Szkic z dziejów adwokatury galicyjskiej
na przełomie XIX i XX wieku
Eine Skizze zur Geschichte galizischer Rechtsanwaltschaft zur Wende
des 19. und 20. Jahrhunderts
An essay from the history of the Bar in Galicia in the late 19th and early
20th centuries
1. Wprowadzenie. 2. Ordynacja adwokacka z 1849 r. 3. Na fali reform – ordynacja adwokacka z 1868 r. 4. Adwokaci galicyjscy przełomu XIX i XX w.
1. Einführung. 2. Rechtsanwaltsordnung von 1849. 3. Die Reformzeit – die Rechtsanwaltsordnung von 1868. 4. Galizische Rechtsanwälte zur Wende des 19. und 20. Jahrhunderts
1. Introduction. 2. The Bar Law of 1849. 3. On the wave of reforms – the Bar Law of 1868. 4. Galicia lawyers
in the late 19th/early 20th century.
1
W dziejach galicyjskiej adwokatury przełom XIX i XX stulecia stanowił okres szybkiego rozwoju. Był on możliwy dzięki przekształceniom ustrojowym monarchii Habsburgów w duchu konstytucjonalizmu, sprzyjającym warunkom społeczno-politycznym w cieszącej się autonomią Galicji, dobrym podstawom prawnym postaci w ordynacji adwokackiej z 1868 r., a także innym czynnikom, w tym rozwojowi nauki prawa na obu galicyjskich uniwersytetach w Krakowie i Lwowie, a także rosnącej kulturze prawnej społeczeństwa. Stosunkowo nie-liczna jeszcze w latach 60. grupa galicyjskich adwokatów gwałtownie powięk-szyła się na przełomie XIX i XX stulecia, a silna tendencja wzrostowa utrzy-mała się do wybuchu pierwszej wojny światowej1. O rosnącym prestiżu
adwo-katury świadczyły – oprócz oczywistych oznak zewnętrznych – także krążące w ówczesnej Austrii powiedzenia, m.in. der Jurist, der nichts kann, geht er zur
Dorota Malec
Post oder Eisenbahn, ist er doch gut geraten, so geht er zum Advokaten2.
Cha-rakterystyczne dla Galicji doby autonomicznej stało się, że niejako naturalną koleją rzeczy, z grona adwokatów rekrutowała się duża grupa wysokich urzęd-ników administracji krajowej i centralnej, posłów Sejmu Krajowego i wiedeń-skiej Rady Państwa.
W XIX stuleciu palestra w monarchii Habsburgów, w tym na polskich zie-miach zabranych, przebyła długą drogę3. Pierwsze podstawy prawne
wyodręb-nienia tej prawniczej grupy zawodowej pojawiły się u schyłku XVIII w., gdy w 1781 r. wydana została ustawa sądowa Józefa II4, wprowadzająca wobec
kan-dydatów na adwokatów wymóg ukończenia studiów prawniczych, doktoratu w zakresie prawa, trzyletniej praktyki w kancelarii adwokackiej oraz złożenia trudnego egzaminu przed sądem apelacyjnym5. Liberalizacja dotychczasowych
zasad, w tym w zakresie mianowania adwokatów6, przyniosła zwiększenie ich
liczby. Z początkiem stulecia pojawiły się jednak nowe, restrykcyjne reguły wprowadzające system zamkniętej adwokatury (numerus clausus). Dekretem cesarskim z 12 kwietnia 1802 r. wprowadzono wymóg uzyskania zgody cesarza na zdawanie egzaminu adwokackiego. Jako uzasadnienie podawano potrze-bę ograniczenia nadmiernej liczby adwokatów, jednak sami zainteresowani widzieli w tym niechęć do adwokatury wśród najwyższych sfer politycznych, traktujących adwokatów jako przeszkodę w tłumieniu wolności7. W 1826 r.
doszło do kolejnych zmian. Wprowadzono system numerus clausus, dla nie-których krajów koronnych i większych miast ustalono nieco większą liczbę
ad-2 I. Homola, op. cit., s. 30; w wolnym tłumaczeniu autorki monografii: jurysta od siedmiu boleści
na kolei czy na poczcie się zmieści, prawnik zasię z woli Bożej adwokatem zostać może.
3 O historii adwokatury w Austrii m.in. F. Kübl, Geschichte der österreichischen Advokatur,
„Schriftenreihe des Österreichischen Rechtsanwaltskammertages”, Bd. 3, Wien 1981; E. Jahoda,
Geschichte der österreichischen Advokatur 1918–1973, tamże, Bd. 1, Wien 1978.
4 Patent cesarski z dnia 1 maja 1781 r., Allgemeine Gerichtsordnung, por. także I. Głowackyj, Z
hi-storii Izby Adwokackiej we Lwowie, „Palestra” 2006, nr 11/12.
5 Zgodnie z §§ 410–412 kandydat na adwokata obowiązany był zgłosić się do sądu wyższego tego
kraju koronnego, w którym chciał praktykować i oprócz dyplomu na stopień doktora przedstawić miał świadectwo od praktykującego adwokata, że praktykował u niego „w rzeczach prawnych” przez 3 lata, dając dowody swej pilności zdatności i uczciwości; egzamin adwokacki obejmo-wał także ustalenie obyczajności i uczciwości kandydata, Vollständige Sammlung aller seit dem
glorreichsten Regierungsantritt Joseph des Zweyten für die k. k. Erbländer ergangenen höchsten Verordnungen und Gesetze durch privat Fleiß gesammelt in chronologische Ordnung gebracht. 1. Theil - Verordnungen und Gesetze von den Jahren 1780 und 1781 (1788) 71, Wien; M. Koczyński, Sprawozdanie Izby Adwokatów Krakowskich o reformie adwokatury, „Czasopismo Poświęcone
Prawu i Umiejętnościom Politycznym”, Kraków 1868, s. 4 [odbitka].
