexta proxima ante Poznań
diem Sancte Trinitatis)
piątek
b. d. Poznań 13 VII (tertio Idus Julii) Poznań
niedziela
17 VIII (XVIKalendas Septembris) Poznań
niedziela
22 IX (in die Mauritii et sociorum eius) Poznań poniedziałek
23 XI (nono Kalendarum Decembris) Słupsk niedziela
17 III (XVI Kalendas Aprilis) Łekno środa
23 IV (infesto beati Adalberti) Gniezno piątek
12 V (quarto Idus Maii) Poznań środa
14 V (II Idus Maii) Rzepka piątek 1288 KDWlkp., 1.1, nr 585 56 KDWlkp., 1.1, nr 45957 KDWlkp., 1.1, nr 573; KDWlkp., t. XI, nr 1710 KDWlkp., 1.1, nr 574 KDWlkp., 1.1, nr 576 KDWlkp., 1.1, nr 577 58 KDWlkp., t. II, nr 622 KDWlkp., 1.1, nr 578 KDWlkp., 1.1, nr 579 KDWlkp., 1.1, nr 55959 KDWlkp., 1.1, nr 582 KDWlkp., 1.1, nr 584 KDWlkp., t. II, nr 617 KDWlkp., t. II, nr 618 KDWlkp., t. II, nr 619 Zbiór, cz. V, nr 1491, KDWlkp., t. II, nr 62060
55 Indykcja, data dzienna, świadkowie i osoba notariusza Jakuba wskazują wyraźnie, że dokument ten winien mieć datę 1286 r., a nie 1283, czyli wystawiony został razem z dyplomem (KDWlkp., t. I, nr 569), również z 14 października, por. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg. 76 oraz Dok. kuj. maz., s. 363, nr 12.
56 Najprawdopodobniej S. Krzyżanowski, op. cit., s. 189, reg. 78 emenduje datę z 1287 r. na 1286 r. ze względu na bożo-narodzeniowy początek roku. Zdaniem Długosza, Annales, lib. VII, s. 243, nadanie miało miejsce 27 XII 1287 r. w Gnie-źnie.
57 Ze względu na świadków datę dokumentu poprawia z 1276 r. na 1286 r. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg. 79. 58 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg. 84 trafnie wykazuje, że dyplom ten z uwagi na listę świadków powinien nosić datę 30 V 1287 r., a nie 21 V 1288, pod którą wydano go w KDWlkp.
59 Datę 1285 na 1287 r. poprawiają S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg. 88 oraz B. Ulanowski, Dok. kuj. maz., s. 563, przyp. 12.
б" W dokumencie tym wystawca Mściwój czyni dyspozycję wspólnie z Przemysłem II. Przemysł ponadto uwierzytelnia dokument przywieszeniem własnej pieczęci. Za pobytem księcia w Rzepce opowiedział się B. Śliwiński, Rządy Przemysła II
78 Jan ki
17 V (in crastino Pentecostes) poniedziałek
30 VI (in crastino beatorum apostolorum
Petri et Pauli)
środa
9 VII (in crastino beati Ciliani) piątek
między 10 a 31 VII
15 VIII (in die Assumptionis Gloriose
Virginis)
niedziela
24 VIII (in die sancti Bartholomei apostoli) wtorek
1IX (in die sancti Egidi) środa
3 IX (IIINonas Septembris) piątek
22 IX (in die beati Mauricii et sociorum) środa
29 IX (in die beati Michaelis) 29 IX (—)
środa
5 XI (Nonas Novembris) piątek
6 XII (in die beati Nicolai confessoris
et pontificis )
poniedziałek
22 I (in die beati Vincentii martyris) sobota
31 III (fena quintapost Judica) czwartek
23 IV (infesto beati Adalberti) sobota b. d. b. d. Poznań Poznań ziemia rudzka Kraków Dłusk Słupsk Poznań Gniezno Poznań Kalisz Maloscz Dłusk Poznań
18 I (in die beate Prisce virginis) środa
20 IV (XII Kalendas Maii) czwartek
24 IV (in crastino Adalberti gloriosi) poniedziałek 1289 Poznań Ląd Brześć Kujawski Kalisz Poznań 1290 Dłusk Bartoszewice k. Gniezna KDWlkp., t. II, nr 621 KDWlkp., t. II, nr 625 KDWlkp., t. II, nr 626 KDWlkp., t. II, nr 6261 KDWlkp., t. II, nr 629 Pomm. UB nr 437 62 MPH, t. II, s. 85263 KDWlkp., t. II, nr 631 KDWlkp., t. XI nr 1711 KDWlkp., t. II, nr 64164 KDWlkp., t. XI, nr 1712 KDWlkp., t. II, nr 632 KDWlkp., t. II, nr 634 KDWlkp., t. II, nr 635' KDWlkp., t. II, nr 636 KDWlkp., t. II, nr 637 KDWlkp., t. II, nr 640 KDWlkp., t. VI, nr 38 KDWlkp., t. II, nr 642 KDWlkp., t. II, nr 643 KDWlkp., t. II, nr 644 65
61 Na pobyt Przemysła II w Krakowie między 10 a 31 lipca wskazuje formuła datacyjna: Datum in terra Rudensi eundo in
Cracoviam. Książę mógł być w Dłusku 15 sierpnia bo na przebycie trasy z Krakowa do Dłuska ok. 400 km przy średniej
dziennej 30 km potrzeba około 13 dni. P. Zmudzki, Studium, datuje pobyt księcia w Krakowie na połowę lipca 1288 r. 62 Mściwój wystawił dokument za zgodą Przemysła II, qui tunc presens aderat.
63 Informację Rocznika Traski o śmierci Ryksy powtórzył J. Długosz, Annales, lib. VII, s. 240, przyjmuje ją zgodnie litera-tura. Zob. K. Jasiński, Ryksa, PSB, t. 33, 1991, s. 480.
