Józef W. Rosłon
Wkład filologii północno-semickiej
do współczesnej biblistyki
Studia Theologica Varsaviensia 15/1, 217-232
1977
i Studia Theol. Vars,
ί 15 (1977) nr 1
JOZEF W. ROSŁON
WKŁAD FILOLOGII PÓŁNOCNO-SEMICKIEJ
DO WSPÓŁCZESNEJ BIBLISTYKI
F ilo lo g ia półn o cn o -sem ick a g ru p y języ k o w ej zachodniej o b e jm u je p rzed e w szy stk im ję z y k u g a ry c k i, a w d alszej k o lejności języki fen ic k i i p u n ic k i o raz d ia le k ty k a n a n e jsk ie w ta k ie j m ierze, w ja kiej obecnie są one zn a n e i coraz le p iej pozn aw an e. Z a in te re so w an ie ję z y k ie m u g a ry c k im d a tu je się od czasu re w e la c y jn y c h zn a lezisk w R as S z a m ra -U g a rit, w
1929
r., szczególnie zaś od chw ili o p u b lik o w a n ia p rzez M. D a h o o d a a rty k u łu o w arto ści języ k a u g a ry c k ie g o d la k ry ty k i t e k s t u . 1 W śla d za ty m a rty k u łe m p o ja w iły się dalsze p ra c e filologiczne n a d ję zy k iem u g a ry c k im i jego k o re la c ja m i h e b ra jsk im i, łącznie z u k ończonym w reszcie sło w n i k iem h e b ra js k o -u g a ry c k im 2 p u b lik o w a n y m n a ła m a c h B ib lie a od1963
r. U kazało się w iele k o m e n ta rz y i m o n o g ra fii b ib lijn y c h , w y k o rz y stu ją c y c h — ju ż ja k o rzecz pow szechną, n o rm a ln ą — z n ajo m ość ję z y k a u g ary ck ieg o . P rz y k ła d o w o w spom nieć m ożna k o m en ta rz e i ro z p ra w y egzeg ety czn e z se rii B iblica et O rien ta lia w y d a w a n e przez P IB w R z y m ie 3, czy T h e A n c h o r B ib le (N ew York),, gdzie w y szed ł trz y to m o w y k o m e n ta rz M. D ahooda do P salm ó w . 41 M. D a h o o d, The Value of Ugaritic for Textual criticism, Bb 40 (1959) s. 160— 170.
2 H ebrew -U garitic Lexicography, rozpoczęte w Bb 44 (1963) s. 289— 303, zakończone (Lexicography XII) w Bb 55 (1974) s. 381—393.
3 Np. N. J. T r o m p , P rim itiv e Conceptions of Death and the Nether
World in the Old Testament, Rome 1969: A. C. M. B l o m m e r d e , N orth w est Semitic Grammar and Job, Rome 1969: W. A. van der
W e i d e n , Le livre des Proverbes. Notes philologiques, Rome 1970; L. S a b 0 11 k a, Zephanja. Versuch einer Neuübersetzung mit philo
logischem K om m en tar, Rome 1972: K. J. С a t h с a r t, Nahum in the Light of N orth w est Semitic, Rome 1973.
4 Seria The Anchor Bible liczy 49 tomów, obejmując księgi St. T e stamentu i A pokryfy (czyli księgi deuterokaneoiczne).. Łączy ona uczo nych z obu półkul, różnych wyznań, specjalistów zwłaszcza od języków i kultury wschodniej. Głów nym i w ydaw cam i są: W. F. A l b r i g h t i D. N. F r e e d m a n . M. D a h o o d w ydał w tej serii The Psalms.
