EdyiaGracz-Ciimura UniwersytetJagielloński
,/Zyję jak na stepie lub na elizejskich polach" - Kraków w twórczości Anny Libery
Anna Libera „Krakowianka” (1805- 1886) to jedna z nielicznych poetek i pisarek tworzących w Krakowie w drugiej połowie XIX wieku i „pierw
sza”1 krakowska emancypantka. Twórczość Libery szczególnie trudno zaklasyfikować do któregoś z licznych prądów literackich XIX wieku. Dość konsekwentnie prowadzona linia programowa poetki oscylowała wokół romantycznej ludowości (Krakowiaki, 1848), sentymentalnych sielanek (Wiejska rodzina, 1859) i protorealistycznych utworów prozatorskich (Dobra pani i dobra służąca, 1845). Libera zaistniała w krakowskim środowisku
Anna Libera była prawdopodobnie pierwszą kobietą podWawelem, która publicznie walczyła o zrównaniepraw kobiet i mężczyzn. Nie omawiają działalności Libery ani jej dośćbogatejspuścizny publicystycznej współczesne teksty poruszające kwestie emancypacji — na przykładkilkutomowewydawnictwo: Krakowski szlak kobiet. Prze
wodniczka po Krakowieemancypantek,red. E. Eurgal, Kraków 2009-2013. Nazwiska Libery niema także w antologii tekstów Kraków iGalicja wobecprzemian cywilizacyjnych (1866- IV14). Studia iszkice, red.K. Eiołek, M. Stała, Kraków 2011. O Liberze jako emancypantce ipoetce piszę wswojej książce: E.Gracz-Chmura,Literatura romantyczna h* Krakowie(1827-1863). Zatysmonograficzny, Kraków 2013, s. 259- 270. O działalności publicznej Libery piszę również: W. Bieńkowski, Anna Libera
„Krakowianka” 1805-1886.Zarys życiaitwórczości, Kraków 1968, s. 6.
Edyta (iracz-Chmura
literackim także jako autorka dramatów — pisywała tragedie historyczne („Poświęcenie Jadwigi królowej”, „Esterka na Łobzowie”, „Salo. Poetka Grecji”), dramaty prezentujące współczesne środowiska miejskie („Ciało i dusza poety”) oraz komedie („Kłopot o edukację”, „Kasia i Dorota”)2.
Ważną — choć dotąd nieopracowaną i nieopublikowaną — część dorobku pisarskiego Libery stanowią odczyty i rozprawy publicystyczne. Większość z nich niesie z sobą wyraźnie emancypacyjne przesłanie, wzywające do polepszenia bytu kobiet.
Kraków jako dawna stolica Polski w twórczości Anny „Krakowianki”
przedstawiony jest w sposób dualistyczny. Po pierwsze jako miasto- -symbol, duchowa stolica Polski, prastary gród Kraka, kolebka polskiej tożsamości. Obraz ten, będący wytworem poetyckiego kreacjonizmu, obecny jest w wielu jej utworach poetyckich’ i pieśniach stylizowanych na krakowiaki. Widać w nim przede wszystkim fascynację mityczną prze
szłością Krakowa oraz legendarnymi postaciami czasów nowożytnych i jej współczesnych — wybitnymi królami oraz Tadeuszem Kościuszką. Drugi, realistyczny obraz miasta pojawia się w tekstach publicystycznych Libery, a także w niepublikowanych w pamiętniku oraz w późniejszych utworach prozatorskich i dramatycznych. Pewną jego reminiscencją może być też społeczna działalność autorki: zaangażowanie w walkę z alkoholizmem, polepszenie warunków socjalno-bytowych najuboższych warstw społe
czeństwa, potrzebę kształcenia kobiet i poprawę losu dzieci.
Ten drugi obraz miasta pod Wawelem, pozbawiony zasłony mitycz
nego uniesienia, ukazuje mieszczański świat z perspektywy osamotnionej kobiety, nie do końca akceptowanej przez konserwatywne środowisko literackie, zmagającej się z odrzuceniem towarzyskim i walczącej o ak
ceptację dla swego modelu życia i twórczości. Wypełnia go troska o byt codzienny, walka o stworzenie instytucji, które wspomagałyby rozwój społeczny kobiet, ich edukację i prawo do normalnego funkcjonowania
Por. E. (iracz-Chmura, Literatura romantyczna..., s.259-270.