64 Dyplom opatrzono błędną datą 1298 r., Przemysł II zginął w 1296 r., stąd S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg. 101 poprawia datę na 1288 r.
między 24 VI a 25 VII Kraków 25 VII (in die beat. Jacobi apostoli) Kraków
wtorek
24 VIII (IXKalendas Septembris) Kraków 6 IX (in octavo Idus Septembris) Kraków
środa
8 IX (sexto Idus Septembris) Kraków piątek
12 IX (pridie Idus Septembris) Kraków wtorek
23 X (in die Severi et Severini) Gniezno poniedziałek
b. d. Gniezno 29 X - 3 XI (infra octavam Symonis Gniezno
et Jude apostolorum)
niedziela-piątek
11 XI (in die beati Martini episcopi Pyzdry
et confessoris )
sobota
15 XI (XVII Kalendas Decembris) Dłusk środa
21 XI (fena tertia proxima ante diem Pyzdry
beate virginis Katherine)
wtorek
b. d. Dłusk
5 I (Nonas Januari) Kalisz piątek
6 I (in Epyphania Domini) Kalisz sobota
26 IV (VIKalendas Maii) Gniezno czwartek
1 VIII (in die vincula beati Petri) Pyzdry środa
po 1 VIII przed 20 VIII Nakło
1291 KTyn., nr 38; KDWlkp., t. II, nr 650 KDMłp., t. II, nr DXV, s. 177 KDWlkp., t. II, nr 647 KDWlkp., t. II, nr 648 KDWlkp., t. II, nr 649 KDWlkp., t. II, nr 651, 652 66 KDWlkp., t. II, nr 657, 658' KDWlkp., t. II, nr 659 KDWlkp., t. II, nr 660 KDWlkp., t. II, nr 661 KDWlkp., t. II, nr 662 KDWlkp., 1.1, nr 5706 8 KDWlkp., t. VI, nr 40 KDWlkp., t. II, nr 664 KDWlkp., t. II, nr 665 KDWlkp., t. VI, nr 41' KDWlkp., t. II, nr 672 67 69
Lites ac res gestae inter Ordinemque Cru-ciferorum, t. I, wyd. I. Zakrzewski,
Poz-nań 1890, s. 232, 365; Kronika oliwska,
6 6 Zdaniem wydawcy dokument ten to falsyfikat. U większości badaczy nie budzi on zastrzeżeń. Najprawdopodobniej został wystawiony przez Przemysła II w pierwszym okresie jego pobytu w Krakowie, tj. przed podziałem Małopolski, w wyniku którego ziemię sandomierską otrzymał Władysław Łokietek. Por. uwagi: Urzędnicy małopolscy XII-XV wieku.
Spisy, oprac. J. Kurtyka, T. Nowakowski, F. Sikora, A. Sochacka, P. K. Wojciechowski i B. Wyrozumska,
Wrocław-War-szawa 1990, s. 267-268; podziela ich stanowisko T. Nowakowski, Małopolska elita władzy wobec rywalizacji o tron krakowski
w latach 1288-1306, Bydgoszcz 1991, s. 31, dodając, że dyplom został sporządzony przez odbiorcę.
67 Wystawcą tych dokumentów jest Mściwój II, ale towarzyszył mu Przemysł, przywiesił bowiem do nich swoją pieczęć. Zdaniem badaczy miał wówczas w Gnieźnie miejsce synod i zjazd międzydzielnicowy. Zob. Jurek, Dziedzic, s. 19.
68 Tytulatura Przemysła II dux Polonie et Cracovie nakazuje emendować datę z 1286 na 1290 r., której odpowiada ponadto osoba Beniamina w godności kasztelana (niemożliwa dla roku 1286). S. Krzyżanowski, op. cit., s. 191, reg. 122, poprawia trafnie datę roczną, ale publikuje dokument z błędnie rozwiązaną datą dzienną (19 listopada) dobrą dla r. 1286; dla 1290 r. datą odpowiednią jest 21 listopada.
69 Dyplom uznał za podrobiony S. Krzyżanowski, op. cit., s. 191, przyp. 124. Broni jego autentyczności J. Tęgowski,
Zabie-gi księcia kujawskiego Władysława Łokietka o tron krakowski w latach 1288-1293, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie.
80 Jan ki
1 I X (in die beati Egidi) Kalisz sobota
16 X (in die beati Galli) Poznań wtorek
21 X (in die Virginum undecim milium) Gniezno niedziela
1292
10 II (in die Scolastice virginis) Dłusk niedziela
4 V niedziela Poznań 6 V (in die beati Johannis ante portam Poznań
Latinam)
wtorek
26-31 V (infra festum Pentecostes) Poznań poniedziałek-sobota
16 VI (in crastino beati Viti) Rogoźno poniedziałek
29 IX (in die beati Michaelis) Kalisz piątek
b. d. Kalisz między 29 IX a 1 X Sieradz
piątek-środa
21 X (in die Undecim milia virginum) Trzemeszno wtorek
28 X (in die sanctorum apostolorum Simo- Poznań
nis et Jude)
wtorek
21 XII (in die beati Thome apostoli) Konin niedziela
28 XII (in die Innocentium) Kalisz niedziela
wyd. W. Kętrzyński, MPH, t. VI, s. 315; Pomm. UB, nr 482, 5317 0 KDWlkp., t. II, nr 674 KDWlkp., t. II, nr 677 KDWlkp., t. II, nr 678 KDWlkp., t. II, nr 680 KDWlkp., t. XI, nr 1713 KDWlkp., t. II, nr 682 KDWlkp., t. II, nr 683, 684 72 KDPol., t. II, cz. 2, s. 744 KDWlkp., t. II, nr 685 KDWlkp., t. II, nr 686 KDWlkp., t. II, nr 685 KDWlkp., t. II, nr 687 KDWlkp., t. II, nr 689 KDWlkp., t. II, nr 691 KDWlkp., t. II, nr 711 71 73
70 Fakt odbycia zjazdu w Nakle literatura przyjmuje dość powszechnie, spory natomiast wywołuje jego chronologia. Do-szło do niego zapewne w sierpniu 1291 r., por. B. Śliwiński, Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu Gdańskim w
cza-sach Mściwoja II, Gdańsk 1987, s. 187-190; J. Bieniak, Postanowienia układu kępińskiego (15 lutego 1282), Przegl. Hist. 82,
1991, z. 2, s. 232, przyp. 143; B. Śliwiński, O kasztelanie sławieńskim Witku, urzędnikach pomorskich i zjeździe w Nakle, „Rocznik Słupski" 1990/1991 (druk 1992), s. 126.