218 J O Z E F H O S Ł O N [ 2 ]
W e w stęp ie do a r ty k u łu o sk ła d n i i sty lu u g a ry c k o -h e b ra js k im 5 M. D ahood z w ra c a u w ag ę n a n ow ą o rie n ta c ję w sło w n ik u h e b ra j- sk o -a ra m e jsk im W. B a u m g a r t n e r a 6, gdzie w p e łn i w y k o rz y stu je się w o sta tn im w y d a n iu w iadom ości o ję z y k u u g a ry c k im , oraz n a trze cie w y d a n ie g ra m a ty k i R. M e y e r a 7, b ard z o zm ie n io n e j w p o ró w n a n iu z w yd. z r. 1955. R az po raz cy to w an y je s t ta m U garitic M an u a l i U garitic T e x tb o o k C. H. G o r d o n a oraz
P h ö n izisch -P u n isch e G ra m m a tik J. F r i e d r i c h a . W łączony też
został m a te ria ł lite ra c k i z ję zy k a sem ickiego p ó łnocno-zachodnie- go, przez co rozszerzy ła się h isto ry c z n a stro n a języ k a h e b ra jsk ie g o . N ow sze g ra m a ty k i h e b ra js k ie n ie m ogą już przechodzić n a d m a te ria łe m u g a ry c k im do p o rz ą d k u dziennego, m u szą z n ieg o k o rz y stać. N a w e t re lig ia u g a ry c k a sta n o w i c e n n y p rzy c z y n e k do p o g łę bionej in te r p r e ta c ji B iblii.
N iek tó rzy b ib liści n ie b ard zo jeszcze d o w ie rz a ją p o stu lato m M. D ahooda i jego uczniów . U w ażają ich p ro p o zy cje za fa n ta z ję , a p rz y n a jm n ie j b o ją się, że są one p rz e sa d n e i n ie c a łk iem u z a sad n io n e. T a k np. J. В a r r je st zdania, że W. B a u m g a rtn e r zb y t poch o p n ie i n ieo stro ż n ie id e n ty fik u je w sw y m sło w n ik u p n ie h e b ra js k ie z u g a r y c k im i.8 G. F o h r e r dla o d m ia n y p o d ejrzew a, że n ie d o strz e g a n ie w n ow ej egzegezie sk aże ń te k s tu i u n ik a n ie zm ian w tek ście m oże się okazać ty lk o fu r tk ą d la k o n se rw a ty w n e g o p o j m o w an ia te k s tu n a tc h n io n e g o .9 J e d n a k g d y się sp o k o jn ie p rz y j rzeć w y n ik o m o siąg an y m m eto d ą filologii p o ró w n aw czej, zw łaszcza w te k s ta c h d o tą d u w a ż a n y c h za c r u x e x e g e ta ru m , okaże się, że w y siłk i p o d e jm o w a n e przez M. D ahooda i jego zw o len n ik ó w za s łu g u ją n a u w ag ę. W k a żd y m ra zie m ilczen iem zbyć się ich nie da; trz e b a zająć w obec n ic h p o staw ę sine ira e t studio.
P ię k n e i su g e sty w n e p rz y k ła d y w y k o rz y sta n ia znajom ości lite r a tu r y u g a ry c k ie j i fe n ic k iej dla k r y ty k i te k s tu i egzegezy b ib lij nej p o d aje M. D ahood w a rty k u le T h e V a lu e o f U garitic fo r T e x
tu a l C r itic is m .10 K o p a ln ią p rz y k ła d ó w są też jego trz y tom y P sa lm s o ra z k o m e n ta rz e jego uczniów i w ciąż p o ja w ia ją c e się a r
ty k u ły filologiczne w czasopism ach n au k o w y c h . T e k sty z Ras
5 U garitic-Hebrew S yn ta x and Style. W: Ugarit- Forschungen. In
ternationales Jahrbuch für die A ltertum skun de Syrien-Palästinas t. 1,
N eukireban-Vluyn 1969 s. 15 n.
6 Hebräisches und aramäisches Lexicon zu m A lten Testament, Leiden 1968.
7 Hebräische G ram m atik II, Formenlehre, Flexionstabellen (Sam m lu ng Göschen), Berlin 1969.
8 Art. w JSS 13 (1968) s. 261. 9 Art. w ZAW 80 (1968) s. 435. 10 Art. cyt., s. 160—170.
[ 3 ] F I L O L O G I A P O Ł N O C N O -S E M I C K A 2 1 9
S z a m ra pom ogły rozw iązać w iele tru d n o śc i filologicznych zw łasz cza w p o e ty ck ich p a r tia c h B iblii. W n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h do sta rc z y ły d efin ity w n e g o , ja k się zd aje, ro zw ią zan ia, w in n y c h u k a zały n o w e e le m e n ty p rz y d a tn e h e b ra iśc ie i egzegecie w p o szu k i w a n iu w łaściw eg o w y ja śn ie n ia tru d n o śc i. D la p rz y k ła d u z a n a liz u
jem y k ilk a te k stó w z p ro ro k ó w i P salm ó w . Iz 23, 9
T e k st te n p rz etłu m aczo n o w ВТ: „ Ja h w e Z astęp ó w to p o sta n o w ił, żeby up o k o rzy ć p y ch ę całej jego (tj. T y ru ) św ietn o ści i po n iży ć w sz y stk ic h w ielm ożów ś w ia ta ”. P o d o b n ie przełożono w B P (B iblii P o zn ań sk iej): „ Ja h w e Z a stęp ó w to zdecydow ał, b y pych ę u p o k o rzy ć (oraz) w szelk i przep y ch , by poniżyć w szy stk ich w ie l k ic h te j z iem i” .