Por. tomy: PoezjeAnnyL. Krakowianki, Kraków 1842; None poezje,Kraków 1846;
Krakowiaki, Kraków 1848; Poezje Narodowe przez .4. cz. 1,Paryż—Kraków 1849;
Wianeczek z wonnych kwiateczkówdla dzieci,Kraków1869.
„Zyję juknu stepie lubnu elizejskich polach” — Krukówir twórczości Anny Libery
w przestrzeni publicznej. W Krakowie lat 40. i 50. XIX wieku byl to wciąż jeszcze proces karkołomny, a dążenia Libery nie spotykały się ze szczegól
nym entuzjazmem — nawet wśród samych kobiet. Pisarka wskazywała na kilka aspektów zaniedbania sytuacji kobiety, między innymi na prawne, ekonomiczne i kulturowe. Ich źródłem byl głównie brak edukacji, który zamykał kobietę w świecie patriarchalnym, odmawiając jej decydowania o własnym życiu. Rzeczywiście edukacja kobiet w Galicji stała na wyjąt
kowo niskim poziomie. Dopiero w 1868 roku powstały wyższe kursy dla kobiet im. Adriana Baranieckiego utworzone przy Muzeum Technicz- no-Przemysłowym. Na kierunkach: humanistycznym, przyrodniczym i artystycznym wykładali profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego·*.
Działające wcześniej szkoły ludowe prowadziły nauczanie wyłącznie na poziomie elementarnym, niedającym podstaw do zdobycia jakiegokolwiek zawodu. W 187 1 roku powstały seminaria żeńskie w Krakowie, Lwowie i Przemyślu, umożliwiające — po ich ukończeniu — pracę w konkretnym zawodzie, jednakże nie pozwalały na kontynuowanie nauki na uniwersytecie (poziom nauczania był zbyt niski)'. Problem braku edukacji zapewniającej kobietom zdobycie zawodu, a dalej niezależność finansową stał się zatem głównym postulatem, do którego Libera chciała przekonać jak najszersze gremia społeczne.
Fundamentalne znaczenie dla kształtowania się demokratycznych poglądów Libery miało jej pochodzenie oraz edukacja. Ojciec przyszłej pisarki, Jan Libera, był nauczycielem i działaczem oświatowym6. W Ruda- wie prowadził szkolę ludową, wzbogacając wykładane przezeń przedmioty o treści z eksperymentalnego programu nauczania7. W szkole w Morawicy
l’or. J. Kras, Wyższe Kursy dlaKobiet im. .4. Baranieckiego w Krakowie 1868-I 924, Kraków 1972, BibliotekaKrakowsku, nr 114.
Kwestię wykształcenia kobiet w Galicji omawia: (i. Matuszek, Kobiety u proces modernizacji — rekonesans galicyjskiej herstorii, | w: | Kruków i Galicja wobec przemian..., s.43-72.
W 1840 rokuwydal traktat 0 stanieliteratury ludu wiejskiegoiiokolicach Krakowa przed siedemdziesięciu laty i oprzyczynach jej upadku przeznaocznego obserwatora dedykowany Michałowi Wiszniewskiemu.
W. Bieńkowski,.4nnu Libera „Krakowianka”..., s. 31-32.
Edyta Gracz-Chmura 0000
obserwatorką jego poczynań była Anna, ale zanim to nastąpiło, jako zale
dwie trzyletnie dziecko, oddano ją — z powodu ubóstwa w rodzinie — pod opiekę sióstr zakonnych. W Zgromadzeniu Panien Koletek przebywała do siódmego roku życia. Wczesne dzieciństwo wspominała w „Małym obraz
ku mojego życia” jako pełne surowych zakazów, przebyte w samotności, bez większej uwagi ze strony rodziców, wyjątkowo przykre i smutne".