71 Nadanie księcia polskiego Miecława V dla wojewody kaliskiego Mikołaja z 16 VI 1102 r., to niewątpliwy falsyfikat, por. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, oprac. S. Chmielewski, K. Górska-Goła-ska i J. Luciński, cz. 1, z. 1, Wrocław-Warszawa 1982, s. 289-290. Jednak formularz i lista świadków wGórska-Goła-skazują, że fałszerz posłużył się jakimś nieistniejącym już dokumentem Przemysła II, zmieniając wystawcę i dyspozycję. Wydaje się, że fałszerz zmienił tylko datę roczną, pozostawiając bez zmiany datę dzienną i miejsce wystawienia. Świadkowie Tomisław (w dyplo-mie błędnie Stanisław) wojewoda poznański, Beniamin kasztelan i sędzia gnieźnieński, Piotrek kasztelan poznański, Gnie-womir (sędzia) poznański, Bogusław podkomorzy poznański oraz notariusz Jasiek, to urzędnicy Przemysła II. W ustaleniu prawdopodobnej daty zaginionego dyplomu może pomóc osoba Beniamina, który został sędzią gnieźnieńskim po 23 IV 1288, a przed 19 IV 1293 (Urzędnicy wielkopolscy, s. 39). Pozostali urzędnicy wspomniani w liście świadków falsyfikatu piastowali swoje urzędy zarówno przed 1288 jak i po 1292 r. Tak więc nieznany nam dokument został sporządzony najpra-wdopodobniej w latach 1288-1292 (rok 1293 odpada ze względu na datę dzienną). Fałszerzowi najłatwiej było opuścić jedną setkę i dziewięćdziesiątkę, stąd z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że dokument wystawiono w Rogoźnie 16 VI 1292 r.
72 Formuła datacyjna wspomina, że Przemysł II przebywał w Kaliszu cum ad expeditionem processimus in Syrach ad regem
Bohemie. Można przypuszczać, że Przemysł II dotarł do Sieradza i przebywał tam dwa lub trzy dni.
1293
7-12 I (infra octavam Epiphanie Domini) środa-piątek
10 II (quarto Idus Februarii) wtorek
19 IV (XIII Kalendas Maii) niedziela
23 IV (in dieAlberti martyris) czwartek
24 V (in die Sancte Trinitatis) niedziela
29 VI (in festo beatorum apostolorum
Petri et Pauli)
poniedziałek
30 VI (in crastino beatorum apostolorum
Petri et Pauli)
wtorek
30 VI-5 VII (infra octavas beatorum
apostolorum Petri et Pauli)
wtorek-niedziela
6 VIII (in octavo Idus Augusti) czwartek
11 VIII (in die Tiburtii) wtorek
11 XII (in die beati Damasipape
et confessoris )
piątek
16 IV (in Parasceve) piątek
27 V (in die Ascensionis Domini) czwartek
15 VI (in die beatorum martirum Viti
et Modesti)
wtorek
2 VII (quarto die post diem beatorum
Petri et Pauli)
piątek
27 VII (VI Kalendas Augusti) wtorek
10 VIII (in die sancti Laurentii martyris) wtorek
18 VIII (XVKalendas Septembris) środa b. d. Kalisz Poznań Poznań Gniezno Dłusk Poznań Poznań Poznań Poznań Poznań Dłusk 1294 Poznań k. Choczy Słupsk Pobiedziska Ciążeń Kalisz Dłusk Karmin KDWlkp., t. II, nr 692 KDWlkp., t. II, nr 693 KDWlkp., t. II, nr 694 KDWlkp., t. II, nr 695 KDWlkp., t. II, nr 698 KDWlkp., t. II, nr 700 KDWlkp., t. II, nr 701 KDWlkp., t. II, nr 702 KDWlkp., t. II, nr 704, 705 KDWlkp., t. II, nr 706 KDWlkp., t. VI, nr 45 KDWlkp., t. II, nr 713 KDWlkp., t. II, nr 714 KDWlkp., t. II, nr 7 1 57 4; Pomm. UB, nr 512, 513 KDWlkp., t. II, nr 72075 KDWlkp., t. II, nr 721 KDWlkp., t. II, nr 722, 723 KDWlkp., t. II, nr 6737 KDWlkp., t. II, nr 718 76
74 Dyplom wystawił Mściwój za zgodą Przemysła II, według formuły sigilacyjnej ostatni przywiesił doń także swoją pieczęć. To przemawia za pobytem Przemysła w Słupsku i tak przyjmuje literatura, por. B. Śliwiński, Rządy, s. 9.
75 Datę dzienną z 2 lipca na 30 czerwca poprawia S. Krzyżanowski, op. cit., s. 191, reg. 155.
76 Na podstawie indykacji i listy świadków S. Krzyżanowski, op. cit., s. 191, reg. 159 poprawia datę 1291 na 1294 r. Zdaniem B. Śliwińskiego, Rządy, s. 10, to najprawdopodobniej falsyfikat. Broni jego autentyczności J. Tęgowski, Zabiegi, s. 63 oraz T. Jurek, Dokumenty fundacyjne opactwa w Lądzie, Rocz. Hist. 66, 2000, s. 22.
82 Jan ki
b. d. Świecie 9 X (in die beati Dyonisi episcopi Gdańsk
et martyris)
czwartek
14 X (in die beati Calixtipape et martyris) Gdańsk czwartek b. d. Poznań b. d. Poznań 77 78 1295
6 IV (quarta feria proxima post diem domi- Świecie
nice Resurectionis)
środa
10 IV (in octava Pasche) Poznań niedziela
12 IV (feria tertia post octavas Pasche) Poznań wtorek
12 V (in die Ascensionis Domini) Kalisz wtorek
22 V (in die Pentecostes) Poznań niedziela
1 VI (feria quarta post diem Trinitatis) Kalisz środa b. d. Poznań b. d. Poznań b. d. Poznań b. d. Poznań b. d. Poznań b. d. Gniezno b. d. Gniezno 26 VI (in festo sanctorum martyrum Johan- Gniezno
nis et Pauli)
niedziela
30 VII (tertio Kalendas Augusti) Słupsk sobota
9 VIII (vigilia beati Laurencii martyris) Gdańsk wtorek
11 VIII (in die sancti Thyburtii martyris) Tczew czwartek 79 80 81 KDWlkp., t. II, nr 724 KDWlkp., t. II, nr 725 KDWlkp., t. II, nr 726 KDWlkp., t. II, nr 719 KDWlkp., 1.1, nr 236 KDWlkp., II, nr 732; Pomm. UB., nr 522 KDWlkp., t. II, nr 632 KDWlkp., 1.1, nr 571 KDWlkp., t. II, nr 733 KDWlkp., t. VI, nr 48 KDWlkp., t. II, nr 735 KDWlkp., t. II, nr 730 KDWlkp., t. II, nr 731 KDWlkp., t. I, nr 529; S. Krzyżanowski, op. cit., s. 164 (formuła odnawiająca) KDWlkp., t. VI, nr 50
KDWlkp., t. II, nr 619, werset I 16 KDWlkp., t. II, nr 736
KDWlkp., t. VI, nr 4982
MPH s. n., t. VI, s. 47 (105); ibid., s. 53 (121); Annales, lib. VIII, s. 285
KDWlkp., t. II, nr 737 KDWlkp., t. II, nr 739
KDWlkp., t. IV, nr 2058, (739a)
77 Zdaniem B. Śliwińskiego, Rządy, s. 13, Przemysł II zjawił się w Świeciu 2 lub 3 października. 78 O dacie tego dokumentu zob. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 191, reg. 161.