6 Prawo mianowania adwokatów przez Oberste Justizstelle zlikwidowane zostało patentem z dnia
5 kwietnia 1781 r., op. cit.
wokatów, których mianować miał (wydając zgodę na wykonywanie zawodu) minister sprawiedliwości.
2
Zmiany tego wysoce niekorzystnego systemu nastąpiły dopiero w 1849 r., choć już rok wcześniej po raz pierwszy podniesiono kwestię wyzwolenia adwo-katury spod urzędniczych mianowań. W wyrażanych podczas prac nad nową ordynacją opiniach, m.in. przez ówczesny austriacki Sąd Najwyższy (Oberste Gerichtshof), przeważała wola uwol nienia adwokatury8. Minister
sprawiedli-wości Anton von Schmerling, rozważając potrzebę zwiększenia liczby adwo-katów, zauważył, że pod uwagę należy brać nie tylko konieczność zapewnienia adwokatom środków do życia, ale także potrzeby społeczeństwa9.
Na gruntowne zmiany – wobec nawrotu praktyk centralistycznych i neoabso-lutyzmu – było jednak za wcześnie. Pomimo to 16 sierpnia 1849 r. wydana została nowa, prowizoryczna ordynacja adwokacka, która wprowadziła po raz pierwszy ograniczony zarówno co do form organizacyjnych i zakresu działania samorząd adwokacki10. Podstawową ideą ordynacji było jednak utrzymanie nadal ścisłej
kontroli państwa nad adwokaturą. Adwokatów mianował minister sprawiedli-wości. W określaniu ich liczby miał on pełną swobodę i nie był związany wyra-żanymi w tym zakresie uwagami sądów apelacyjnych oraz izb adwokackich (§ 1). Od kandydatów do zawodu wymagano pełnej zdolności do czynności prawnych, przedstawienia świadectwa moralności i politycznej poprawności (od 1851 r.), ukończenia studiów i doktoratu prawa na jednym z austriackich uniwersytetów oraz 5-letniej praktyki, z której 2 lata można było odbyć jeszcze przed dokto-ratem, po ukończeniu studiów. Za równoważną traktowano praktykę w Pro-kuratorii Skarbu (Finanzprokuratur). W okresie przejściowym wprowadzania ordynacji w życie do egzaminu adwokackiego mogli zostać dopuszczeni także nieposiadający doktoratu sędziowie z 5-letnią praktyką na określonych stanowi-skach (Einzeln richter, Collegial-Gerichtsräthe des Richteramt). Patent o egzami-nach adwokackich z 1850 r. zmniejszył do czterech lata aplikacji. Egzamin miał się składać z dwóch części – pisemnej i ustnej, podczas których kandydat musiał się wykazać wiedzą teoretyczną z zakresu prawa karnego i cywilnego, a także umiejętnością sporządzania pism procesowych. Komisji egzaminacyjnej
prze-8 Spośród sądów wyższych tylko sąd apelacyjny w Tyrolu nie opowiedział się za zmianą systemu
mianowań, M. Koczyński, op. cit., s. 5.
9 H. Siegrist, Advokat, Bürger, Staat. Socialgeschichte der Rechtsanwälte in Deutschland, Italien
und der Schweiz (18–20 Jh.), Frankfurt a/Main 1996, s. 93.
10 Kaiserliche Verordnung vom 16 August 1849: Provisorische Advokatenordnung,
Dorota Malec
wodniczył z urzędu sędzia sądu apelacyjnego, dwóch sędziów, powoływanych przez prezydium sądu apelacyjnego i dwóch adwokatów, wskazywanych przez izby adwokackie (§ 14, od 1854 r. tylko jeden adwokat).
Wymogi kwalifikacyjne określone zostały na wyższym poziomie niż w sto-sunku do sędziów, od których wówczas nie wymagano doktoratu. Adwokat uzyskiwał z chwilą nominacji przez ministra sprawiedliwości prawo wykony-wania zawodu i zastępowykony-wania stron w sprawach cywilnych na terenie okręgu sądu apelacyjnego (wyższego), w którym znajdowało się jego miejsce zamiesz-kania (§ 9). Zasady zastępstwa w sprawach karnych uregulowane zostały osob-nym aktem.
Mimo wielu ograniczeń i ramowego charakteru (zaledwie 21 paragrafów) or-dynacja z 1849 r. wprowadziła istotne, korzystne zmiany w położeniu austriac-kich, w tym galicyjskich adwokatów. Najistotniejszą z nich było stworzenie sa-morządu w postaci izb adwokackich. Odległą jeszcze zapowiedź ich powołania można odnaleźć w aktach wydawanych przez Józefa II11, jednak wprowadziła je
dopiero prowizoryczna ordynacja z 1849 r. Izby – w okręgach sądów krajowych – tworzyć mieli wszyscy adwokaci, którzy na ich terenie mieli miejsce zamiesz-kania (§ 2). Kompetencje izb, enumeratywnie wyliczone w ordynacji, były jed-nak bardzo skromne i ograniczały się do udziału w egzaminach adwokackich (wskazywanie przez izbę adwokatów), przedkładania ministerstwu sprawiedli-wości propozycji w sprawie ustalenia liczby adwokatów na terenie izby, formu-łowania opinii w sprawie zmian przepisów. Najpoważniejszym uprawnieniem było czuwanie nad przestrzeganiem honoru i godności stanu adwokackiego, jednak bez pełnej samodzielności w zakresie wykonywania sądownictwa dys-cyplinarnego (§ 4 f, § 20).