Ponownie za mury klasztoru trafiła jako ośmioletnie dziecko. Oddano ją do konwiktu przy szkole dla dziewcząt Panien Prezentek w klasztorze św. Jana w Krakowie. Tam nauczyła się haftu, co w przyszłości miało się stać podstawowym źródłem jej utrzymania. Jako kilkunastoletnia dziewczyna, haftując, zarabiała na życie w jednym z podkrakowskich dworów* 9; umiejętność ta zapewniała jej utrzymanie także w dorosłym życiu. Pobyt w klasztorach i samo oddawanie dziewcząt do zgromadzeń z powodów finansowych pisarka wielokrotnie skrytykuje w swych póź
niejszych rozprawach.
s Por.A. Libera, „Mały obrazek mojegożycia”, rękopisBiblioteki Czartoryskich (dalej:
rkps BCz), nr 11911.
9 Por. A. Libera, „llistorya mego zawodu literackiego”, 1852,rkpsBCz, nr 11911.
10 Por.J.Maciejewski,Przedburzowcy. Z problematykiprzełomumiędzyromantyzmem a pozytywizmem, Kraków 1971.
11 Zarówno Libera,jak i Szujski opracowywali temat królowej Jadwigi, o czym można przeczytać w listach pisarki z lat 1845-1851. Zob. rkpsBCz,nr 11911.
Po śmierci ojca w 1835 roku Anna przeniosła się z Morawicy do Krako
wa. W tym samym roku urodziła córkę Joannę — jako kobieta niezamężna, co stało się powodem jej problemów finansowych i osobistych. Nie mogła bywać już w każdym towarzystwie, prowadziła życie odludne i samotne.
Jedynymi jej gośćmi bywali młodzi literaci, tzw. przedburzowcy10 11, których do starszej nieco od nich poetki zbliżyła podobna tematyka utworów i śmiałe poglądy. Przez pewien czas Libera prowadziła zatem skromny salon poetycki, w którym bywali Michał Bałucki, Adam Bełcikowski, Józef Łepkowski i Józef Szujski. Zwłaszcza z ostatnim z wymienionych pisarzy łączyła Liberę wspólnota myśli przejawiająca się w doborze podobnych tematów literackich, realizowanych w formie dramatów". Dzięki tym znajomościom udało się jej nawiązać współpracę z „Kaliną”, czasopismem skierowanym do kobiet, którego wydawcą był między innymi Bałucki.
„Zyję jdknu stepie lubnu elizejskich polach” — Krukówir twórczości Anny Libery 0040
Zapewne brak akceptacji dla jej sytuacji rodzinnej umocnił w niej przekonanie o konieczności zmiany wizerunku kobiety w społeczeństwie, tak aby mogła ona sama decydować o własnym życiu i być jednostką samowystarczalną — także pod względem finansowym. Echem takich przemyśleń są wiersze poświęcone sytuacji kobiet — chociażby Matka i dzieci, Do Rodaczek. Poezja Libery nie sprowadza się jednak do uty
skiwań nad niesprawiedliwym losem własnej płci. 1 co ważne, pisarka nie odrzuca całkowicie tradycyjnej pozycji kobiety w społeczeństwie, nie neguje roli matki czy żony, ale chciałaby, by to kobieta decydowała o tym, jaką drogę życiową wybierze. W wierszu Jestem kobiety sytuację swą porównuje do smutnego wyroku, który przyczynia się do niespełnienia i niedowartościowania:
Jestem kobietą — o smutny wyroku!
Słabość, niewola, tylko mym udziałem, Przeciwko którym bronię się łzą w oku, A resztę w sercu utulam zbolałem.
Tyle uczucia, a władzy tak mało, Wszystko mężczyzna objął w panowanie;
Zaledwo jeszcze nieszczęsnej zostało:
Skryta nienawiść i skryte kochanie12 *.
2 Poezje AnnyL. Krakowianki, s. 12.
' A. Libera, „1)<> obywatela Leona Zienkowicza iinnych, których dotyczyć się może”, rkpsBCz,nr 11911.
