P R A C E T O W A R Z Y S T W A P R Z Y J A C I Ó Ł N A U K W W I L N I E .
W y d z i a ł n a u k m a t e m a t y c z n y c h i p r z y r o d n i c z y c h . T o m I.
T R A V A U X D E L A S O C I É T É D E S S C I E N C E S E T D E S L E T T R E S D E V I L N O .
C l a s s e d e s S c i e n c e s m a t h é m a t i q u e s et n a t u r e l l e s . T o m e 1.
P r a c e Z a k ł a d u A n a t o m j i Porównawczej
Uniwersytetu St. Batorego w Wilnie.
Travaux de l'Institut d'Anatomie Comparée
de l'Université de Vilno.
.Ne 1.
WŁADYSŁAW SZELIGA-MIERZEYEWSKI.
Płazy i gady okolic Wilna.
Die Lurche und Kriechtiere der Umgegend von Wilna.
W I L N O
1 9 2 4
W y d a n o z z a s i ł k u M i n i s t e r s t w a W. R. i O. P.
K S S T A C J I \
?>m
WŁADYSŁAW SZELIGA - MIERZEYEWSKI.
Plazy i gady okolic Wilna.
Die Lurche und Kriechtiere der CImgegend von Wilna.
K o m u n i k a t z g ł o s z o n y n a p o s i e d z e n i u d n i a 17-XI 1923 r.
Gady i plaży polskie są s t o s u n k o w o mało z n a n e . Istnieje c o p r a w d a cały szereg, po większej części drobnych prac, lecz wszystkie o n e razem nie d a j ą n a m d o k ł a d n e g o pojęcia o g e o g r a f i c z n e m rozsiedleniu tych zwierząt na terenie Polski F a u n a „ d a w n e j Litwy" jest z n a n a jedynie w ogólnych zarysach, p o m i m o że istnieje p e w n a ilość prac w tym kierunku; prace te ogłosili: J u n d z i ł ł 1807, E i c h w a l d 1831, A f a n a s j e w ( g u b Kowieńska) 1861, M i c h n i e w i c z (gub. Kowieńska) 1862, B o b r o w s k i (gub. Grodzieńska) 1863, Z i e l i ń s k i (gub. Mińska) 1864, D ę b o w i e c k i (gub. Mohylewska) 1882 i B r a u n e r (Suwałki, Mińsk) 1906. Prace te albo z u p e ł n i e ogólnikowo o b e j m u j ą cały obszar Litwy, jak naprzykład to czyni E i c h w a l d , lub są n a d e r m a ł e i zupełnie przestarzałe, lub wreszcie o m a w i a j ą obszary — n p . K o w n a i t. d., obecnie nie należące d o Polski — słowem także nie d a j ą d o k ł a d n e g o obrazu. Najgorzej stoi sprawa z Wileńszczyzną, — m a m y właściwie tylko j e d n ą , m n i e j więcej wyczerpującą pracę D r . Z. F e d o r o w i c z a : „Materjały d o herpetologji Litwy i Rusi Białej" 1), która j e d n a k zawiera kilka niedokładności.
B a d a j ą c w przeciągu dwóch lat okolice Wilna, p o s t a n o w i ł e m choć w m a ł e j mierze wypełnić tę lukę i p o d a ć rezultaty mych poszukiwań; j e d n o c z e ś n i e zaznaczam, że w niniejszej pracy wcale nie m a m zamiaru o m a w i a ć herpetologji całego obszaru „ d a w n e j Litwy", lecz jedynie tylko okolice s a m e g o Wilna — a mianowicie: W i l n o , Z a k r ę t , Z a m e c z e k , W e r k i, Z i e l o n e ( K r z y - ż a c k i e ) J e z i o r a , stacja K i e n a i okolice, J a s z u n y i P u s z c z a R u d - n i c k a , L a n d w a r o w o i inne miejscowości, położone w niedalekiej odleg- łości od m i a s t a . W ten s p o s ó b określając teren swych b a d a ń , b ę d ę uwzględniał prawie wyłącznie w s p o m n i a n ą pracę Fedorowicza, który także w przeciągu kilku lat b a d a ł przeważnie najbliższe okolice Wilna.