79 S. Krzyżanowski, op. cit. s. 191, reg. 163 kwestionuje autentyczność tego dokumentu. Jednak zdaniem Z. Perzanowskie-go, KDWlkp. s. n., z. 1, s. 105-108 sporządzono go na podstawie jakiegoś nadania dla opactwa lubińskiego z tego okresu i z niego to zaczerpnięto listę świadków, uzupełnioną błędnie Dzierżykrajem. Może było to potwierdzenie książęce nada-nia Sulewa przez komesa Piotra dla opactwa, o czym wspomina podejrzany dokument.
80 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 182 poprawia datę dzienną z 4-9 kwietnia na 10 kwietnia.
81 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 163, 191, reg. 132 emenduje datę roczną z 1295 na 1292 r. Nie zgadzają się z tym wydawcy KDWlkp., t. VI oraz T. Jurek, Przygotowania do koronacji Przemysła II, w: PrzemysłII, s. 177, przyp. 38.
82 Zdaniem B. Śliwińskiego, Rządy, s. 15 dokumenty te wystawiono przed 26 kwietnia. Przemysł występuje w nich jeszcze jako dux. Według T. Jurka, Przygotowania, s. 170, przyp. 18, Przemysł wystawił niedatowane dyplomy poznańskie przed
12 kwietnia, a gnieźnieńskie krótko przed koronacją. Spostrzeżenia te wydają się trafne i stąd nie umieszczono ich na końcu wykazu rocznego, co postuluje trafnie P. Węcowski, Polskie itineraria, s. 43.
15 VIII (in die Assumptionis Beate Marie Świecie
Virginis)
poniedziałek
25 VIII (in crastino beati Bartholomei Gniezno
apostoli)
czwartek
19 X (in crastino beati Luce evangelisti) Gdańsk środa
25 XII (Natalem Domini) Poznań niedziela
1296
25 I (in conversione sancti Pauli apostoli) Poznań środa
3 II (Purifications sancte Marie Pyzdry
die sequenti)
piątek
4-7 II (festum Carnisprivii) Rogoźno sobota-wtorek
8 II (in festo sancte Dorote) Rogoźno środa
KDWlkp., t. II, nr 740 Pomm. UB., nr 531
KDWlkp., t. IV, nr 2059 (741a), 2060 (741b), 2061 (741c); MPH, t. VI, s. 315
Annales, lib. VIII, s. 28883
KDWlkp., t. II, nr 743 KDWlkp, t. II, nr 744 MPH s. n.,t. VI, s. 53 (122) 84
MPH s. n., t. VI, s. 81; ibid., s. 98 (28) 85
Jak wynika z tego zestawienia mamy ponad 250 wzmianek do kalendarium podróży Przemysła II. Najczęściej miejsca pobytu wskazują pojedyncze źródła, czasami potwierdza je kilka wzmianek, zwłaszcza przy pobytach wielodniowych. Tym niemniej należy zdawać sobie sprawę z ich fragmenta-ryczności. Wydaje się, że nie wszystkie wyjazdy księcia były odnotowywane przez współczesne źród-ła. Do naszych czasów zachowała się tylko część dokumentów, z niektórych zaś nie można korzystać gdyż są pozbawione danych geograficzno-chronologicznych lub są falsyfikatami. Znany jest przywi-lej Przemysła II z 1291 r. dla klasztorów w Oliwie i Żarnowcu pozbawiony daty dziennej i miejsca wystawienia86. W analizie itinerarium pominięto dokumenty uznane przez większość badaczy za ewidentne falsyfikaty87. W moim przekonaniu można je wykorzystywać tylko wtedy, gdy da się wykazać, że ich actum et datum jest prawdziwe. Fragmentaryczność danych powoduje, że w literatu-rze szuka się dalszych, prawdopodobnych miejsc pobytu księcia88.
Niemniej zachowany materiał pozwala na wysunięcie pewnych konstatacji. Widać wyraźnie, że książę najczęściej przebywał w Poznaniu (72 potwierdzenia), dalej w Kaliszu (30), Gnieźnie (21), Dłusku (11), Pyzdrach (7), Rogoźnie (6), Gdańsku i Słupsku (po 4), Lądzie, Świeciu, Drezdenku i okolicy (po 3), Grabonogu, Koninie, Kościanie, Krakowie, Lubiniu, Łeknie, Pobiedziskach, Siera-dzu i Nakle (po 2). Jednorazowo zaś spotykamy go w Bartoszewicach, Brześciu Kujawskim, Choczu, Ciążeniu, Inowrocławiu, Karminie, Kępnie, Kołach, Malosczu, Mogilnie, Obrze, Opawie?, Rzepce, Santoku, Sądowli, Strzelcach Krajeńskich, Sulejowie, Szczecinie, Szymanowicach, Tczewie, Tłokini, Trzemesznie, Wieleniu, Zbąszyniu i ziemi rudzkiej (wieluńskiej). Zestawienie to ma charakter orientacyjny, gdyż powinno się uwzględniać czas pobytu Przemysła II w danej miejscowości. Stąd 83 Niesłusznie B. Śliwiński, Rządy, s. 20, przyp. 72 informacje Długosza traktuje jako bałamutne. Itinerarium wskazuje, że książę mógł spędzać święta Bożego Narodzenia 1295 r. w swojej głównej rezydencji, zamku poznańskim.