Na marginesie rozważań o zasadach ustrojowych warto zwrócić uwagę tak-że na zakres dopuszczalnych w świetle austriackiego prawa czynności adwo-kackich. Do 1849 r. prawo wykonywania zawodu ograniczone było do kręgu sądu apelacyjnego. Adwokaci nie mogli występować przed sądami górniczymi (Berggerichte), handlowymi (Merkantilgerichte), wekslowymi
(Wechselgerich-te), wojskowymi (Militärgerichte) jako specjalnymi. Adwokaci nie mieli prawa
zastępowania stron w postępowaniu przed władzami administracyjnymi, ogra-niczona była także rola jako obrońcy w ówczesnym inkwizycyjnym postępo-waniu karnym. Poza zastępstwem stron adwokaci uczestniczyć mogli w wyda-waniu wyroków w sądach patrymonialnych, skomplikowanym postępowyda-waniu opiekuńczym, jako tłumacze sądowi12. Ich główna aktywność koncentrowała
11 W dekrecie z 10 marca 1788 r. mowa jest o gremiach, tworzonych przez adwokatów, A. Fischer,
Das österreichische Doktorat der Rechtswissenschaften und die Rechtsanwaltschaft, Innsbruck
1974, s. 89.
12 Ch. Neschwara, materiały do wykładu z historii prawa, www.
się w związku z tym w postępowaniu cywilnym, w którym – do zmian w II połowie stulecia – dominowała zasada pisemności i przymus adwokacki do wnoszenia pism procesowych.
Wkrótce po wydaniu prowizorycznej ordynacji adwokackiej doszło do kolejnych zmian w austriackim prawie, które korzystnie wpłynęły na rozwój adwokatury, m.in. w zakresie postępowania w sprawie karania przestępstw prasowych, wprowadzające do postępowania na szerszą skalę zasady jawności i ustności13; reforma studiów prawniczych, dokonana w 1850 r.14 i ważne
zmia-ny w procesie karzmia-nym, dokonane w styczniu 1850 r., które wprowadziły zasadę jawności, ustności oraz postępowanie przed sądami przysięgłych, dopuszcza-jąc adwokatów do wielu niedostępnych lub wręcz zabronionych dla nich do tej pory czynności.
Pierwsze izby na terenie Galicji zaczęły powstawać dopiero kilka lat po wej-ściu w życie ordynacji z 1849 r. Brak dostępnych i zachowanych materiałów archiwalnych utrudnia ustalenie dokładnego momentu ich utworzenia. Dwie najważniejsze, lwowska i krakowska powstały w podobnym czasie15, a w dniu
10 maja 1862 r. uchwalony został statut oraz regulamin Izby Adwokatów w Kra-kowie16. Jeszcze w XIX w. siedzibą izby lwowskiej stała się kamienica przy ulicy
Kraszewskiego 17 (obecnie ul. Kruszelnicka)17. W 1849 r. na terenie Lwowa
pracowało 41 adwokatów, w tym 2 narodowości ukraińskiej18. W 1855 r. było
ich zaledwie 20, a w Stanisławowie – 819. W Krakowie pod koniec
obowiązywa-nia tymczasowej ordynacji było ok. 50 adwokatów i kandydatów adwokackich.
3
Reformy w pożądanym przez adwokaturę kierunku załamały się w poło-wie lat 50. XIX stulecia. Do planów szerzej zakrojonych zmian powrócono w 1862 r., gdy do wiedeńskiego parlamentu wpłynął wniosek o przygotowanie projektu ustawy w sprawie powoływania na urząd sędziego, notariusza i
adwo-13 Reichsgestzblatt 1849, nr 164 14 Reichsgestzblatt 1850, nr 327.
15 A. Redzik uważa za pierwszą Izbę Adwokatów we Lwowie, A. Redzik, Zarys historii
samorzą-du adwokackiego w Polsce, Warszawa 2007, s. 35.
16 J. Schönborn, Kilka słów o nowej ordynacji adwokackiej, „Czasopismo Poświęcone Prawu
i Umiejętnościom Politycznym” 1868, z. IV, s. 597.
17 A. Redzik, Z dziejów adwokatury lwowskiej, „Palestra” 2006, nr 9–10.
18 M. Petryw, Z dziejów adwokatury ukraińskiej w Polsce (cz. 1), „Palestra” 2008, nr 11–12. 19 A. Redzik, op. cit.
Dorota Malec
kata20. Prace, toczące się przez kolejne lata, nabrały większego tempa dopiero
w 1867 r. i przyniosły ostatecznie uchwalenie w dniu 6 lipca 1868 r. nowej ordy-nacji adwokackiej. Na ziemiach polskich odegrała ona szczególną rolę i obowią-zywała także po odzyskaniu niepodległości na ziemiach województw południo-wych aż do 1932 r., gdy weszło w życie ogólnopolskie prawo o adwokaturze21.