J e d y n i e w pewnych w y p a d k a c h , kiedy chodzi o g a t u n k i nadzwyczaj cie- kawe lub rzadkie, uwzględniłem wyniki innych badaczy, jak również i bardziej odległe miejscowości, a nawet s ą s i e d n i e państwa — Ł o t w ę , E s t o n j ę i L i t w ę K o w i e ń s k ą .
N o m e n k l a t u r a według S c h m i e d e k n e c h f a „Die Wirbeltiere E u r o p a s "
J e n a 1906.
P a m i ę t n i k F i z j o g r a f i c z n y . T o m 25. W a r s z a w a 191oó
Amphibia — Płazy.
7. Ordo Caudata.
1. Triton eristatus Laur. T r a s z k a c z a r n a .
Niezbyt pospolita. Dwa okazy złapałem w stawku na c m e n t a r z u wojsko- wym na Z a k r e c i e (cf 3-Vl-l922, 9 22-V-22) i 4 larwy w stawku koło Z a m e c z k a (22-VllI-23). Wiosną 1922 r. złowiły dzieci prof. Traczewskiego 1 bardzo ładny okaż 9> także w stawku na Z a k r ę c i e, a wiosną 1923 r.
t a m ż e jeszcze 3 okazy. W zbiorach Tow. Przyjaciół N a u k w Wilnie z n a j d u j ą się 2 okazy (cf i 9 ) z L a n d w a r o w a (Dar D-ra F e d o r o w i c z a ) .
2. T. vulgaris (L.) T r a s z k a p a s k o w a n a .
W okolicach Wilna wszędzie bardzo pospolita, zwłaszcza na wiosną:
Z a k r ę t , Z a m e c z e k , W e r k i, Z . i e l o n e J e z i o r a , K i e n a , J a s z u n y , R u d n i k i , L a n d w a r ó w i t. d. Można zaznaczyć, że wiosną w każdym stawku, a nawet w większej kałużce m o ż n a z pewnością złapać tę traszkę.
3. Salamandra maculosa Laur. J a s z c z u r p l a m i s t y , S a l a m a n d r a p l a m i s t a .
Dotąd nikt z badaczy d a w n e j Litwy s a l a m a n d r y nie p o d a j e , w y m i e n i a m ją j e d n a k ż e z n a s t ę p u j ą c y c h powodów. Pan Karol Bohdanowicz, prof. historji natur. G i m n . Lelewela w Wilnie złowił 3 lub 4 okazy młode, lecz z u p e ł n i e typowo zabarwione, w czerwcu 1895 (?) roku pod korą s p r ó c h n i a ł e g o pnia, na p o r ę b a c h w m a j ą t k u S w i ę t n i k i koło L a n d w a r o w a . Ponieważ p. B o h d a - nowicz d o s k o n a l e zna płazy, a zwłaszcza tak typową s a l a m a n d r ę , nie m a m żadnych powodów d o p o w ą t p i e w a n i a w j e g o informacje, t e m bardziej, że już n i e j e d n o k r o t n i e p o d a w a n o jaszczura z południowej K u r l a n d j i ( o b e c n i e Ł o t w a ) , chociaż n i e m a t a m okazów muzealnych zupełnie p e w n e g o p o c h o - dzenia. W końcu lipca lub w pierwszych dniach sierpnia 1923 r. uczeń g i m n a - z j u m p. S t e f a n Moczulski złapał m ł o d ą s a l a m a n d r ę (długości 8—9 cm.) na brzegu lasu, koło s a m e g o toru kolejowego, w m a j ą t k u hr. Tyszkiewicza L a n - d w a r ó w o, a więc znowu w okolicy, gdzie już w roku 1895 łapał te zwierzęta p. Bohdanowicz. D o d a m jeszcze, że d ł u g o p o d a w a n o w wątpliwość istnienie np. Jaszczurki zielonej w d a w n e m K r ó l e s t w i e P o l s k i e m, oraz na d a w n e j L i t w i e , aż wreszcie T e n e n b a u m znalazł ją w f o r m i e skarłowaciałej w d a w - n e m Królestwie (Zamojszczyzna); również znaleziono ją w pewnych miejsco- wościach L i t w y . W każdym więc razie w y s t ę p o w a n i e s a l a m a n d r y nie jest niemożliwe.