84 Zdaniem B. Nowackiego, PrzemysłII, s. 169, król przybył do Rogoźna najwcześniej 5 lutego.
85 Okoliczności śmierci Przemysła II najpełniej skreślił K. Jasiński, Tragedia rogozińska na tle rywalizacji
brandenbur-sko-wielkopolskiej o Pomorze Gdańskie, Zapiski TNT 26, 1961, z. 4, s. 65-104.
86 KDWlkp., t. II, nr 670. P. Węcowski, Polskie itineraria, s. 43 n. proponuje pomijać takie dokumenty. Nie znamy bliższej chronologii nadania Kramska cystersom w Obrze przez Przemysła II (KDWlkp., t. XI, nr 1715).
87 KDWlkp., t. I, nr 467 (por. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 184 n., reg. 5); Z. Perzanowski, KDWlkp. s. n., z. 1, s. 95-96; B. Nowacki, Przemysł II, s. 68. KDWlkp., t. I, nr 557 (por. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 90, reg. 85). KDWlkp., t. II, nr 653 (por. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 149). Jego argumentacja jest przekonująca, mimo to B. Nowacki, Przemysł II, s. 137, traktuje to nadanie dla Paradyża jako wiarygodne. KDWlkp., t. II, nr 712 (por. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg. 92). 88 Zdaniem B. Nowackiego, Przemysł II, s. 136-137 książę w grudniu 1290 r. był w Pradze.
84 Jan ki
moje szacunki różnią się czasami od ustaleń J. Tęgowskiego. Dokumenty kępińskie pokazują np. że mamy tu do czynienia z pobytem jednorazowym ale wielodniowym (7 II-15 II 1282). Analogicznie takich kilkudniowych pobytów księcia w niektórych miejscowościach daje się uchwycić więcej. Tak więc Przemysł drugą połowę grudnia 1283 r. spędził w Kaliszu, w 1290 r. przeszło miesiąc był w Kra-kowie (25 VII-12 IX). Dłużej w Kaliszu widzimy go jeszcze kilka razy: 9 II-13 II 1280, 6 VI-11 VI 1282, 6 X-13 X 1284, 28 XII 1292-12 I 1293. Dłuższe pobyty stwierdzamy w Poznaniu: 7 III-28 III 1283, 17 V-6 VII 1288, 6 V-31 V 1292. Ponadto można domyślać się, że jeżeli był w Poznaniu czy innym mieście w sobotę, to spędzał w nim także niedzielę. Analogicznie pobyty poniedziałkowe mogą sugerować pobyty niedzielne, zwłaszcza jeśli chodzi o główne rezydencje książęce. Dlate-go warto w kalendariach podróży zaznaczać także dni tyDlate-godnia. Oczywiście nie można wykluczyć, że między stwierdzonymi dłuższymi pobytami książę wyjeżdżał w teren dla załatwienia bieżących spraw administracyjnych czy sądowych lub też na polowanie. Nie wiemy jednak o nich, stąd nie warto mnożyć pobytów89.
Częstotliwość pobytów Przemysła II w poszczególnych miejscowościach wyraźnie sugeruje, że mamy tu do czynienia z tzw. systemem rezydencjonalnym. Polegał on, jak trafnie zauważył A. Gą-siorowski, na okresowych pobytach księcia w kilku stałych rezydencjach, z których mógł w ciągu jednego lub kilku dni przenieść się w inne miejsce na terenie swojego dominium, wymagające jego obecności90. Niewątpliwie takie funkcje rezydencjonalne pełniły w księstwie Przemysła II Poznań, Kalisz, Gniezno, Dłusk i Rogoźno. Książę często przebywał także w Pyzdrach, ale pobyty te nale-ży łączyć z postojami w Dłusku. Świadczą o tym dokumenty. 11 XI 1290 r. książę wystawia doku-ment w Pyzdrach, 15 listopada w Dłusku, a 21 listopada ponownie w Pyzdrach. Po przejęciu władzy w Małopolsce do systemu tego został włączony także Kraków. Natomiast na Pomorzu mamy do czynienia z systemem objazdowym.
Niewątpliwie główną rezydencją Przemysła stał się Poznań. Wyrazem tego są wzmiankowane pobyty, ale i wzniesienie na wzgórzu, po zachodniej stronie miasta, zamku. Rozpoczął go budo-wać około 1250 r. Przemysł I, stawiając wieżę mieszkalną. Przemysł II myśląc już o koronie około 1290 r. zaczął stawiać nową wielką rezydencję dwu lub trzykondygnacyjną. Nawiązywała ona do „palatium legnickiego", a tym samym do siedzib cesarzy i królów niemieckich91. Prócz zamku książę zaczął wznosić własną kaplicę grobową w katedrze poznańskiej. Fundacje te jednoznacznie wskazu-ją, że Poznań miał stanowić centrum władztwa Przemysła II92. Spotykamy go w Poznaniu w każdym
miesiącu, choć z różną częstotliwością: styczeń — 5 razy, luty — 2, marzec — 3, kwiecień — 5, maj — 5, czerwiec — 7, lipiec — 2, sierpień — 4, wrzesień — 2, październik — 4, listopad — 4, grudzień — 2. Dane J. Tęgowskiego są w tym wypadku inne, bo nie uwzględniał długości pobytów.
Drugą rezydencję stanowił Kalisz. Po 1253 r. był on siedzibą stryja Bolesława Pobożnego. O zało-żeniach architektonicznych zamku kaliskiego, położonego w północnej części miasta lokacyjnego, na piaszczystym ostrowiu wśród rozlewisk Prosny, niewiele wiadomo. Najprawdopodobniej zamek miał konstrukcję drewnianą i był otoczony wałem drewniano-ziemnym oraz fosą93. Rangę Kalisza podnosiło jego strategiczne położenie na drodze z Wielkopolski do Krakowa i na Śląsk94. W Kaliszu spotykamy też Przemysła II bardzo często: styczeń — 2 razy, luty — 4, marzec — 1, kwiecień — 1, maj — 2, czerwiec — 4, sierpień — 1, wrzesień — 2, październik — 2, listopad — 5, grudzień — 2. Nie mamy dowodów na pobyty w lipcu.