T ru d n o ść p o leg a n a ty m , że w d ru g im sty c h u zestaw io n o w te k ście k o l-se b i leh a q el b ezp o śred n io z ko l-n ik b a d d e -a re s. N ie w idać, ja k i je s t z w iązek sebi — „ p ię k n a ” z n ik b a d d e -a re s — „w ielm oża m i p a ń s tw a -m ia s ta ” (bo w y ra z eres m oże m ieć w łaśn ie znaczenie
„ p a ń stw o -m ia sto ”). J e d n a k p o d o b n y tro p o s z n a jd u je m y w 2 Sm 1, 19: hassebi Jisra e l al b a m o teka halal, со ВТ o d d aje: „O Iz raelu , tw a c h w a ła n a w y ży n ac h z a b ita ...” zaś B P: „T w a ch lu b a, Iz raelu , n a tw y c h g ó ra c h zg in ęła...” Zw ój 1 Q Isa p o d a je ta k ie sam e spół g ło sk i ja k TM, z a te m n ie d a się tu ta j d ow olnie m a n ip u lo w a ć te k ste m spółgłoskow ym . J e d n a k z aró w n o w U g a rit ja k i w B ib lii h e b ra js k ie j u ży w a się m e ta fo ry c zn ie n a z w zw ie rz ą t d la o k re śle n ia sta n o w isk i k la s ludzi: a jil — „ b a r a n ”, „ p rzy w ó d ca” ; аЪЫг — „ b y k ”, „ k ró l”, „k siążę” ; k e p ir —· „m łody le w ” , „w o jo w n ik ” ; at-
tu d — „kozioł”, „w ódz” . W U g a rit u ż y w a się p o n ad to o k re śle n ia
zbj — „g az ela ” jak o : „k siążę ”.
O bok sebi — „ p ię k n o ” , „ozdoba” , is tn ie je też w h e b ra js k im ho m o n im iczn y o d p o w ied n ik u g a ry c k ie g o zb j, m ianow icie: seb i — „ga ze la ” . W św ie tle frazeo lo g ii u g a ry c k ie j m ożna zatem p rz y ją ć , że
k o l seb i leh a q el znaczy: „pow alić (zabić) k a żd ą g azelę” (m etafo
rycznie: „poniżyć każdego w ielm ożę, k się c ia ”). S tą d też p ro p o n o w a n y p rz y k ła d b rzm i: „ P a n Z astę p ó w z a m ierzy ł p o h a ń b ić b u tę,
poniżyć każdego księcia, w sz y stk ic h w ielm ożów tego m ia s ta ” . W te n sposób p o w sta je te k s t w e w n ą trz sp ó jn y i zro zu m iały , z za c h o w an y m p a ra le liz m em .
Iz 39,2
C hodzi o p o selstw o b a b ilo ń sk ie w y słan e przez M e ro d a k -B a la - d a n a do E zechiasza: „E zechiasz b y ł im ra d i p o k aza ł im cały sw ój
220 J Ó Z E F H O S Ł O N
[
4
]
sk arb iec, sre b ro i złoto, w onności i cenną oliw ę, całą też sw oją zb ro jo w n ię o raz w szystko, co się z n a jd o w ało w jego s k ła d a c h ” . T a k p rz e k ła d a te n te k s t В Т i n ie m a l id e n ty c z n ie ró w n ież BP.