2. Ordo Ecaudata.
1. Hyla hyla (L). R z e k o t k a .
S a m tej żabki nigdzie pod Wilnem nie s p o t k a ł e m , n a t o m i a s t p a n K. P r ó - s z y ń s k i , Inspektor O g r o d u Botanicznego (Jniw., z całą pewnością twierdzi, że kilka razy z n a j d o w a ł ją w lasku wilgotnym oraz na drzewach w parku w Wer- kach. Dr. F e d o r o w i c z obserwował tę ż a b ę w D r u s k i e n i k a c h koło G r o - d n a , a w zbiorach p a n a S o ł o m ki w M u z e u m Tow. Przyj. N a u k z n a j d u j e się piękny okaz z L i t w y , niestety bez bliższego określenia miejscowości.
Na tej zasadzie włączam rzekotkę d o f a u n y okolic Wilna i j e s t e m prze- k o n a n y że uda się jeszcze ją tu znaleźć, chociaż zawsze będzie należała d o
rzadkości. Są p e w n e d a n e , że rzekotka s p o t y k a się wyjątkowo n a w e t w nie- których okolicach Kurlandji. Okazy, z n a j d u j ą c e się w m u z e u m w Rydze, p o d o b n o p o c h o d z ą z pod D y n a b u r g a .
2. Ranaplatyrhina S t e e n . ( t e m p o r a r i a L.) Ż a b a b r u n a t n a l u b t r a w n a.
Wszędzie w okolicach Wilna b a r d z o pospolita zwłaszcza na wiosnę. W zbio- rach Z a k ł a d u A n a t o m , Porówn. CI. S. B. z n a j d u j e się j e d e n bardzo wielki okaz ( d ł u g o ś ć ciała bez n ó g 8,2 cm), p o c h o d z ą c y z Z a m e c z k a .
3. R. oxyrhina S t e e n . (awalis N i 1 s s.) Ż a b a m o c z a r o w a l u b o s t r o n o s a .
Ż a b a m o c z a r o w a jest s t a n o w c z o n a j r z a d s z ą z pośród c a ł e g o r o d z a j u Rana>
lecz znowu nie jest t a k rzadką, jak to mówi Dr. F e d o r o w i c z , który złapał zaledwie kilka okazów. U w a ż a m ją n a w e t za bardziej pospolitą np. od
traszki czarnej. Ż a b ę m o c z a r o w ą o b s e r w o w a ł e m w s t a w a c h i n a wilgotnych ł ą k a c h na Zakrecie, w W e r k a c h , w Z a m e c z k u , koło Kieny, J a s z u n i n a w e t d o ś ć często w Puszczy Rudnickiej na m o c z a r a c h — w tak zwanych „rojstach": Ło- my, Stare Macele, Ż e g a r y n , Kiernowo i t. d. W zbiorach Z a k ł a d u A n a t . Porów, z n a j d u j ą się dwa t y p o w e okazy (29-V-22 Zakręt), a wiele corocznie używam j a k o m a t e r j a ł u d o ćwiczeń w o z n a c z a n i u kręgowców. W zbiorach Tow. Przyj.