89 P. Węcowski, Polskie itineraria, s. 41 proponuje dopuszczając wyjątki, aby przyjmować pobyt ciągły władcy w danym miejscu tylko wtedy, gdy poświadczone daty dzieli nie więcej niż jeden dzień.
90 Por. A. Gąsiorowski, Podróże panującego, s. 46-49.
91 Por. Z. Dolczewski, Zamek książęcy czy królewskie palatium? O siedzibie Piastów wielkopolskich, „Kronika miasta Pozna-nia", 1996, nr 1, s. 85 n.; tenże, Cesarskie palatium króla Przemysła II, w: Przemysł II, s. 333 n.
92 Por. A. Karłowska-Kamzowa, Znaczenie ideowe poznańskich fundacji Przemysła II, w: Początki i rozwój Starego Miasta
w Poznaniu w świetle badań archeologicznych i urbanistycznych, red. W. Błaszczyk, Warszawa 1977, s. 380 nn.
93 Por. A. Wędzki, Kalisz w okresie późnego średniowiecza (XIV-XV wieku), w: Dzieje Kalisza, red. W. Rusiński, Poznań
1977, s. 99.
94 Por. A. Weyman, Ze studiów nad zagadnieniem dróg w Wielkopolsce od X-XVIII wieku, „Przegląd Zachodni" 9, 1953,
Zrozumiałe są też częste pobyty w Gnieźnie. Pozwalały na kontakty z życzliwym księciu arcybi-skupem Jakubem Świnką. Dobre warunki pobytu zapewniał znajdujący się na wzgórzu Lecha za-mek, wzniesiony przez Władysława Odonica w latach 1234-123795. Jego założenia architektoniczne są na razie nieznane, należy jednak przypuszczać, że był murowany, dla zdobienia bowiem sal zamkowych produkowano płytki ceramiczne zdobione motywami z literatury rycerskiej96. Podnie-siono już, że Gniezno było miejscem regularnych wieców odbywanych w czasie święta św. Wojcie-cha97, a także zjazdów książęcych Przemysła II i Mściwoja II98. Ale w świetle zachowanych źró-deł dają się stwierdzić pobyty Przemysła II w Gnieźnie tylko w kwietniu — 7 razy, czerwcu — 1, sierpniu — 3, wrześniu — 1, październiku — 2. Nie można wykluczyć pobytów w innych miesią-cach, gdyż nie znamy dat dziennych i miesięcznych kilku dokumentów wystawionych przez księcia w Gnieźnie.
Znamienne są też częste pobyty Przemysła II w Dłusku. Książę miał tu wiejską rezydencję99. Była ona przygotowana do częstych i dłuższych pobytów panującego, miała odpowiednie zaplecze gospo-darczo-usługowe100. Dłusk stanowił wiejską rezydencję już księcia Bolesława Pobożnego101. Prze-mysł bywał w Dłusku początkowo rzadko (od 1276-1285 r. — 3 pobyty), ale od 1285 r. spotykamy go w tej miejscowości niemalże corocznie, w różnych miesiącach: styczeń — 2 razy, luty — 2, ma-rzec — 1, maj — 1, sierpień — 2, wrzesień — 1, listopad — 5, grudzień — 2. K. Modzelewski trafnie przyjmuje, że Dłusk zawdzięczał karierę rezydencji książęcej102, a nie wiecom, jak chciałby to widzieć F. Bujak103. W pobliskich Pyzdrach przebywał w lutym — 1, sierpniu — 1, wrześniu — 1 i listopadzie — 3 razy.
Kolejna miejscowość, którą odwiedzał często Przemysł II to Rogoźno. Pojawia się ono w jego itinerarium wprawdzie dopiero w 1283 r., ale potem spotykamy go w Rogoźnie 6 razy. Czasokres pobytów oraz pewna ich regularność (4 przypadają na styczeń-luty) mogą wskazywać, że Rogoźno pełniło funkcję drugiej po Dłusku wiejskiej rezydencji Przemysła II.
Odmienny system zastosował Przemysł II na Pomorzu Gdańskim w 1295 r. Przyjazd do Gdańska poprzez Świecie w końcu 1294 r. był wymuszony chorobą Mściwoja. Po koronacji dokonuje uroczy-stego objazdu księstwa (lipiec-sierpień 1295 r.). Trasa jego wiodła z Gniezna zapewne do Poznania, skąd poprzez Sławno do Słupska (20 lipca), Gdańska (sierpień), skąd przez Tczew (11 sierpnia) i Świecie (15 sierpnia) wraca do Gniezna (24 sierpnia). O podniosłym charakterze tego objazdu może świadczyć nie tylko jego czas (tuż po koronacji), trasa prowadząca przez główne grody rza Gdańskiego, ale i skład otoczenia monarszego. W orszaku książęcym spotykamy bowiem Pomo-rzan, ale obok nich Wielkopolan oraz Kujawian104. Trudno powiedzieć, a raczej jest wątpliwe, aby model ten miał być stosowany, gdyby Przemysł II panował na Pomorzu dłużej.
W świetle dotychczasowych spostrzeżeń można pokusić się o odpowiedź, gdzie spędził książę półrocze 14 X 1294-6 IV 1295. B. Śliwiński dopuszcza różne możliwości. Książę przebywał wpraw-dzie na Pomorzu, ale jednocześnie mógł być w Wielkopolsce105. Za spędzeniem zimy na Pomorzu opowiedział się T. Jurek106. Zgodzić się wypada z domysłem B. Śliwińskiego, że Przemysł
uczestni-95 J. Topolski, Gniezno. Zarys dziejów, Poznań 1979, s. 39; C. Sikorski, Uwagi o gnieźnieńskim zamku arcybiskupim, w: Gniezno. Studia i materiały historyczne, t. 3, 1990, s. 248; A. Karłowska-Kamzowa, J. Witkowski, Fundacje artystyczne
Piastów wielkopolskich, w: Przemysł II, s. 285.
96 J. Wiesiołowski, Przemysł — Lancelot czyli strażnica radości nad Wartą, „Kronika miasta Poznania", 1995, nr 2, s. 132. 97 Por. P. Bujak, O wiecach w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Wielkopolski, w: Wybór pism, t. 2, Warszawa 1976, s. 49-50.