T ru d n o śc i n a strę c z a tu ta j bet k e la w (por. 4 K ri 20, 13), zw łasz cza że je s t to h a p a x leg o m en o n . N ow ożytne p rz e k ła d y p ra w ie je d n o m y śln ie o d d a ją te n z w ro t przez „z b ro jo w n ię ” („ a rse n a ł”). W y ra z k e li znaczy „ n a rz ę d z ie ”, „ in s tru m e n t” , „b ro ń ”, „n aczy n ie”, a w ięc d uży w y b ó r p rzed m io tó w , ja k g reck ie skeu o s czy łaciń skie vas. K o n te k st n ie d a je w skazów ki do jed n o zn aczn eg o ro z strz y g n ię c ia . P om ocny m oże w ięc okazać się m a te ria ł p o ró w n a w czy m ezo p o tam sk i i u g a ry c k i. W W ulgacie w 4 K ri 20,13 z w ro t
b e t k e la w p rzełożony zo stał n a łacin ę przez d o m u s va so ru m . W y
ra ż e n ie to p rzy w o d zi n a m yśl z w ro t a k a d y jsk i b it h u b u ri — „ b ro w a r ”, „m ag azy n ” , d osłow nie „dom b eczek (kadzi) p iw a ”, u g a ry c k ie
b it h b r o raz h e b ra js k ie b e t haber w P rz 21,9; 25,24. P o n iew a ż k e lim m oże być u ż y w a n e w zw iązk u z p rz e ch o w y w an iem w ina
(J r 40,10; 48,11), w ięc b e t k e la w m ożna by przełożyć przez „ p iw n ice słojów z w in e m ” czy też „dom jego (sw ych) beczek w in a ” . S p rz y ja ta k ie m u p rz e k ła d o w i i k o n te k st. E zechiasz p o k az ał b a b i lo ń sk im gościom sw oje zap asy w o n n y ch p rz y p ra w (beśzam im ) i w y b o rn e j o liw y (h a szszem en hattob), a chcąc ich w p ro w ad zić w jeszcze w iększy z a c h w y t — zw łaszcza że p rz y b y li z k ra ju , gdzie w a ru n k i k lim a ty c z n e p o zw alały n a p ro d u k c ję je d y n ie p o śled n iej szych g a tu n k ó w w in a ·— za d e m o n stro w a ł im n ie z ró w n a n e i sła w n e n a B lisk im W schodzie w in a p a le sty ń sk ie w sw ych k ró lew sk ich p iw n icach . O ta k ie j cella vin a ria k ró le w sk ie j m ożem y w nioskow ać z 1 K rn 27,25— 31, gdzie zaraz po u rz ę d n ik a c h za w ia d u ją cy c h sk a rb a m i k ró lew sk im i w y m ie n ia się z w ie rzch n ik a n a d w in n ic am i i n a d p iw n ic ą w in (podczaszy?), n a z w a n ą tu ta j osarot hajja jin . S k o ro te rm in osar m oże być odn iesio n y ta k ż e do m ag az y n ó w b ro n i (J r 50,25), to n ie w y d a je się niem ożliw e, by z kolei k e li n ie m ogło oznaczać p iw n ic z w inem .
J r 17,13
C hodzi o zd an ie p rzełożone w ВТ: „Ci, k tó rz y o d d a la ją się od C iebie, b ę d ą z a p isan i n a ziem i”, a w B P: „O dstępcy n a ziem i będ ą z a p isa n i” — je su ra j ba ares jik k a te b u .
W. B a u m g a rtn e r p o ró w n a ł te rm in eres z a k a d y jsk im e rsitu — „ św ia t p o d ziem n y ” i p rz etłu m a czy ł: „Ci, co od C iebie o d p a d a ją , b ę d ą p rz y p isa n i Szeolow i” . 11 Z n aczenie eres ja k o S zeo l u z n a je sie