Od lat 40. Libera była zaangażowana się w ruch emancypacyjny. Decyzja ta była spowodowana atmosferą Krakowa po wybuchu Wiosny Ludów, kiedy to publicznie domagano się przebudowy społeczeństwa i zmian natury politycznej, ale nie podjęto zupełnie sprawy równouprawnienia kobiet, choć w pozostałych częściach kraju problem ten był już publicznie dyskutowany. O jej głębokim zaangażowaniu się w sprawy lokalne świadczą zapiski pozostałe w prywatnych notatkach: sprawozdanie z posiedzenia Komitetu Pomnika Adama Mickiewicza i pochodząca z 1848 roku odezwa
„Do obywatela Leona Zienkowicza i innych, których dotyczyć się mo
że”1’, w której prosi krakowian o czynny udział w wydarzeniach mających
Edyta Gracz-Chmura
miejsce w 1848 roku. Wobec tych faktów Libera, jako przedstawiciel
ka założonego w 1848 roku Komitetu PolekN, podjęła się stworzenia programu mającego usankcjonować kwestie oświatowego, kulturalnego i społecznego funkcjonowania kobiet. Zależało jej przede wszystkim na tym, żeby w samych kobietach obudzić potrzebę zmiany, zdawała sobie bowiem sprawę z ich nieufności i braku entuzjazmu wobec śmiałych jak na tamte czasy poglądów. Dążyła do równouprawnienia obydwu płci zarówno w sensie społecznym, jak i politycznym, ale także do zawią
zania solidarności między kobietami różnych stanów. Wygłaszała więc odczyty o potrzebie obowiązkowej edukacji i prawie do samodzielnego decydowania o własnym życiu. Jedno z takich wystąpień — 0 kobietach — udało jej się opublikować w krakowskim piśmie „Niewiasta” (1856), redagowanym przez Kazimierza Józefa Turowskiego. Pozostałe odezwy zachowały się w rękopisach. Są to: „Kobieta w upodleniu”, „Kobieta i jej przeznaczenie”, „Kobieta wobec idei — Idea katolicyzmu”, „Za chwil niewiele”, „Koniecznie nam trzeba iść równo z wiekiem”, „Krakowski mężczyzna”, „Szanowne rodaczki” oraz „Jak wypada się kształcić ko
biecie ażeby otrzymała charakter właściwy”1415. Tematyka tych rozpraw oscyluje wokół zagadnień równouprawnienia i gruntowniejszej edukacji kobiet gwarantującej im późniejsze samodzielne życie16. Liberze zależało przede wszystkim na uświadomieniu kobietom roli wykształcenia, które może uniezależnić je od mężczyzn, umocnić ich pozycję społeczną, dać finansową niezależność i w końcu stać się sposobem na wartościowe i spełnione życie.
14 Odezwa inaugurująca działalnośćKomitetu Polek ukazała się nawet w poczytnej
„GazecieKrakowskiej”. 15 W rękopisach BCz, nr11911.
16 Wśród patronekduchowych Libery były znane emancypantki: George Sanil i Nar
cyza Zmichowska. Korespondowała również. —w latach60. — z Pauliną Wilkońską, powieściopisarką warszawską. Listy Libery znajdują się w zbiorach rękopiśmiennych BCz, podnr 11911.
Świat kobiet pokazywany w rozprawach Libery wzorowany był na środowisku krakowskim — ubogich szlachcianek bądź przedstawicie
lek mieszczaństwa, od wieków pozostawianych w sztywnym gorsecie konwenansów społecznych, borykających się z tymi samymi proble
jdknu stepie lubnu elizejskich polach" —Kruków w twórczości ztnnj Libery
mami17. Libera uważała, że swoim zaangażowaniem w kwestie poprawy losu kobiet naraziła się konserwatywnym środowiskom Krakowa, co następnie skutkowało niedrukowaniem jej pism. Największe oburzenie w tym kręgu wzbudził fakt, że te śmiałe jak na tamte czasy postulaty pisarka wygłaszała w miejscach publicznych, między innymi w sali szkoły parafialnej przy Parafii Wszystkich Świętych. W liście — do nieznanego adresata — z 21 marca 1876 roku pisała o złych relacjach z miejscowymi pisarzami i problemach z publikacją swych utworów:
Ciekawe są z treści i mogą zyskać wzięcie, lecz ja ich autorka zagłuszona od 1848 r. przez tutejszych literatów karmiących społeczeństwo krajowe odwiecznymi baśniami zaciemniającymi mózg biednych Polaków, stałam się przez nich jakimś dziwnym postrachem, burzycielką porządku codzien
nego, George Sand, i rwące się do pisania pióro, musialam zamienić na igłę, aby spotwarzona ustąpić z pola walki, oczekując w narodzie wpływu postępowego światła111.