98 Por. J. Bieniak, Postanowienia, s. 223, przyp. 103.
99 K. Modzelewski, Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X-XIII w., Wrocław 1975, s. 53-54.
1 0 0 Por. Historia kultury materialnej Polski, red. A. Rutkowska-Płachcińska, t. 2, Wrocław 1978, s. 316-318; Z. Kajzer, Archeologiczny rodowód dworu, Łódź 1988, s. 15 n.
101 Spotykamy go w Dłusku w 1255 r. (KDWlkp., t. I, nr 331), 1266 r. (ibid., nr 420), 1270 r. (KDWlkp., t. VI, nr 17), 1271 r. (ibid., nr 18), 1272 (KDWlkp., t. I, nr 448), 1274 r. (KDWlkp., t. VI, nr 21) i 1276 r. (KDWlkp., 1.1, nr 460). 102 K. Modzelewski, Organizacja, s. 50.
103 F. Bujak, O wiecach, s. 50 n.
104 Por. bliżej B. Śliwiński, Rządy, s. 18-19. 105 Ibid., s. 14-15.
86 Jan ki
czył w pogrzebie Mściwoja II1 0 7. Czekając na jego śmierć, załatwiał bieżące sprawy pomorskie z gro-du gdańskiego. Sądzę, że po pogrzebie wrócił do Wielkopolski, by podjąć starania o koronę. Wyma-gało to uzgodnień z możnymi i duchowieństwem wielkopolskim. Przysięgi wierności Pomorzan nie musiał odbierać. Zgodę na jego rządy możni pomorscy wyrazili już wcześniej. Mógł odbierać ją któryś z zaufanych współpracowników księcia. Znamy taki przypadek. Otóż po śmierci Przemysła przysięgę wierności od rycerzy pomorskich oraz miast Gdańska i Tczewa w imieniu Władysława Łokietka odebrał wójt brzeski Tylo108. Przemysł II po uzgodnieniach wielkopolskich wraca na Po-morze dla załatwiania spraw bieżących, ale i zyskania akceptacji dla planów koronacyjnych. 6 IV 1295 r. był jeszcze w Świeciu, skąd wraca pośpiesznie do Poznania (10 kwietnia). Za taką interpre-tacją przemawiałby również fakt, że od 1279 r., kiedy to Przemysł II został księciem całej Wielko-polski, nie zdarzyło się, aby przebywał pół roku w jednej ziemi (poznańskiej, czy też gnieźnień-sko-kaliskiej).
Kolejnym problemem, nad którym warto zastanowić się, analizując itinerarium Przemysła II, to pytanie, czy istniały jakieś stałe terminy pobytów księcia w poszczególnych rezydencjach, jak te terminy miały się do świąt kościelnych i wieców oraz jak wyglądała organizacja przejazdów księcia. W literaturze zwrócono już uwagę na związki pomiędzy terminami objazdów a świętami Pański-mi109. W przypadku Przemysła śledzenie tego zjawiska utrudnia fakt, że niektóre dokumenty nie mają daty miesięcznej.
Niemniej śledząc itinerarium Przemysła II można zauważyć pewną regularność jego pobytów w Poznaniu i Gnieźnie. Otóż 11 razy spotykamy go w Poznaniu na przełomie czerwca i lipca. Wiązać to można z obchodzonym uroczyście w diecezji poznańskiej w dniu 29 czerwca świętem świętych Piotra i Pawła, patronów diecezji. Tego też dnia odbywały się posiedzenia generalne kapituły po-znańskiej110. Dalej książę często spędzał w rezydencji poznańskiej święta Wielkanocne (5 razy), Zielone Świątki (4) i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (4).
Jeśli chodzi o Gniezno, to pobyty kwietniowe należy łączyć ze świętem św. Wojciecha. Obchodzo-no je uroczyście szczególnie w Gnieźnie 23 kwietnia111. Wówczas też odbywały się posiedzenia generalne kapituły metropolitalnej. W Gnieźnie spotykamy księcia w kwietniu 7 razy, inne częstsze pobyty można łączyć ze świętem św. Bartłomieja (3), reszta pobytów pojedynczych przypada na różne dni (św. Jana i Pawła męczenników — 26 czerwca, bpa Sewera — 22 października, męczenni-ka Seweryna — 23 październimęczenni-ka, 11 tysięcy dziewic — 21 październimęczenni-ka) i nie liczy się ze świętami.
W przypadku Kalisza trudno uchwycić związek między świętem a czasem pobytu księcia. Jak wiadomo, miasto to już na przełomie XII/XIII w. było ważnym ośrodkiem życia religijnego. Mogą 0 tym świadczyć istniejące kościoły: kolegiacki św. Pawła, św. Wojciecha, NMPanny, św. Gotarda 1 klasztorny św. Wawrzyńca w pobliskiej Kościelnej Wsi. W II połowie XIII w. wzniesiono murowany kościół parafialny św. Mikołaja oraz klasztorny oo. Franciszkanów pod wezwaniem św. Stanisła-wa112. Księcia spotykamy w Kaliszu w święto Trzech Króli i oktawę, oktawę święta Oczyszczenia NMP, piątek przed Niedzielą Esto Mihi (luty), oktawę Zielonych Świątek, święto Wniebowstąpienia Pańskiego (maj), sobotę przed świętem św. Jana Chrzciciela, w czwartek po św. Trójcy (czerwiec), święto św. Wawrzyńca (sierpień), święta św. Franciszka, Łukasza ewangelisty (październik), św. Marcina męczennika i Michała (listopad), wreszcie w wigilię św. Tomasza Apostoła i św. Innocente-go (grudzień). Dwukrotny pobyt przypadł tylko w święto Trzech Króli i św. Michała.
Także pobyty Przemysła II w Dłusku przypadały na różne święta i dni św. Pawła (styczeń), Scho-lastyki Dziewicy (luty), Priska męczennika i Malchusa (marzec), Św. Trójcy (maj), Wniebowzięcia 106 T. Jurek, Przygotowania, s. 170.
107 B. Śliwiński, Rządy, s. 15.
108 Lites, t. I, s. 30: et iuramenta recepi et dictavi nomine domini regis tunc ducis, et tota terra et milites sibi obedierunt et
dictavi iuramenta fidelitatis, que cives de Gdanczk et Trschow sibi prestiterunt.