N a u k w Wilnie z n a j d u j ą się 2 okazy z Wierkielan (pow. O s z m i a ń s k i ) . Ma pod- stawie swych o b s e r w a c y j m o g ę w z u p e ł n o ś c i potwierdzić słowa W a ł e c k i e g o , który mówi, że g a t u n e k t e n częściej w y s t ę p u j e na północy. J e s t on nierzadki na Ł o t w i e i E s t o n j i , a w niektórych miejscowościach j e s t n a w e t b a r d z o pospolity. Na O z y l j i naprzykład, gdzie rodzaj Rana w o g ó l e należy d o f o r m rzadkich, ( R . esculenta n a w e t wcale nie w y s t ę p u j e ) i nigdy ich nie s p o t y k a się t a k licznie jak u n a s lub na Zachodzie Europy, t e n właśnie g a t u n e k jest n a j - częstszym, i wszędzie na m o c z a r a c h m o ż n a złapać choć kilka okazów. Poprzedni g a t u n e k (R platyrhina) n a t o m i a s t w y s t ę p u j e na Ozylji j e d y n i e tylko koło O r r i s a a r - — - T h o m e l i wyjątkowo tylko w R o m a s a a r koło s a m e g o m i a s t a A r e n s b u r g a gdzie w roku 1902 z ł a p a ł e m 2 okazy.
4. R. esculenia L Ż a b a w o d n a .
Bardzo pospolita, w niektórych okolicach rzadsza od ż a b y b r u n a t n e j , w innych znowu liczniejsza, jak to m a m i e j s c e w s t a w a c h Z a m e c z k a . W zbio- rach Ż a k ł a d u A n a t . P o r ó w . CI. S. B. z n a j d u j e się b a r d z o piękny okaz (długość k a d ł u b a 10 cm ) który złowiłem na torfowisku koło stacji kolejowej Kiena.
5. Pelobates fuscus ( L a u r . ) H u c z e k .
Nieliczny, ale wcale nie t a k rzadki, jak to zwykle przypuszczają h e r p e t o - lodzy. Kijanki z n a l a z ł e m 22-Vll!-23 r w s t a w k u koło Z a m e c z k a (10—11 o k a - zów) i j e d e n w jesieni 1922 na Zakrecie. Kijanki znaleziono koło L a n d w a r o w a ( F e d o r o w i c z ) i w W e r k i e l a n a c h ( H r y n i e w s k i ) . D o r o s ł e okazy także nie są tak rzadkie, jak to przypuszsza Dr. Fedorowicz, p o s i a d a m bowiem w zbiorach Z a k ł a d u cztery okazy, które złowiono w strzelnicy na Zakrecie:
12-V-23 r. trzy ł a d n e , a 3-lX-23 r. w p r o s t w s p a n i a ł y okaz ( d ł u g o ś ć ciała bez nóg 6,4 cm.). W zbiorach Z a k ł a d u Biologji także z n a j d u j e się ł a d n y okaz, któ- ry złowił p. Bowkiewicz 25-lX-23 w Bujwidziszkach koło Z a m e c z k a . Z t e g o wszystkiego widać, że huczek wcale t a k rzadkim nie j e s t lecz, p ę d z ą c n o c n y tryb życia, nie łatwo d a j e się o b s e r w o w a ć .
6. Bombinator bombinus (L) (igneus) Laur.) K u m a k o g n i s t y .
W okolicach Wilna w niektórych stawkach nierzadki ( Z a m e c z e k , s t a - w e k n a Z a k r ę c i e, W e r k i, L a n d w a r o w o , K i e n a i inne), w innych brak go zupełnie. Słusznie mówi Dr. F e d o r o w i c z , że k u m a k jest na całej Litwie nie rzadki, choć w każdym razie daleko m n i e j liczny aniżeli pod Krako- wem. Zielonawo zabarwionych osobników nigdzie pod Wilnem nie widziałem.
7. Bufo vulgariś Laur. R o p u c h a s z a r a .
Wszędzie pod Wilnem się spotyka lecz w d a l e k o mniejszej ilości, niż np. na O z y l j i . P o s i a d a m okazy z Z a k r ę t u , W e r e k , K i e n y , Z a m e c z k a , R u d n i k , z okolic L a n d w a r o w a , W e r k i e l a n i wielu innych miejsco- wości. Tak wielkich okazów, jak na Ozylji, nie s p o t y k a ł e m pod Wilnem, choć zawsze są o n e znacznie większe niż m e k l e m b u r s k i e .