11 W. B a u m g a r t n e r , Die Klagegedichte des Jeremia (BZATW, 32), Giessen 1917 s. 40.
[5] F I L O L O G IA P O Ł N O C N O -S E M I C K A 221
obecnie w w ielu m iejsca ch B iblii i n a ta b lic z k a c h z R as S zam ra, gdzie p rz y n a jm n ie j w trz e c h m iejsca ch n a p ew n o a rs znaczy „pod ziem ie”, „ S z e o l” . 12
W św ie tle pow yższych d a n y c h z w ro t b a a r e s j i k k a t e b u m ożna przetłu m aczy ć: „zo stan ą z a re je stro w a n i w p ie k le ” (por. Ps 88,5:
n e h s z a b t i i m j o r e d e b o r — „zostałem w liczony z tym i, co schodzą do d o łu ” ). W U g a rit sp o ty k a się zd an ie podobne: t s p r b j r d m ars — „będziesz w liczony do tych, k tó rzy schodzą do św ia ta p odziem ne g o ” . 13 P o d o b n ie ja k hsb i s p r — „w liczać”, „zarach o w ać z czym ś”, ta k i k t b — „ w p isać”, „ z a re je stro w a ć ” może być u ż y te w łączno ści z Szeolem , bo zresztą po siad a z a b a rw ie n ie eschatologiczne w Ez 13,9 („w pisać w poczet p o koleń iz ra e lsk ic h ”) i w P s 69,29 („w ym a zan ie z księgi żyjący ch , n ie z a p isa n ie ze sp ra w ie d liw y m i”). W obec teg o z w ro t b a a r e s j i k k a t e b u m a znaczenie ta k ie ja k n e h s z a b t i im j o r e d e b o r o raz ts p r b j r d m ars — w e w sz y stk ich w y p a d k a c h ch o dzi o zaliczenie w poczet m ieszk ań có w Szeolu.
J r 49,4
N ie ja sn y te k st, w e d łu g p rz e k ła d u ВТ, b rzm i: „D laczego się c h lu bisz d o lin am i (tw ej u ro d z a jn e j doliny) C óro b u n to w n icza. U fasz sw oim zasobom ...”, a w e d łu g BP: „C zem uż ta k chełpisz się d o li nam i? (A żyzna je st tw o ja dolina!) C óro b u n to w n icza, d u fn a w sw e sk a rb y ...”
C hodzi o u sta le n ie se n su w y stę p u ją c e g o tu ta j d w u k ro tn ie rze czow nika e m e q , m ian o w icie b a a m a ą im .. . i m q e k . W jęz y k u ug a- ry c k im te rm in m q , ja k i w a k a d y jsk im e m u q u , znaczy „ siła ”, „m oc”, „ w ig o r”. U sta le n ie tego sen su pozw oli też p o p ra w n ie od dać te k s t J b 39,21: ja h p o r b a e m e q w e j a s i s b e k o a h o raz J r 47,5:
s z e e r i t i m ą a m a d m a t a j tit g o d a d i. P ierw sze zdanie tłu m a c z y się: „O n (tj. koń) g rzeb ie n o g ą z w ig o rem i ra d u je się sw o ją s iłą ” , d ru g ie zaś: „O re sz tk i ich (tzn. F ilisty n ó w ) siły, ja k d ługo będziecie się sam i cięli (lub: będziecie się tłu m n ie zb iera li)? ” W tek ście Jb w y ra z e m e q w y stę p u je p a ra le łn ie do w y ra z u koah — „ siła ”, a ta k że „ d o b ro b y t” , „b o g actw o ” (Prz 5,10; J b 6,22). W J r 49,4 p a ra le ln e do e m e q je s t o sa ro t — „ s k a rb y ”, „b o g actw o ” . P od o b n ie w J r 15,13 i 17,3 w y stę p u je w p a ra le liz m ie osa ro t i h a jil — sem an ty c zn y e k w iw a le n t do e m e q . T ak ie te k s ty ja k J r 9,22 czy 48,7 u p e w n ia ją nas, że tego ro d z a ju in te rp r e ta c ja je st zgodna z m y ślą Jere m ia sz a . P rz e k ła d z a b i m q e k ja k o „ tw o ja siła o p a d ła ” je s t zgodny z m y śla m i z n a jd u ją c y m i się n a in n y c h m iejscach księgi Jere m ia sz a , ja k
12 51: VIII: 8—9; 67: VI: 25; 76: II: 24—25. 13 51: VIII: 8—9.
222 J Ó Z E F R O S Ł O N [6] J r 51,40: n a sze ta h g e b u ra ta m — „ich siła w y c z e rp a ła się” i L m 4,9: ja z u b u — „o p ad li z s ił”. A ra b sk ie daba — „stać się c h u d y m ”, „sc h u d n ą ć ” w w y ra ż e n iu daba jis m u h u — „jego ciało w y c h u d ło ” w sk a z u je n a dopuszczalność k o n s tru k c ji b ib lijn e j czasow nika zab
z te rm in e m em e q — „ siła ”, „m oc”, „ w ig o r”. Z a te m p ro p o n o w an e
tłu m a c z e n ie w in n o b rzm ieć n astęp u jąco : „C zem u chełpisz się sw o ją siłą? T w o ja siła osłab ła, n ie w ie rn a córko!” .