109 A. Gąsiorowski, Święta Pańskie, s. 281-282 (tam wcześniejsza literatura) 110 J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 1, Poznań 1959, s. 53 nn.
m W. Danielski, Kult św. Wojciecha na ziemiach polskich w świetle przedtrydenckich ksiąg liturgicznych, Lublin 1997, pas-sim.
NMP, Marcina biskupa (listopad) i Damazego papieża (grudzień). Z tych tylko w dzień św. Dama-zego książę był w Dłusku dwukrotnie. Trudno też dostrzec wyraźny związek między świętem a poby-tem w innych miejscowościach. Jednocześnie na wielu przykładach można zauważyć, że poszczegól-ne święta książę spędzał w różnych miejscowościach. Np. w święto Wniebowzięcia NMP spotykamy go najczęściej w Poznaniu, ale obok tego w Sulejowie, Dłusku i Świeciu; święto św. Bartłomieja spędzał często w Gnieźnie, ale obok tego w Lądzie i Kaliszu; Zielone świątki najczęściej w Pozna-niu, ale i w Kaliszu oraz w Mogilnie. W świetle tych przykładów można skonstatować, że Przemysł II spędzał z reguły święto Piotra i Pawła w Poznaniu, a św. Wojciecha w Gnieźnie. W Poznaniu też jako głównej rezydencji obchodził najważniejsze święta Pańskie. Trudno natomiast uchwycić
zwią-zek między konkretnym świętem a dniem tygodnia oraz innymi miejscami pobytu Przemysła II w Wielkopolsce czy też na Pomorzu Gdańskim. Za mało mamy tu przekazów źródłowych, ale należy badać to zjawisko przy itinerariach innych władców.
Różnie kształtowała się częstotliwość wystawiania dokumentów w poszczególne dni tygodnia. Najwięcej wystawiono ich w piątek (28), dalej w kolejności idą wtorek (27), niedziela (26), środa (25), sobota (23), czwartek (21) i poniedziałek (18).
W literaturze pobyty Przemysła II w Poznaniu 29 czerwca i Gnieźnie 23 kwietnia łączy się z odby-wanymi tam wiecami. F. Bujak dzieli je na międzydzielnicowe (polityczne) i dzielnicowe, a wśród tych wyróżnia walne i zwyczajne113. Do takich za jego panowania można zaliczyć wiec w Szymanowi-cach 22 VIII 1273 r. czy też zjazdy polityczne z udziałem książąt i możnych w Lądzie 24 VIII 1278, Kępnie 7-15 II 1282, Sieradzu 20 II 1284, Sulejowie 15 VIII 1285 oraz w Gnieźnie w październiku 1290 r.1 1 4 Ustalenie wieców lokalnych jest trudne. Dokumenty Przemysła II wyraźnie mówią o kilku kolokwiach, tj. w Pobiedziskach 13 I 1278 r.115, Nakle 13 IX 1284 r.1 1 6 i Poznaniu 2 II 1286 r.1 1 7 Wspominano już w itinerarium o wielkim wiecu w początkach sierpnia 1291 r. w Nakle. O odbyciu innych zdaniem niektórych badaczy mają wskazywać formuły de consensu baronum nostrorum118. Istotnie o zgodzie możnych mówią wspomniane wyżej dokumenty wiecowe.
Formuły analogicznej coram nobis nostrisque baronibus użyto w 21 jego dokumentach119. Czy świadczą one o odbytych wiecach generalnie? Na pewno nie. W 1287 r. formuły coram nobis użyto na dokumentach wystawionych w Gnieźnie 26 kwietnia, w Poznaniu 30 maja i 13 lipca120. Wątpliwe, aby w tak krótkim czasie miały miejsce trzy wiece. Nie trudno zauważyć, że formuły tej używa nagminnie pisarz Jasiek121. Dlatego też wzmianki tego typu w dokumentach Przemysła II należy rozpatrywać indywidualnie.
Niewątpliwie panujący był uroczycie witany przez lokalne wspólnoty wiejskie i miejskie. Przyjazd orszaku książęcego sygnalizował głos trąb. Był to obyczaj zapewne powszechny w Polsce dzielnico-wej122. Konrad Mazowiecki 16 IV 1242 r. zastrzega sobie prawo karania poddanych kościoła w do-brach łowickich i wolborskich, gdyby wypędzali heroldów oznajmujących przybycie księcia123. Nie jest wykluczone, że funkcję taką pełnił trębacz Siemowita III, Stanisław Wrona, który sprzedał
dwa łany w Boguszycach miejscowemu sołtysowi Florianowi Śleszy, co potwierdził dokumentem 113 F. Bujak, O wiecach, s. 62-63.
114 KDWlkp., t. I, nr 451, 482, 503; t. III, nr 2033 (503a), 536; Dok. kuj. maz., s. 220, nr 46; por. też B. Nowacki,
Prze-mysł II, s. 137.
115 KDWlkp., 1.1, nr 473: in communi colloquio.
116 KDWlkp., 1.1, nr 544: hoc actum est in Nakel in colloquio, ubi multi convenerant (dokument Mściwoja). 117 KDWlkp., 1.1, nr 553: in congregatione generali.
118 Analizy dokumentów pod tym kątem dokonał S. Russocki, Consilium i consensus otoczenia księcia w dokumentach
polskich XIII wieku, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, red. S. K. Kuczyński, t. 5, 1992, s. 195-202. Zdaniem B.
No-wackiego, Przemysł II, s. 155, przyp. 6, formuła consilium to nie stylistyczny ozdobnik, ale konkretna treść.
119 KDWlkp., 1.1, nr 479, 491, 504, 513, 514, 539, 566, 577, 579; t. II, nr 619, 621, 622, 634, 677, 684, 685, 691, 702, 706, 720, 735. Na podstawie takich dokumentów niektórzy badacze ustalają listę wieców dzielnicowych, por. K. Bracha, Wiece
Bolesława Wstydliwego 1234-1279, Kwart. Hist. 93, 1987, nr 3, s. 663 n.
120 KDWlkp., t. I, nr 577-579; t. II, nr 622.
121 Ibid. oraz KDWlkp., t. II, nr 619, 621, 677, 684, 685, 702, 706, 720.
122 Por. Historia kultury materialnej Polski, red. M. Dembińska i Z. Podwińska, t. 1, Wrocław 1978, s. 312-313. 123 KDWlkp., t. I, s. 106-107.