W toku prac nad nowym ustrojem adwokatury, toczących się od 1867 r. równolegle do działań reformujących zasady postępowania cywilnego, swoje opinie i uwagi przedstawiały istniejące w monarchii sądy wyższe krajowe oraz izby adwokackie. Kwestionariusz postawionych przez ministerstwo sprawiedli-wości pytań obejmował następujące problemy: czy po reformie procesu cywil-nego pozostać ma system adwokatury koncesjonowanej, czy wolnej, a w razie uwolnienia palestry, jak należy zagwarantować zacność adwokatów; jak zorga-nizować kształcenie aplikantów i czy umożliwić przechodzenie do adwokatury sędziów (i odwrotnie); czy adwokatura ma być jednolita, czy też wprowadzając podział czynności adwokackich wyróżniać adwokatów i prokuratorów, zajmu-jących się na wzór francuski samym tylko instruowaniem procesów; jak okre-ślić zasady zastępstwa (terytorialnie czy według toku instancji); jak zapewnić przestrzeganie dyscypliny wśród adwokatów.
Znamy obszerne stanowisko Izby Adwokatów w Krakowie w tej sprawie, za-jęte podczas posiedzeń w dniach 7 października i 4 listopada 1867 r. opubliko-wane drukiem rok później22. Krakowska izba opowiedziała się za zniesieniem
systemu koncesyjnego, jednak dopiero po zmianie procedury cywilnej, oba-wiając się nagłego wzrostu liczby adwokatów bez zwiększenia liczby spraw cy-wilnych. Jako negatywny przykład uwolnienia liczebności palestry podano Wę-gry, gdzie 4214 adwokatów żyje w rażącej poniewierce23. W tym czasie w Galicji
jeden adwokat przypadał na blisko 37 tysięcy mieszkańców, co stanowiło naj-gorszy wynik w austriackiej części monarchii, podczas gdy na Węgrzech jeden adwokat przypadał na zaledwie 560 mieszkańców.
Gwarancją odpowiedniego poziomu moralnego i zawodowego powinien stać się wysoki cenzus wykształcenia oraz nadzór dyscyplinarny oddany w pełni w ręce izb adwokackich24. W zakresie wykształcenia za niezbędny uznano doktorat z
za-kresu prawa i wymóg znajomości języka krajowego. Proponowany w uchwale Izby skład komisji egzaminacyjnej nie różnił się od przewidzianej ordynacją z 1868 r.
20 S. Pöschl, Für Ehre und Ansehen. Geschichte der steiermkischen Rechtsanwaltskammer, www.
rakstm.al/public/gesch.php.
21 Por. m.in. M. Materniak-Pawłowska, Adwokatura II Rzeczypospolitej. Zagadnienia
prawno-ustrojowe, Poznań 2009, s. 32 i n.
22 M. Koczyński, op. cit., s. 7. 23 Ibidem, s. 8.
Nowością była koncepcja ograniczenia prawa wykonywania zawodu w pierwszych 3 latach po uzyskaniu uprawnień do okręgu sądu jednostkowego I instancji, do-piero później adwokat mógłby się przenieść do miejscowości stanowiącej siedzibę sądu kolegialnego. Prawo wykonywania zawodu ograniczone miało być do terenu kraju koronnego, a przesiedlenia adwokatów możliwe tylko po wykazaniu przed właściwą izbą biegłej znajomości języka krajowego. Z pewnymi zastrzeżeniami dopuszczono możliwość przechodzenia do adwokatury z sądownictwa (pod wa-runkiem wzajemności i spełnienia wymagań kwalifikacyjnych). Sprzeciwiono się koncepcji dzielenia czynności adwokackich między adwokatów i prokuratorów (avoué), jak też forowanemu przez wiedeńskich adwokatów pomysłowi przyzna-nia stołecznej palestrze wyłączności do występowaprzyzna-nia przed sądami centralnymi25.
Dla obrony przed dotkliwą plagą tzw. pokątnego pisarstwa (Winkelschreiben) za-proponowano, by we wszystkich sądach (z wyjątkiem sądów pokoju) strona mogła być reprezentowana wyłącznie przez adwokata.
Nowa ordynacja weszła w życie 1 stycznia 1869 r.26 Poza pięcioma
przepisa-mi wprowadzającyprzepisa-mi liczyła 41 paragrafów w pięciu działach: I. O wymogach do wykonywania adwokatury (§ 1–7); II. O prawach i obowiązkach adwokatów (§ 8–21); III. O izbach adwokatów i wydziałach (§ 22–33); IV. O zgaśnięciu ad-wokatury (§ 34); V. Przepisy przechodnie (§ 35–41).
W 1871 r. jej przepisy uzupełnione zostały odrębnym statutem dyscyplinar-nym, określającym ustrój i zasady działania sądownictwa dyscyplinarnego27.
Wśród propozycji zmian ordynacji adwokackiej odnotować należy nieudaną próbę określenia pełnej taryfy stawek za czynności adwokackie oraz krytycz-nie ocenioną, m.in. w uchwale krakowskie Izby Adwokackiej koncepcję wpro-wadzenia w 1899 r. dla adwokatów tóg analogicznych do sędziowskich28. Strój
urzędowy określony jednak został w 1904 r. jako czarna toga, biret (wkładany przy ogłaszaniu wyroku) oraz jedwabny krawat29.