P s 2,12
C hodzi p rz e d e w sz y stk im o tru d n e m iejsce, k tó re w В Т p rz e ło żono n a stę p u ją c o : „Służcie J a h w e z b o ja ź n ią i Jeg o no g i ze d rż e n ie m c a łu jc ie ” . P o d o b n ie w B P: „Służcie J a h w e w b o ja ź n i i ca łu jc ie z d rż e n ie m Jeg o sto p y ” . O ba p olskie p rz e k ła d y o p a rły się n a p ro p o zy cji u w id o czn io n ej w a p a ra c ie k ry ty c z n y m B iblii h e b ra js k ie j (wyd. К i 11 e 1 - К a h 1 e), b y w y ra z g ilu z pierw szego sty c h u tra k to w a ć ja k o b łę d n ie um ieszczoną p o p ra w k ę , m ian o w icie d ru g ą część w y ra z u bar, m a ją c ą łącznie z n im tw o rzy ć całość be-
ra g la jw . P o ta k im p o łączen iu o trz y m u je się za m ia st tajem n iczeg o n a szszeq u bar b a rd z ie j sensow ne n a szsze h u b era g la jw , p rz y s p a rz a
ją c e ty lk o te j tru d n o śc i, że słow o naszaq z w y k le łączy się z accu-
sativern a n ie z be. M. D ahood p ro p o n u je ro z w iązan ie te j o sta tn ie j
tru d n o śc i bez p rz e s ta w e k i bez w ięk szy ch zm ian w tek śc ie sp ó ł g łoskow ym z in n y m ty lk o ro zd zielen iem w y razó w i o d m ien n y m tłu m a c z e n ie m g ilu w p ierw sz y m sty ch u . P rz e k ła d w y d a je się sen so w n y i zgodny z k o n te k ste m : „S łużcie J a h w e z czcią i żyjcie w bojaźni, o lu d zie śm ie rte ln i!” . D ro g a do teg o p rz e k ła d u w y d a je się c a łk iem p ro sta : p ień gil p o ja w ia się w P s 22,9: gal el J h w h — „żył d la J a h w e ” ; P s 43,4: sim h a t gili — „szczęście m ojego ży cia” ; P s 139,16: gila j — „m oje lo sy ”. 14
N ie zm ie n ia ją c spółgłosek z n sq b r M. D ahood czy ta nesze qa-
ber, ale tłu m a c z y to ja k o „m ężow ie g ro b u ” czyli „lu d zie ś m ie rte l
n i”, an alo g iczn ie do ta k ic h w y ra ż e ń ja k isz m a w e t — „m ąż sk a zan y n a śm ie rć ” (1 K ri 2,26), bene m a w e t — „synow ie z a słu g u jący n a śm ie rć ” (1 S m 26,16) czy też b en e te m u ta h — „lu d zie n a ra ż e n i n a ś m ie rć ” (Ps 79,11; 102,21). W yraz n a szim u w a ż a D ahood za fo r m ę liczby m n o g iej od isz sp o ty k a n ą w te k s ta c h u g a ry c k ic h 15, ale te ż w y stę p u ją c ą w B ib lii w P rz 14,1: h a m k o t n a szim — „ n a j