W innym liście z 1845 roku Libera piszę:
Bóg wie, jakie koncerta przebrzmiewają w Krakowie [...] w koło mych uszu cicho i głucho, ani oczy, ani uszy nie mają udziału w pięknym sztuki świecie i żyję jak w stepie lub na elizejskich polach, gdzie wszystko kolo mnie przesuwa się umarłe... to mnie zabija... rJ
Listy Libery pisane były do kogoś spoza Krakowa (może wydawcy, u którego chciała opublikować swoje dramaty), skoro pisarka skarży się w nich na straszliwe osamotnienie i złe relacje z miejscowym środowiskiem literacko-wydawniczym. Takie słowa dowodzą przede wszystkim kierunku, w którym ewoluował jej program literacki, „odczarowujący” Kraków, pokazujący go nie jako uduchowioną i majestatyczną stolicę Polski, ale
1' Libera pisała między innymi o konieczności stworzeniaochronekdladzieci isamotnych matek oraz onaglącejpotrzebie dyskusjinad roląkobiety, która to dyskusja powinna się odbyć wKościelekatolickim.
A.Libera, „Osobiste, korespondencja i publicystyka”, rkps BCz, nr 1 191 1.
iamże.
Edyta Gracz-Chmura 0000
miasto, w którym historia ciąży na mieszkańcach jak złe fatum, niewoląc ich, wikłając w przeszłość, od której nie mogą wybić się ku przyszłości20.
W liście do Józefa Łepkowskiego (znanego archeologa, historyka i rektora UJ) Libera piszę o tym w pełnych wyrzutu, gorzkich słowach, nie godząc się na model literatury, który jedynie powiela utarte schematy:
211 Kwestia stosunku Libery doprogramu literackiego dziewiętnastowiecznego Krakowa to ciekawy problem, ale z przyczyn technicznych zostanie tutajpominięty. Szerzej omawiam gowartykule: E. Gracz-Chmura,/Innu Libera „Krakowianka".Narodowość iregionalizm, „lematy iKonteksty” 2012, nr 2: Z archiwum polonisty, red.Z. Ożóg, M. Stanisz, s. 209-221. Dość wspomnieć, że Libera sama była autorką poezji lansujących apoteozującą wizję Krakowa. Przykładem takiej twórczościsąchociażby jej krakowiaki, oczym piszęw: E. Gracz-Chmura, Wstęp, |do:| Krakowiakludowy i literacki. Antologia, Kraków2015.Autoremutworów w nurciekreacjonistycznym byl także Konstanty Majeranowski — pierwszy wydawca tekstów Libery. Zarówno Libera, jak i Majeranowskipisywalisatyry, w którychpiętnowali krakowskieśrodowiska naukowe, polityczne iartystowskie. Spodpióra Libery wyszła również, satyra w for miekrakowiaka — 14·’Krakowie naPlantach pod kapucynami. Jest to utwór o Ignacym Zajączkowskim prowadzącym śledztwo po nieudanym powstaniukrakowskim w 1846 roku,zabitym na Plantach przez nieznanego sprawcę.
21 List z1851 roku, rkpsBCz,nr 11911.
22 List z. 1852 roku,rkps BCz,nr 11911.
Wczorajsza rozmowa z Panem, ponowiła we mnie najsmutniejsze wyobra
żenie [...] o tegoczesnych literatach, czyli o przedsiębiorcach literatury — wspaniały jej przedmiot stał się w waszej spekulacji rządnym tylko towa
rem, a wy panowie literaci zwyczajniejszymi od Żydów kupcami [.. ,]21.