Samorząd adwokacki stanowiły, podobnie jak pod rządami poprzednio obowiązującej ordynacji izby adwokackie, w skład których wchodzili adwokaci mający miejsce zamieszkania na terenie dotychczas istniejących izb. Tworzenie
25 Ibidem, s. 12–27.
26 Zasady ustawy zostały wielokrotnie omówione w literaturze, w tym ostatnio m.in. A. Redzik,
Zarys..., s. 31–33, 35T. J. Kotliński, Samorząd adwokacki w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa
2008, s. 11–20.
27 Gesetz, betreffend die Handhabung der Disciplinargewalt über Advocaten und Advokatur
-Candidaten vom 1 April 1872, Reichsgestzblatt 1872, nr 16, wg tekstu ogłoszonego www.alex. onb.ac.at.
28 I. Homola, op. cit., s. 294–295.
29 Verordnung des Justizministeriums vom 17 Juni 1904, womit den Advokaten,
Advokaturskan-didaten und Verteidigern das Tragen eines Amtskleides gestattet wird, Reichgesetzblatt 1904, nr 59, wg tekstu ogłoszonego www.alex.onb.ac.at.
Dorota Malec
nowych na wniosek już istniejących izb należało do kompetencji ministra spra-wiedliwości (§ 22). Izby wykonywały zadania bezpośrednio, poprzez zgroma-dzenia ogólne lub poprzez wyłaniany z ich składu Wydział, do którego wcho-dzili wybierani na trzyletnie kadencje prezydent, wiceprezydent oraz członko-wie (§ 25). Do zadań wydziału należało m.in. prowadzenie list adwokatów izby, aplikantów, nadzorowanie ich praktyki.
Ustawa z 1868 r. zniosła krytykowaną od dawna zasadę mianowania adwo-katów przez ministra sprawiedliwości. Od kandydatów do zawodu wymagano przynależności do gminy w krajach przedlitawskich, pełnej zdolności do czyn-ności prawnych, ukończenia studiów i doktoratu na jednym z uniwersytetów w krajach przedlitawskich siedmioletniej praktyki, która mogła rozpocząć się już po zdaniu drugiego z rygorozów, kończących studia oraz egzaminu adwo-kackiego30. Podobnie jak poprzednio, z wymogu posiadania doktoratu,
prakty-ki i egzaminu zwolniono pewną grupę urzędników sędziowsprakty-kich (konsyliarzy – radców przy sądach kolegialnych).
Praktyka (aplikacja) wymagała od kandydatów do zawodu czteroletniej praktyki w sądownictwie i trzyletniej w kancelarii adwokackiej (lub Prokura-torii Skarbu). W 1911 r. uściślono zasady odbywania praktyki sądowej poprzez zalecenie, by odbywała się ona częściowo przy sądzie I instancji, częściowo przy sądzie powiatowym. Organy samorządu bardzo rygorystycznie przestrzegały okresu odbywania przez aplikantów pełnej praktyki. Jeden ze znanych krakow-skich adwokatów wspominał, że gdy już po zdanym egzaminie adwokackim otwierał kancelarię, wezwano go do uzupełnienia brakujących 12 dni praktyki w sądzie, co zmuszony był uczynić31. Zasady samego egzaminu, składającego
się z części pisemnej i ustnej nie uległy większym zmianom w porównaniu z poprzednim stanem prawnym.
Konieczność wieloletniego praktykowania wydłużała drogę do zawodu i opóźniała samodzielność zawodową. Pojawiały się mimo to opinie postulują-ce przedłużenie czasu trwania aplikacji, a także przeciwstawne im – o koniecz-ności jej skrócenia32. Droga do adwokatury – po zniesieniu wymogu
miano-wania przez ministra sprawiedliwości – uległa jednak znacznemu ułatwieniu i – zwłaszcza w porównaniu z notariatem – istotnemu przyspieszeniu. Liczba tzw. kandydatów, oczekujących po zdanym egzaminie niekiedy nawet 20 lat na mianowanie znacznie przekraczała liczbę notariuszy33.
30 Izba Adwokatów w Krakowie przyjęła uchwałę, by do kancelarii przyjmować kandydatów,
któ-rzy zdali już wszystkie rygoroza, J. Schönborn, op. cit., s. 597.
31 K. Bąkowski, Wspomnienia z lat szkolnych i studiów, rękopis ze zbiorów Biblioteki
Jagielloń-skiej, cyt. za: I. Homola, op. cit., s. 277.
32 Ibidem, s. 278–279.
Zgodnie z postulatami środowisk adwokackich prawo wykonywania zawo-du rozciągało się na terytorium całego kraju koronnego. Adwokat miał pra-wo zmiany miejsca zamieszkania, jednak o zamiarze przesiedlenia się musiał zawiadomić z trzymiesięcznym wyprzedzeniem izbę adwokacką, na której terenie wykonywał zawód oraz izbę adwokacką, do której się przenosił. Wy-dział izby obowiązany był w takim wypadku dokonać stosownego ogłoszenia w urzędowym dzienniku wiedeńskim i krajowym, a także zawiadomić wyższy sąd krajowy, sąd najwyższy i ministerstwo sprawiedliwości.
Utrata prawa wykonywania zawodu następowała w razie utraty obywatel-stwa lub utraty zdolności do czynności prawnych, w razie naruszenia zakazu wykonywania płatnego urzędu państwowego (z wyjątkiem nauczycielskiego), notariatu lub innego zatrudnienia przeszkadzającego w wykonywaniu zawodu adwokata, skazującego wyroku karnego, rezygnacji (§ 34).