14 M. D a h o o d , The Value, art. cyt., s. 168 n.
15 Nip. UT, 2 Aqhit: VI: 45 — m ą n sm — „najm ocniejszy (najmędr szy) z m ężów ”.
[
7
]
F I L O L O G IA P O Ł N O C N O -S E M I C K A 223. m ę d rszy z lu d z i” 16, p o dobnie ja k w P s 141,4; Iz 53,3; P rz 8,4 po ja w ia się rz a d k a fe n ic k a fo rm a liczby m n o g iej iszim .A u to r u z a sa d n ia słuszność sw ego p rz e k ła d u k o n te k ste m p sa lm u tw ierd ząc, że w ezw an ie „o lu d zie ś m ie rte ln i” w sk a z u je n a p rz e ciw sta w ie n ie k ró la ja h w isty c z n e g o p oglądom k a n a n e jsk im o bo skim p o ch o d zen iu w ładców . O b u n c ie k ró ló w k a n a n e jsk ic h , jego zdaniem , m ów i się w w w . 1—2 p salm u . T y ch k ró ló w czeka ró w nież n ie u n ik n io n a go d zin a śm ierci, z a te m w in n i u zn ać n ajw y ższą w ład z ę J a h w e i żyć, d rżąc n a m y śl o Jeg o g n ie w ie .17
P s 16,3.10
Ps 16,3 w ВТ przełożono: „K u św ięty m , k tó rz y są n a Jeg o z ie m i, w zb u d ził O n w e m n ie m iłość p rz e d z iw n ą ”. N ie w iem y jed n a k , k to to są ow i „św ięci” ta k k o ch an i przez p sa lm istę z w oli Ja h w e . W k ło p o t w p ra w ia n a s też B P ze sw oim p rz ek ład em : „N icością są w szy stk ie b ó stw a w k ra ju , choć w szyscy ich zw o len n icy (na z y w ają je) w s p a n ia ły m i” . J a k w idać, sens je s t tu ta j z u p ełn ie od w ro tn y niż w ВТ. M. D ahood n a to m ia s t p ro p o n u je : „(...nie m a n ikogo p o n a d Tobą), co się ty c z y ja k ic h ś św ięty c h , k tó rz y b y b y li w k r a ju , czy ja k ic h ś m ocnych, w k tó ry c h z n a jd o w a łb y m całe u p o d o b a n ie ”.
In s k ry p c ja J e h a w m ilk a z B yblos o k re śla b ó stw a ja k o m p h r t
qdsrn — „zg ro m ad zen ie św ię ty c h ” , z atem q e d o szim to p a n te o n
b ó stw k a n a n e jsk ic h . C hodzi w te k śc ie o „ k r a j”, m ian o w icie o K a n a a n . In n ą n azw ą b ó stw p o g a ń sk ich w y stę p u ją c ą z aró w n o tu ta j ja k i w lite ra tu rz e fe n ic k ie j (jako d r) je s t addire — „m o cn i” . 18 F o rm a st. constr. w w y ra z ie ad d ire zależn a je s t od całego n a s tę p nego zd an ia: k o l h ep si bam . P rz y k ła d y n a c o n stru c tu s p rz e d fo r m a m i o d m ie n n y m i czaso w n ik a is tn ie ją w lite ra tu rz e u g a ry c k ie j 19:
jb n asld — „o synow ie, k tó ry c h zro d ziłem !” Z a te m o m aw ian e zd a
nie w p salm ie b rzm i: „Jac y ś m ocni, w k tó ry c h by ło całe m oje u p o d o b a n ie ” . 20
P s 16,10 w p o lsk ich p rz e k ła d a c h brzm i: w ВТ — „Bo nie pozo staw isz m o jej duszy w S zeolu i nie dozw olisz, b y w ie rn y T obie
16 M. D a h o o d , Proverbs and N o rth w e st Semitic Philology, Rome 1963 s. 30.
17 M, D a h o o d , Psalms, dz. cyt., t. 1 s. 13 n.
18 Por. T. H. G a s t e r, art. w JQR 37 (1947—48) s. 292 о paraleldzmie fenickim między qdsm i adr.
19 UT, 52: 65.
20 M. D a h o o d , Psalms, dz. cyt., t. 1 s. 87 n. O zdaniach w zględ nych asyndetycanych ao'b. Psalms, dz. cyt., t. 1 s. 113; А. С. М. В lo r n -m e r d e, N orth w est Se-mitic Gra-m-mar, dz. cyt., s. 34.
2 2 4 J Ó Z E F H O S Ł O N [8]
d oznał sk a ż e n ia ” , zaś w B P — „N ie w y d asz bo w iem duszy m ojej Szeolow i, n ie dopuścisz, by w ie rn y T w ój czciciel d o zn ał sk a ż e n ia ”. Z a te m w e d łu g pierw sz eg o p rz e k ła d u p sa lm ista zn ajd zie się w Sze o lu , ale ta m n ie p ozostanie, w e d łu g d ru g ie g o n a to m ia st spodziew a się, że n a w e t n ie d o sta n ie się do Szeolu.