Liberze nie chodziło tylko o to, by całkowicie zrezygnować z opie
wających Kraków poetyckich utworów, ale by nie czynić tego tematu jedynym obowiązującym i dopuścić do druku tematykę odzwierciedla
jącą zmagania z życiem zwykłych mieszkańców tego miasta, a z tym nie zgadzali się miejscowi literaci. W liście adresowanym do Gabrielli, czyli Narcyzy Zmichowskiej, zwierzała się, że poezji potrzeba przywrócić „świat nasz własny, rzeczywisty, piękniejszy od wszelkich zaświatów, idealności somnambulicznych, mistycznych, ascetycznych, w których najzwyklejszy rozsądek a więcej spokój duszy utracić można na zawsze”22.
„¿yję juk nustepie lub nuelizejskich polucb” — Kruków n twórczości Anny Libery 0000
Od poezji narodowych, bliskich programowi romantycznemu, Libera skierowała się zatem w stronę tematów emancypacji i rozwoju oświaty, prezentując realistyczny obraz krakowskich środowisk. Problem równego statusu dla kobiet i mężczyzn wpisywał się w zagadnienie całościowej
„naprawy” społeczeństwa, łączony zresztą z wartościami chrześcijański
mi. Obejmował on również walkę z pijaństwem, chorobami i brakiem higieny. W 1848 roku została członkiem Towarzystwa Naukowej Pomocy, założonego z myślą o szerzeniu oświaty wśród Żydów, służących i kobiet2’.
Odezwa Towarzystwa głosiła potrzebę przemyślanej edukacji włościan i Żydów oraz konieczność ich dogłębnej integracji z resztą społeczeństwa.
Działalność w ruchu emancypacyjnym Libera łączyła z pracą w Towa
rzystwie Wstrzemięźliwości, czego efektem była dydaktyczna powiastka Przygoda z czartem Janku .May ary — pijaku, po której poprawił się i został trzeźwym człowiekiem (1845). Impulsem do tego przedsięwzięcia była znajomość z przebywającą wówczas w Krakowie Sabiną Grzegorzewską — pochodzącą z Warszawy pisarką i działaczką na rzecz równouprawnienia kobiet. Literackie pokłosie tej znajomości stanowiła także dydaktyczna powiastka Libery Dobru pani i dobra służąca (1845) o wyraźnie moraliza
torskim przesianiu. Grzegorzewska, będąca zadeklarowaną zwolennicz
ką zmiany losu kobiet (ale z zachowaniem zasad katolickich), zwróciła uwagę Libery na pozostawione bez moralnego wsparcia i należytej opieki duchowej rzesze młodych panien służących, zatrudnionych w krakow
skich pałacach i domach mieszczańskich. Krytykę tych środowisk Libera kontynuowała w swych późniejszych utworach. W latach 40. i 50. Napi
sała całą serię powieści (do dziś pozostających w rękopisach) wnikliwie ilustrujących krakowskie środowisko miejskie oraz jego obyczajowość.
Przedstawionym przez Liberę postaciom brak jest cech heroicznych. To nie wielcy indywidualiści, ale zwykli ludzie zmagający się z problemami dnia codziennego — głównie nędzą, brakiem perspektyw życiowych czy odrzuceniem przez społeczeństwo. Historie zwykłych ludzi łączy autor
ka z realistycznym obrazem społeczeństwa i problematyką polityczno-
1 Por. II.Radlińska,/dziejów pracy społecznej ioświatowej, Wrocław1964, s. 88-94, 134-115.
Edyta Gracz.-Chmura
-obyczajową. Kwestię tę Libera usiłuje powiązać z postulatami emancypacji kobiet, preferując bohaterki pozbawione społecznej aprobaty. Przenosi ona tym samym do literatury przeżycia osobistego niepowodzenia. Wątki autobiograficzne dostrzegalne są na przykład w utworach, takich jak Panna Natalia24, „Julia” czy „Nędzarka”2'. Wyraźnie, choć nie bez uchybień ar
tystycznych, rozwinięta jest psychologiczna koncepcja bohaterów, przede wszystkim postaci kobiecych. Świat w opisach Libery pozbawiony jest moralnego kośćca, etyki w relacjach ludzkich — przeważa prywata, dyktat świata bogatych i wpływowych nad ubogimi środowiskami miejskimi. Bar
dzo krytycznie osądza ona również mniejszość żydowską, przedstawiając jej reprezentantów jako lichwiarzy żerujących na polskim społeczeństwie.