Ustawa, po raz pierwszy w dziejach monarchii Habsburgów dawała nieogra-niczoną możliwość korzystania z pomocy obrońcy. Dla adwokatów oznaczało to znaczną swobodę, bez ryzyka narażania się na kary pieniężne i areszt. Prawo zastępstwa nie zależało od miejsca zamieszkania, przynależności do konkret-nej izby adwokackiej, rozciągało się na sądowe i pozasądowe sprawy, w tym przed organami administracji publicznej i sądami prawa publicznego, a także (zwłaszcza od zmian w 1873 r.) w charakterze obrońcy w postępowaniu kar-nym. Zniesiono również obowiązek przedkładania sądowi informacji o prowa-dzonych sprawach, przymusowe zastępstwo, zakaz umawiania się o tzw. pewne wynagrodzenie, umożliwiono po raz pierwszy, bez ryzyka odpowiedzialności dyscyplinarnej i karnej, wypowiadanie stronom pełnomocnictwa34. Dalsze
ważne zmiany w zakresie czynności nastąpiły po wejściu w życie przepisów nowej procedury cywilnej z 1895 r.
Warto zaznaczyć, że zarówno poprzednia tymczasowa ordynacja adwokac-ka z 1849 r., jak i notarialna z lat 1850 i 1855 zezwalały na łączenie notariatu z adwokaturą na prowincji w miejscowościach, w których nie było sądu krajo-wego35. W Galicji ok. 100 adwokatów wykonywało w tym czasie zawód
nota-riusza. Wprawdzie ustawa z 1868 r. zakazywała łączenia adwokatury z notaria-tem (§ 20), jednak nawet po wejściu w życie nowej ustawy notarialnej z 1871 r. zezwolono na dalsze łączenie obu profesji pod warunkiem, że zainteresowany działać będzie w obrębie dotychczasowej siedziby urzędowej. Możliwość choć-by ograniczonego wykonywania obu zawodów budziła niezadowolenie zwłasz-cza środowiska notariuszy, akcentującego konieczność przestrzegania ustawo-wego rozdziału adwokatury od notariatu36.
34 Rozwiązania te przyjęte zostały z dużym zadowoleniem, J. Schönborn, op. cit., s. 598. 35 D. Malec, op. cit., s. 97.
Dorota Malec
4
Korzystne zmiany w adwokaturze stanowiły jeden z elementów przemian, dokonujących się monarchii Habsburgów w sferze ustrojowej i prawnej37.
Ukształtowanie konstytucyjnego systemu władzy, którego symbolem stała się Konstytucja grudniowa z 1867 r., stworzone już wcześniej podstawy prawne autonomii krajów koronnych, w tym Galicji dawały nowy wizerunek państwa, realizującego w praktyce kolejne elementy doktryny państwa prawnego. Zmie-niła się bardzo także sfera prawa pozytywnego, m.in. 1874 r. wprowadzono istotne zmiany do procedury cywilnej, zastąpionej ostatecznie nową w 1895 r.; w 1867 zmieniono organizację sądownictwa, nadając wymiarowi sprawiedli-wości charakter organu konstytucyjnego, pojawiły się nowe sądy, w tym prawa publicznego; zmieniono zasady prawa hipotecznego w nowej ustawie o księ-gach gruntowych z 1871 r. Autonomia Galicji przyniosła wprowadzenie języka polskiego do urzędów i sądownictwa, co otwierało drogę kariery zawodowej coraz liczniejszym kolejnym rocznikom absolwentów wydziałów prawa w Kra-kowie i we Lwowie. Wszystkie te elementy w połączeniu z pewnym ożywieniem gospodarczym spowodowały znaczny wzrost liczby adwokatów.
W roku wejścia ustawy w życie w Krakowie było ok. 50 kandydatów adwokac-kich i adwokatów łącznie, w 1880 r. 31 adwokatów i 47 kandydatów adwokacadwokac-kich. W 1891 r. liczba adwokatów wzrosła do 62, w 1900 do 98, a w 1912 do 163, co oznaczało wzrost liczebności tej grupy zawodowej o ponad 300%38. We Lwowie
w 1876 r. we Lwowie pracowało 76 adwokatów, w 1889 r. 94, w 1898 już 15939.
W Austrii w 1887 r. na łączną liczbę 2208 adwokatów aż 773 wykonywało zawód w okręgu wiedeńskim (1/3015 mieszkańców, w Wiedniu 1/1500 mieszkańców). W Galicji w 1876 r. było łącznie 229 adwokatów, w 1884 r. 30040, zaś 1890 r., przy
357 adwokatach jeden przypadał na 16 691 mieszkańców, zaś w 1913 r. już na 5600 mieszkańców. W samym Krakowie w tym czasie jeden adwokat przypadał na 900 mieszkańców, zaś we Lwowie na 60041. Na przełomie stulecia aż 1/5
gali-cyjskich adwokatów wykonywała zawód w mieście stołecznym42.
„w agendzie należącej do adwokatów ograniczał się, a w zastępstwach karnych nie wyręczał ad-wokatami”, D. Malec, op. cit., s. 99.
37 Szerzej na ten temat zob.: A. Dziadzio, Monarchia konstytucyjna w Austrii 1867–1914, Kraków
2001.
38 Dane cyt. za I. Homola, op. cit., s. 271.
39 N. Mysak, Adwokaci lwowscy przełomu XIX i XX w.: przynależność narodowa a działalność
zawodowa, „Palestra” 2006, nr 11–12.