8. B. variabilis (Pall) (vińdis Laur). R o p u c h a z i e l o n a .
W okolicach Wilna wcale nie tak rzadka, jak to p o d a j e F e d o r o w i c z . Mojem z d a n i e m , jest o n a prawie tak pospolita jak i poprzednia. P o s i a d a m okazy z W e r e k 1922 (dwa), Z a k r ę t u 28.V1.23 (dwa), K a r o l i n e k 1922 (dwa) oraz trzy z n i e w i a d o m e j mi miejscowości z pod Wilna, które przyniósł mi na wiosnę 1922 r. p. Zelnio. W jesieni 1922 r. a s y s t e n t k a Zakładu Mnatomji Porównaw- czej p. Grochowska znalazła koło K a l w a r j i w dołach dla kartofli kilkanaście okazów, które zużyto w czasie ćwiczeń. W Zakładzie Histologji h o d u j ą bardzo ładny okaz t e g o g a t u n k u , złowiony pod s a m e m Wilnem. Słowem ropucha zie- lona wcale nie jest f o r m ą rzadką, a przeciwnie raczej pospolitą. Widziałem je- d e n okaz na dworcu kolejowym w D y n a b u r g u , (o czem w s p o m i n a w swej pracy Dr, Fedorowicz), d o d a m tylko jeszcze, że wogóle na Ł o t w i e , a nawet i w p o ł u d n i o w e j Estonji jest o n a pospolitą.
9. B. calamita Laur. R o p u c h a p a s k ó w j j k a .
Dr. F e d o r o w i c z pisze o tym g a t u n k u : „jeśli wogóle na Litwie i Rusi Białej j e s t — m u s i być bardzo wielką rzadkością". Ze z d a n i e m tem zgodzić się nie m o g ę , gdyż nie uważam ropuchy paskówki za f o r m ę rzadką, p r z y n a j m n i e j w okolicach Wilna. W jesieni 1922 roku złowiłem j e d e n okaz na Z a k r e c i e , a dwa otrzymałem z B u j w i d z i s z e k, 30. VII. 1923 woźny Zakładu A n a t o m j i Porównawczej złowił aż sześć okazów w strzelnicy na Zakrecie, a w końcu sierpnia tegoż roku jeszcze j e d e n w o g r ó d k u na Zakrecie, który to okaz o b e c n i e h o d u j ę w t e r r a r i u m . N i e j e d n o k r o t n i e pokazywałem tę r o p u c h ę rozmaitym oso- b o m i zawsze otrzymywałem j e d n ą i tę s a m ą odpowiedź: „ropucha ta jest pospolitą w piwnicach". Z t e g o widać, że m i e s z k a ń c o m Wilna jest o n a dobrze z n a n ą i nie może być w okolicach Wilna zaliczana do rzadkości. Na Ł o t w i e i w E s t o n j i jest o n a także nie rzadką, a zwłaszcza na wyspie O z y l j i , gdzie w jesieni niekiedy bywa bardzo pospolitą, czasem nawet liczniejszą od ropuchy szarej, zwłaszcza koło A r e n s b u r g a i w m o i m m a j ą t k u T i c k h o f .
Reptilia — Gady.
1. Ordo Chelonia.
1. Emys orbicularis (L). Ż ó ł w b ł o t n y .
S a m żółwi w okolicach Wilna nigdy nie spotykałem, lecz osoby, dobrze z n a j ą c e te zwierzęta, opowiadały mi, że w okolicach Wilna z n a j d o w a n o m a ł e żółwie choć bardzo rzadko. W zbiorach Tow. Przyjaciół N a u k z n a j d u j e się
mały okaz z W i e r k i e l a n (pow, Oszmiański). Pani Iwanowska, a s y s t e n t k a Zakładu Mineralogicznego widziała piękny okaz żółwia, złowionego w roku 1900 w rzece L o s z e (folwark P c n a d s t a w i e , pow. Oszmiański). W okolicach T r o k także n i e j e d n o k r o t n i e łowiono żółwie, niekiedy nawet dość d u ż e okazy. W po- łudniowej części Ł o t w y kilkakrotnie łowiono żółwie; okazy z n a j d u j ą się w m u z e u m w R y d z e . W o b e c n e j L i t w i e K o w i e ń s k i e j znajdywał je A f a n a s j e w .