W walce z zamożnym i ustosunkowanym salonem klęskę ponoszą ubodzy' poeci, malarze i idealistycznie ukierunkowane emancypantki bądź ubogie dziewczęta z niższych klas społecznych.
24 A. Libera, PannaNatalia,„Niewiasta” 1862, nr 30,s.247.
’’ Tejże, „Julia”, „Nędzarka”, rkps BCz,nr 11916.
2,1 A. Libera, „Osobiste, korespondencja ipublicystyka”, rkps 13Cz,nr 11911.
Nietrudno się domyślić, że te nieraz przejaskrawione, negatywne obrazy krakowskich domów i ich mieszkańców podyktowane były przykrymi doświadczeniami Libery, zmagającej się z podwójnym odrzuceniem — jako samotnej matki oraz jako kobiety pisarki, nieprzystającej do miejscowych konwenansów. W swym pamiętniku żali się na smutny los artysty, którego pozycja społeczna uwarunkowana jest pochodzeniem, a nie własnymi osiągnięciami umysłu i talentem:
Dla was poeci, twórcy sztuk pięknych, zamknięte są świetniejsze towa
rzystwa, stopnie urzędowania, godności przyjaźni i miłość sama. Was ironicznie odsyłają do nieba lul> wariatów, jakby najwyższy rozum w was objawiony nie mógł pomieścić się na ziemi. Żale moje na oziębłość względem poetów wymierzone są więcej do kobiet niż mężczyzn [...].
Buduary możniejszych dam zapełnione francuskimi, zbrodniczymi po większej części romansami, wypychają od siebie piękną, cnodiwą litera
turę swojską [.. .]21’.
„Zyję juk nu stepielubnuelizejskich poluch” — Kruków w twórczości Anny Libery
Wątki autobiograficzne i reminiscencje z obyczajowości dziewiętna
stowiecznego Krakowa znajdują swe miejsce także w kilku dramatach Libery, takich jak: „Poświęcenie Jadwigi królowej”, „Esterka na Łobzowie”
oraz „Salo. Poetka Grecji”27. Litwory te, poprzez swą tematykę i sposób prezentacji bohaterów, zbliżają się do tragedii historycznych — gatunku cieszącego się popularnością w dziewiętnastowiecznym Krakowie. Z kilku dramatów Libery wydania doczekał się jedynie drugi — poświęcony żonie Władysława Jagiełły — Jadwiga, królowa polska, napisany w roku 18432ii.
Inaczej, niż chcieliby tego ówcześni piewcy legendy literackiej Krakowa, postaci kobiece wykreowane przez Liberę oddalają się od utartych mitów i nieraz na poły legendarnych opowieści. Jadwiga z jej utworu musi doko
nać wyboru między własnym szczęściem (miłością do księcia Wilhelma) a dobrem narodu (ślub z Władysławem Jagiełłą). Postać Jadwigi z dzieł krakowskiej pisarki bliższa jest wizerunkowi zwyczajnej kobiety, zmuszo
nej do rezygnacji ze swych marzeń o romantycznej miłości. Wykreowała ona postać niezwykle naturalną i wrażliwą, reagującą emocjonalnie na dziejące się wokół zdarzenia, daleką od sentymentalnej heroiny z poczyt
nych wówczas dramatów historycznych. Tragedie Libery zmierzają do zaprezentowania tych wątków z historii, które w romantyzmie cieszyły się zainteresowaniem przez wzgląd na swój dramatyczny przebieg. Pisarka stara się pokazać bohaterów tych zdarzeń jako postacie uwikłane w dzie
jową konieczność, zmagające się ze swym człowieczeństwem, uczuciami i namiętnościami. Jak zawsze u Libery, uwagę przyciągają postaci kobie
ce — niezwykle wyraziste, świadome swych uczuć i zajmowanej pozycji, dążące do rozwiązania konfliktowej sytuacji. Autorka demaskuje naturę ludzką, przede wszystkim jej słabości, odchodząc od heroicznych kreacji właściwych tragediom historycznym na rzecz postaci „bardziej ludzkich”.