40 A. Redzik, Z dziejów... 41 I. Homola, op. cit., s. 272. 42 N. Mysak, op. cit.
W całym okresie autonomii charakterystyczną cechą był stały wzrost liczby adwokatów Żydów. W całej Galicji w 1880 r. było ich 36,4%, w 1900 46,2%, zaś w 1910 r. 58%. Podobnie kształtowała się sytuacja w Krakowie, gdzie w 1880 r. stanowili oni 29% wszystkich wykonujących zawód, w 1910 r. już 52,3%43.
Znacznie mniej liczna była grupa ukraińskich adwokatów, z reguły wykonują-cych zawód na terenie Izby lwowskiej. W 1914 r. na ogólną liczbę 1500 adwo-katów w Galicji i na Bukowinie było ich zaledwie 7444.
Krakowscy adwokaci mieszkali i prowadzili kancelarie w śródmieściu (aż 30 na 31 wykonujących zawód w 1880 r.), niewątpliwie ułatwiało to sprawne działanie i dostęp do urzędów oraz sądów zlokalizowanych w tej samej dziel-nicy45. Wśród adwokatów lwowskich szybko wytworzyła się praktyka
prowa-dzenia kancelarii przy ul. Kopernika, nazywanej w związku z tym potocznie „ulicą adwokacką”46. W 1912 r. tylko na jej odcinku od Pasażu Mikolasza do
skrzyżowania z ul. Ossolińskich (dzisiejsza ul. Stefanyka) mieściło się, często w prywatnych mieszkaniach, blisko 50 kancelarii47.
Kancelarie czynne były rano i popołudniu, często także w niedzielę. Wobec krytyki w 1911 r. wprowadzono zakaz otwierania kancelarii w niedzielę. Wyjąt-kiem wśród miast galicyjskich były Kraków i Lwów, jednak za pracę w niedzielę pracownicy musieli otrzymać wolny dzień48.
Często adwokatura nie była jedynym źródłem utrzymania, zaś adwo-kaci uzyskiwali dodatkowe wynagrodzenie jako syndycy miejscy, w kasach oszczędności, coraz liczniejszych bankach. Dochodowość poszczególnych kancelarii była zróżnicowana, podkreślano jednak, że adwokat zarabia więcej niż dobry lekarz. Adwokat wezwany do umierającego w nocy liczy sobie
hono-raria, które nazwać trzeba olbrzymimi w stosunku do honorariów lekarskich, a mimo to nikt nie nazwie go zdziercą, chociaż adwokat ratuje jedynie ma-jątek swemu klientowi, a lekarz życie, pisał autor artykułu zamieszczonego
w „Głosie Lekarzy” w 1908 r.49 Z wysokich honorariów słynął m. in. Mikołaj
Zyblikiewicz, o którym Stanisław Mieroszewski pisał, że szalone rachunki
pi-sać umiał50. Po śmierci prezydenta Izby Adwokackiej w Krakowie Mikołaja
43 I. Homola, op. cit., s. 275.
44 W 1911 r. podjęto – nieudaną – próbę powołania organizacji ukraińskich adwokatów, por. M.
Petriw, Z dziejów adwokatury ukraińskiej w Polsce (cz. 1), „Palestra” 2007, nr 5–6.
45 I. Homola, op. cit., s. 275–276. 46 N. Mysak, op. cit.
47 Ibidem.
48 I. Homola, op, cit., s. 282.
49 „Głos Lekarzy” 1908, nr 11, s. 2; cyt. za I. Homola, op. cit., s. 286.
50 S. i S. Mieroszewscy, Wspomnienia z lat ubiegłych, Kraków 1964, s. 230, cyt. za I. Homola, op.
Dorota Malec
Kańskiego pisano, że zostawił duży majątek51. Wobec szybko zwiększającej
się liczby adwokatów, sytuacja ulegała jednak pogorszeniu, zwłaszcza roz-poczynających dopiero karierę zawodową w dużych miastach. Przyniosło to coraz liczniejsze żądania opracowania nowej ustawy. W 1913 r. opracowano nowy projekt, jednak wobec wybuchu I wojny światowej prace nad nim zo-stały przerwane52.
Wśród adwokatów i prezydentów izby lwowskiej znajdowało się wielu wy-bitnych prawników, polityków m.in. Franciszek Smolka, Florian Ziemiałkowski, Ignacy Szczęsny Czemeryński53, Stefan Tobiasz Aszkenaze, Herman Lieberman,
Michał Grek54. Znakomitych postaci nie brakowało także w Izbie krakowskiej,
począwszy od jej pierwszego prezydenta Adwokata Mikołaja Kańskiego, po-przez Mikołaja Zyblikiewicza, prezydenta Krakowa w latach 1874–1880, wice-prezydenta Walentego Staniszewskiego, Faustyna Jakubowskiego i wielu, wielu innych. Odnotować należy także adwokacką aktywność profesorów w obu gali-cyjskich ośrodkach akademickich. Szczególnie licznie adwokaci reprezentowa-ni byli w instytucjach samorządowych, począwszy od rad gminnych, poprzez rady wszystkich miast Galicji.
Honorową przynależność do adwokatury powinien uzyskać – za swe za-sługi i wystąpienie w sporze między Węgrami a Galicją o Morskie Oko prof. Oswald Balzer, niekiedy mylnie wymieniany wśród zasłużonych postaci ówcze-snej palestry, której jednak członkiem nie był. Ale to on w 1902 r., przed sądem rozjemczym w Grazu na zlecenie Wydziału Krajowego, wygłosił w obronie polskich praw w ciągu pięciu ciągnących się przez 4 dni posiedzeń, piękną, ale przede wszystkim skuteczną mowę55.