2. Ordo Sauria.
1. Lacerta agilis Wolf. J a s z c z u r k a z w i n k a .
Pod Wilnem pospolita, z n a j d y w a ł e m ją w Z a k r e c i e , na K a r o l i n - k a c h , w Z a m e c z k u , koło K i e n y , J a s z u n , w całej P u s z c z y R u d - n i c k i e j i t. d. D - r F e d o r o w i c z także z n a j d y w a ł ją licznie pod Wilnem 1 w L a n d w a r o w i e , a p. H r y n i e w s k i w W e r k i e l a n a c h .
2. L. vivipara J a c q . J a s z c z u r k a ż y w o r o d n a .
Nikt z dotychczasowych badaczy g a d ó w litewskich nie wymienia tego g a t u n k u . Dr. Fedorowicz jest p r z e k o n a n y , "'że jeśli znajdowałby się on na Litwie, a w szczególności w Wileńszczyźnie, to musiałby być nadzwyczaj rzadki.
Ani p. Hryniewski, ani Fedorowicz g a t u n k u t e g o nie znaleźli pod Wilnem.
T y m c z a s e m m o g ę stwierdzić, że żyworódka do rzadkości nie należy, p o m i m o że jest rzadszą od poprzedniej. P o s i a d a m aż 6 okazów t e g o g a t u n k u w zbio- rach Zakładu A n a t o m j i Porównawczej CI. S. B , z których dwie s a m i c e złowił d n . 13-VII 1923 r. w P u s z c z y R u d n i c k i e j w połowie drogi od Starych Mace! d o Ż e g a r y n a uczeń g i m n . im. Mickiewicza Wiktor Rodowicz i pewien czas je hodował w swoim t e r r a r i u m . J e d n a z tych s a m i c porodziła w niewoli kilka żywych młodych, oraz zniosła jajo, w którem z n a j d o w a ł się zupełnie rozwinięty e m b r j o n (obecnie z n a j d u j e się w moich zbiorach). Pierwszy raz s p o t k a ł e m się z tą jaszczurką dn. 18-VII1 1922 r. na Z a k r e c i e i złowiłem 2 okazy, p. Karolewicz, s t u d e n t U. S B., złowił d n . 25~V1 1922 r. w P i a s t u n a c h (pow. Dziśnieński) j e d e n okaz, a w jesieni tegoż roku p. Puchalska przyniosła mi czarny okaz (patrz niżej), złowiony w najbliższych okolicach Wilna. Słowem, j e s t e m zupełnie p r z e k o n a n y , że g a t u n e k ten chociaż nie pospolity, z n a j d u j e się j e d n a k wszędzie w okolicach Wilna i wogóle na terenie d a w n e j Litwy, a to tem bardziej, że na Łotwie i w Estonji prawie wszędzie się z n a j d u j e i niekiedy jest on d a l e k o liczniejszy aniżeli poprzedni. Na Ozylji (Estonja), której f a u n ę b a d a ł e m w ciągu z górą 24 lat, jaszczurka żyworodna jest bardzo pospolitą i z łatwością można ją t a m dziesiątkami łapać, t y m c z a s e m poprzedni g a t u n e k o b s e r w o w a ł e m i ł a p a ł e m na Ozylji jedynie 2 razy w lasku P a r g e l koło s a m e g o A r e n s b u r g a .
for. nigra W o l f . J e d n o s t a j n i e czarna ta o d m i a n a , właściwie jest f o r m ą melanistyczną, dość często w y s t ę p u j ą c ą na Ozylji. J e d y n y okaz, złowiony pod Wilnem w jesieni 1922 r. przez panią Puchalską, z n a j d u j e się w m o i m zbiorze (patrz wyżej).
3. L. viridis ( L a u r ) J a s z c z u r k a z i e l o n a .
P o m i m o że s a m jaszczurki tej pod Wiluem nie widziałem, uważam jed- nak, że pojedyncze okazy mogłyby się wyjątkowo znajdywać lecz n a t u r a l n i e tylko w f o r m a c h skarłowaciałych, jakie T e n e n b a u m znajdował w Zamojszczyźnie.