'' A. Libera, „Dramaty”, rkpsBCz,nr 1 1913 i 11914,t. 1.
·" Tejże, Judwi^u, królowu polsku, Kraków 1867.
Z kolei dzięki twórczości komediowej, odsłaniającej nieraz najgłębiej skrywane tajemnice mieszczańskich domów krakowskich, Libera pre
zentuje się jako chlubna poprzedniczka Gabrieli Zapolskiej. Spod pióra pisarki wyszło kilka komedii: „Kłopot o edukację”, „Joanna i Aniela”,
Edyta Gracz-Chmura 0000
„Kasia i Dorota”, „Poranek Poety” oraz „Uczennica poety”29. Libera przedstawia w nich głównie salony mieszczańskie, pensje dla panien i środowisko artystów. Wprowadza też, obce dotychczasowym dramatom romantycznym, postaci spekulantów, kapitalistów i studentów. Na pod
stawie biografii pisarki można wysunąć przypuszczenie, że sceny z życia środowiska ukazanego w jej komediach wzorowane są na sytuacjach i zda
rzeniach znanych Liberze z autopsji. Utwory „Krakowianki” to komedie typów i charakterów ludzkich, uzupełniane o problematykę społeczną — emancypacji, nieprzystosowania do życia, utracjuszostwa i materializmu.
Krytykuje ona artystowskie nieprzystosowanie do życia, ignorowanie problemów związanych z utrzymaniem siebie i przyszłej rodziny. Odre
alnionym postaciom męskim przeciwstawia silne kobiety — na przykład Małgorzatę, służącą z „Poranka Poety” oraz Zofię z „Uczennicy Poety”.
Tejże, „Komedie”,rkpsBCz,nr1 1914, t. 1.
,0 Tejże, „I listorya mego zawodu literackiego”, 1852, rkps BCz, nr 11911.
W pamiętnikarskiej Historii mego zawodu literackiego Libera bardzo gorzko oceniła zarówno swoje życie, jak i własne dokonania. Z jej wspo
mnień wyłania się obraz kobiety, której większość lat upłynęła w straszliwej samotności i niezrozumieniu przez najbliższe otoczenie. Była niedoce
nioną pisarką, samotną matką i prawdopodobnie pierwszą emancypantką Krakowa. Jej ukochane miasto, będące „nienasyceniem miłym, pięknym, dogodnym”, nie odwdzięczyło się uznaniem jej zasług10. Przywoływane teksty Libery — zarówno stricte literackie, jak publicystyczne — nie należą do szczytowych osiągnięć dziewiętnastowiecznego piśmiennictwa. Niemniej jednak na ich obronę można przywołać przynajmniej kilka argumentów natury pozaartystycznej. Są nimi interesujące informacje z obyczajowości i kultury dawnej stolicy, przywoływane fakty z życia społecznego i poli
tycznego miasta, a w końcu wizja Krakowa kreślona z perspektywy może nie gruntownie wykształconej, ale za to ciekawej życia kobiety.
„Zyjf jaknastepie lub naelizejskich polath" —Krakowh tworczosci Anny Libery 0000
Abstract
“I livelike on a steppeor the Elysian field” — Cracowin literary creationofAnna Libera
The article presents literary works of Anna Libera — a partly forgotten poet and writer, working in Cracow in the second half of the 19th century. She was probably the first woman in the former capital of Poland that actively fought for equality of rights for both sexes. Her emancipatory activity covers not only literature but also journalistic articles as well as social work. The writer created a unique, as for her times, picture of Cracow — not only as a spiritual capital of Poland, and home of Polish national identity but also as a place where every day takes place fight for women’s survival among general conventionality and stiff habits. The second, the real and sad picture of Cracow shows a primeval casde of Krak as a seat of conservatives — disapprovingly looking at female writers and these who wanted to lead their own life, educate themselves and achieve a substantial profession.