Niezależnie od aktywności w organach samorządu, adwokaci galicyjski odczuwali potrzebę stworzenia własnego stowarzyszenia. Stał się nim po-wstały we Lwowie w 1911 r. Związek Adwokatów Polskich. Jego pierwszym prezesem został Włodzimierz Mochnacki, a od 1912 r. Antonii Dziędziele-wicz56. W 1913 r. we Lwowie Związek Adwokatów Polskich rozpoczął
wy-dawanie wielce zasłużonego „Czasopisma Adwokatów Polskich”. W 1914 r., krótko przed wybuchem pierwszej wojny światowej, we Lwowie odbył się –
51 „Kalendarz Józefa Czecha” 1874, s. 101; cyt. za: I. Homola, op. cit., s. 286. 52 I. Homola, op. cit., s. 285.
53 O jego zasługach dla czasopiśmiennictwa prawniczego m.in. S. Milewski, Adwokat
Czemeryń-ski i jego „Prawnik”, „Palestra” 2004, nr 11–12.
54 W latach 1909–1914 pełnił funkcję wiceprezydenta miasta, od 1914 posła do autonomicznego
Sejmu Krajowego, A. Redzik, Z dziejów..., „Palestra” 2008, nr 11–12.
55 Por. m.in. O. Balzer, O Morskie Oko. Wywód praw polskich przed sądem polubownym w Grazu.
Lwów 1906.
56 W. Mochnacki był prezesem Galicyjskiej Kasy Oszczędności we Lwowie, wiceprezydentem
z inicjatywy Związku I Zjazd Adwokatów Polskich. Poruszono na nim naj-istotniejsze, palące problemy adwokatury polskiej we wszystkich zaborach, w tym zwłaszcza kwestie związane z godnością stanu adwokackiego, etyką zawodową i reformą adwokatury. Duże zainteresowanie wywoływały kwe-stie etyki zawodowej, planowano powołanie specjalnej komisji, która zająć miała się przygotowaniem projektu kodeksu etyki zawodowej57. Na upadek
obyczajów w coraz liczniejszej adwokaturze narzekano niemal powszechnie, dochodziło do wypadków nieuczciwej konkurencji, opinią publiczną wstrzą-sały zdarzające się niekiedy nadużycia58. Galicyjska palestra wychodziła
jed-nak z tych opresji na ogół obronną ręką, podkreślając, że w opinii społecznej – w zależności o konkretnej sytuacji oceniającego adwokatów – stanowią oni
wstydem i językiem kupczących szczekaczy lub są stróżami najdroższych praw człowieka do życia59.
Bez względu na pochlebne lub krytyczne uwagi, adwokaci byli społeczeń-stwu potrzebni, a potrzeby tej nie zmniejszyły cieszące się dużą popular-nością wśród czytelników i wielokrotnie wznawiane wydawnictwa, jak np.
Polski adwokat domowy60. Ta obszerna książka zawierała, jak podkreślali jej
nieznani z imienia i nazwiska autorzy, 1000 jak najbardziej doborowych i
naj-dokładniejszych wzorów najnowszych ustaw sądowych, politycznych i gmin-nych, ułożony po kilkuletniej żmudnej pracy przez kilku biegłych jurystów,
i była niezbędnym podręcznikiem domowym we wszystkich możliwych
co-dziennie zachodzących sądowych, politycznych i finansowych okolicznościach.
Jedną z najważniejszych rad udzielonych przez autorów było zalecenie, by
strony w sprawach wątpliwych nie całkiem jasnych koniecznie przybrały sobie adwokata gdyż zaniedbania często pociągają za sobą utratę procesu i wynikłe stąd złe skutki61.
Rosnącą pozycję i wysoki prestiż społeczny adwokatura galicyjska za-wdzięczała przede wszystkim mądrej i skutecznej działalności organów sa-morządowych, przestrzegających zasad wykonywania zawodu adwokata i piętnujących wszelkie nieprawidłowości. Dla wzrostu roli palestry nie bez znaczenia była obecność w jej szeregach najwybitniejszych polityków doby autonomicznej.
57 I. Homola, op. cit., s. 290.
58 Np. nadużycia popełnione przez adwokata Doboszyńskiego, które zachwiały jego dalszą
karie-rą polityczną, I. Homola, op. cit., s. 291.
59 A. Pepłowski, Wybór pism sądowych Adolfa Pepłowskiego, „Materiały do dziejów adwokatury
w Polsce”, Warszawa 1912, z. 2, s. VIII, cyt. za I. Homola, op. cit., s. 291.
60 Polski adwokat domowy, Lwów 1872. 61 Ibidem, s. 671.
Dorota Malec
Z pewnością problematyka palestry galicyjskiej zasługuje na dalsze, wnikli-we badania. Z żalem należy bowiem skonstatować, że wyrażona wiele lat temu przez profesor Irenę Homolę-Skąpską uwaga o budzącym zdziwienie braku opracowań dotyczących tutejszej adwokatury w latach 1867–191462 nie
straci-ła, niestety, do chwili obecnej aktualności.
62 I. Homola, Przegląd i charakterystyka ważniejszych pozycji piśmiennictwa o adwokaturze