W każdym razie na obszarze d a w n e j Litwy musi ona występować bardzo rzadko i może tylko wyspami, j a k o z d e g e n e r o w a n y relikt; stwierdzili ją bowiem D ę b o -
w i e c k i w Mohylewszczyźnie, B o b r o w s k i w Grodzieńszczyźnie i Z i e l i ń s k i w Mińszczyźnie. W zbiorach Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie z n a j d u j e się młody i skarłowaciały okaz z Litwy, niestety bez bliższego określenia miejsca znale- zienia (zbiór S o ł o m ki). W każdym razie d o dziś żadnych pewnych d a n y c h nie p o s i a d a m y co do występowania tej jaszczurki w okolicach Wilna.
4. Anguis fragilis L. P a d a l e c p o s p o l i t y .
W okolicach Wilna nierzadki. P o s i a d a m okazy z P u s z c z y R u d n i c k i e j , P i a s t u n (pow. Dziśnieński) i t. d. O b s e r w o w a ł e m go także na Z a k r e c i e, K a r o l i n k a c h , w Z a m e c z k u , koło K i e n y , J a s z u n i bardzo wielu jeszcze miejscowościach.
for. incerta K r y n. P a d a l e c t u r k u s o w y . Osobiście s p o t k a ł e m tę piękna f o r m ę z btękitnemi p l a m a m i tylko raz jeden (5—VIII—23 Rudniki) lecz p. Bohdanowicz często łapał ją, zwłaszcza koło J a s z u n . Do n i e d a w n a u w a ż a n o padalca t u r k u s o w e g o za coś bardzo rzadkiego; to też notowali go s k r u p u l a t n i e i s u m i e n n i e , jako coś osobliwego, z najrozmaitszych okolic Pol- ski (Kraków, Hołosko, Trębowla i t d.) najrozmaitsi fauniści: P o 1 i ń s k i, U d z i e l a i cały szereg innych; t y m c z a s e m o d m i a n a ta wcale nie jest rzad- kością i spotyka się wszędzie wraz z f o r m ą typową tak na Zachodzie Europy, jak w Polsce i w Rosji. Mojem zdaniem jest to całkiem indywidualne zabarwie- nie, które niekiedy w y s t ę p u j e u pewnych osobników w postaci dużej ilości plam niebieskich większych lub mniejszych, ułożonych w j e d e n , dwa lub więcej szeregów, czasem tylko na przedniej części ciała, czasem prawie na całem ciele aż d o s a m e g o końca o g o n a . Niekiedy plamki są małe, niekiedy d o ś ć d u - że, czasem c i e m n e , czasem j a s n e ; zdarzają się osobniki, u których plamki ułożone są w prawidłowe szeregi, u innych znowu bezładnie rozrzucone na ca- łej powierzchni, niekiedy zupełnie asymetrycznie, słowem nic stałego w d e s e n i u nie widzimy. Wreszcie p r z e k o n a ł e m się, że ubarwienie to nie m a nic wspólne- go z wiekiem o s o b n i k a . Na O z y l j i , gdzie o d m i a n a ta jest nadzwyczaj pospo- litą, spotykałem ją niekiedy nawet częściej, aniżeli f o r m ę tak zwaną typową.
Doszedłem więc do p r z e k o n a n i a , że ubarwienie to nie m a nic w s p ó l n e g o ani z wiekiem, ani z płcią i wogóle wcale nie jest o d m i a n ą stałą, lecz wprost całkiem pospolitem indywidualnem zabarwieniem pewnych osobników.
3 Ordo Ophidia.
2. Felias berus (L.). Ż m i j a z y g z a k o w a t a .
W okolicach Wilna, pospolita a w pewnych miejscowościach ( R u d n i k i , Ki e n a) nawet bardzo pospolita S p o t y k a ł e m ją na A n t o k o l u , w R u d n i - k a c h , koło K i e n y , w W e r k a c h i t. d-
for. chertea. L Żmija ruda. Pod Wilnem nie rzadka. (K i en a, R u d n i - ki i i d.).
for. prester L. Żmija czarna. Czarne okazy P. berus (L.) są jeszcze s t o s u n - kowo najrzadsze (K i e n a).
Muszę j e d n a k zaraz zaznaczyć, że prócz tych dwóch tak zwanych o d m i a n istnieje jeszcze cały szereg f o r m o przejściowem zabarwieniu. Właściwie gra- nica pomiędzy o d m i a n a m i a f o r m ą tak zwaną typową (zygzakowatą) niekiedy d o t e g o stopnia się zaciera, że czasem nie można z pewnością powiedzieć, czy d a n y osobnik należy d o formy typowej czy d o j e d n e j z dwóch o d m i a n . Wogóle ubarwienie nie zawsze jest typowe, jak zresztą u większości gadów, a przy- p o m n ę tylko jaszczurkę zieloną, która zwłaszcza na południu Europy wystę- p u j e w najrozmaitszych barwach.
2. Coronella austriaca Laur. Gniewosz.
Gniewosza pod Wilnem nie znalazłem, lecz obserwował go (jeden okaz) koło T r o k Dr. F e d o r o w i c z , a Pan H r y n i e w s k i spotykał w Wileń- szczyznie. E i c h w a l d p o d a j e go z Litwy, a W a ł e c k i z okolic Mińska.
To też gniewosz z pewnością z n a j d u j e się w okolicach Wilna.
3. Tropidonotus natrix (L.). Z a s k r o n i e c .
S a m widziałem tylko 3 okazy na Zakrecie i otrzymałem od s t u d e n t ó w d r u g i e 3 z najbliższych okolic m i a s t a . Pan Bohdanowicz znajdywał zaskrońce w wielkiej ilości w Olkienikach i Rudziszkach, a F e d o r o w i c z w różnych okolicach Ziemi Wileńskiej. Koło Kieny nigdy go nie widziałem. W każdym razie u w a ż a m go za g a d a pospolitego w okolicach Wilna. W Estonji i na Łotwie zaskrońce są bardzo pospolite tak s a m o , jak i na Ozylji, zwłaszcza w Tickhof.
Z Z a k ł a d u flnatomji p o r ó w n a w c z e j U. S. B.
Zusammenfassung.
Der Verfasser gibt ein Yerzeichnis der von ihm in der U m g e g e n d von Wilna b e o b a c h t e t e n Lurche u. Kriechtiere a n . Im g a n z e n sind es 19 flrten und zwar A m p h i b i a 11, u n t e r d e n e n 2 fur die F a u n a n e u e u. 2 noch frag- liche; Reptilia 8, u n t e r d e n e n 1 n e u e u. 1 fragliche.
Amphibia: 1. Triton cristatus L a u r . 2. T. vulgaris (L.). 3. Salaman- dra maculosa L a u r . Fur die F a u n a n e u , zweimal bei L a n d w a r o w o b e o b a c h - tet, jedoch d a keine Belege v o r h a n d e n , noch fraglich. 4 Hyla hyla (L) Soli bei Werki b e o b a c h t e t worden sein, jedoch recht fraglich. 5. Rana platyrhina S t e e n . 6.-Z2. oxyrhina S t e e n . Haufig, 7. Pelobates fuscus ( L a u r . ) . Nicht selten. 8. Bombinator bombinus (L.). 9. Bufo mdgaris L a u r . 10. B. varia~
bilis (L.). Fur die F a u n a n e u , haufig. 11. B. calamita L a u r . Fur die F a u n a n e u , haufig.
Reptilia: 1. Emys orbicularis (L.). Recht selten. 2. Lacerta agilis W o l f . 3. L. vivipara. J a c q . Fur die F a u n a n e u , nicht selten, 4. L. viridis ( L a u r . ) . Noch recht fraglich. 5. Anguis fragilis (L.). 6. Pelias berus (L.). 7, Coro- nella austriaca L a u r . Bei Troki b e o b a c h t e t , wohl selten. 8. Tropidonotus natrix (L.).
flus d e m I n s t i t u t f u r Vergl. A n a t o m i e d. U n i v e r . zu W i l n a .