P o d o b n ą m y śl o d n alazł M. D ahood: „P o n iew aż nie um ieścisz m n ie w Szeolu, a n i n ie dozw olisz, b y ktoś Ci o d d an y w id z iał d ó ł”. C zaso w n ik taazob w y p ro w a d z a M. D ahood od p n ia azb II odpo w iad ająceg o u g a ry c k ie m u adb — „ rzu c ać”, „ k łaść”, „um ieszczać”, a w y stę p u ją c e g o p a ra le ln ie do n tn , ta k ja k tu ta j 21: bd jtn n q st
Ib r k h ja d b ąsat — „w ręce D an iela w łożył łu k , n a k o la n a jego
poło ży ł s trz a ły ” . 22 P o dobne, p a ra le ln e z e staw ien ie słów azab II i n a ta n sp o ty k a się w R dz 39,4.6; N e 9,27n i p raw d o p o d o b n ie w Ps
10,14.
Z d a n iem M. D ahooda p sa lm ista m ocno w ierzy w to, że o trz y m a p rz y w ile j ta k i ja k H enoch i E liasz, m ian o w icie że Bóg zab ierze go do siebie i d lateg o n ie dośw iadczy on c ie rp ie ń śm ierci. P o d o b n a m y śl w y p o w ied zian a zo stała w P s 49,16 i 73,24. Z au w aży ć w y p ad a, że w n a stę p n y m w ie rsz u (w. 11) M. D ahood tłu m a c z y h a jjim jak o „życie w ieczn e” , p o w o łu ją c się n a P rz 12,28: beorah sedaqah h a j
jim w e d e re k n e tib a h al m a w e t — „n a ścieżce cn o ty je s t życie
w ieczn e a kro czen ie jej d ro g ą je st n ie śm ie rte ln o śc ią ” o raz in te r e su ją c y te k s t u g a r y c k i23: irs h jm w a tn k b lm t w a slh k assp rk a m
bal s n t a m bn U ts p r jr h m — „proś o życie w ieczne, a ja ci je
dam , o n ie śm ierteln o ść, a ja ci je j użyczę. U czynię, że będziesz liczył la ta z B aalem , z b ogam i będziesz liczył m iesiące” . P a ra le - liz m z b lm t ■— „ n ie śm ie rte ln o ść ” w sk a z u je n a sens te rm in u
h jm . 24
P s 33,15
W ВТ: „On, k tó ry u k s z ta łto w a ł k ażd em u z n ic h serce, On k tó r y zw aża n a w sz y stk ie ich c z y n y ” , a w B P: „O n, k tó ry u k sz ta łto w a ł serce każdego z n ic h i zw aża n a w szy stk ie ich p o c zy n an ia” . W T M z w ro t ja h a d lib b a m je s t p o zb aw io n y sensu. F a k t, że w Ps 139,16 w y stę p u je czaso w n ik jasar oraz czasow nik hadah pozw ala p rzy p u szczać, że oba są obecne ta k ż e tu ta j. J e śli będ zie się owo
ja h a d w okalizow ać ja k o jahde(h), o trz y m a się sens zgodny z ca
21 UT. 2 A qht: V: 26—28.
22 р,с,п м . D a h o o d, The Root zb II in Job, JBL 78 (1959) s. 303—
■30-9.
M UT, 2 Aqht: VI: 27. 29.
[9] F I L O L O G IA P O Ł N O C N O -S E M I C K A 225
łością w w . 13— 15: te m a te m je s t w n ic h w szech w ied za Boża. W 13 w . J a h w e „ p a trz y ” (h i b b i t) i „ sp o strzeg a” (r a a h) ludzi; w 14 w. stw ie rd z a się, że O n „ p a trz y u w a ż n ie ” (h is z g ia h) n a w szy
stk ic h m ie sz k ań có w ziem i, podczas g d y w 15 w. „ w p a tr u je się”
(ja hde(h) ) w ic h serca. S tw ó rc a w ięc n ie ty lk o d o strzeg a z e w n ę trz n e czyny lu d z i (m a a s e h e m), a le i ic h in te n c je . W y p ad a p rz y ty m z au w aży ć rzecz szczególną, że w u g a ry c k ic h te k s ta c h częściej w y stę p u ją c e słow o h d j m a za p rz e d m io t „ w g lą d u ” w n ę trz e (k b d) o r łów. I ta k w A q h t: 130: j b q k b d h w j h d — „ ro zd ziera jeg o b rzu ch i w g lą d a ”, a w R dz 49,6: b i ą e h a l a m al t e h a d k e b e d i — „n iech n a ich z e b ra n iu n ie będzie o g lą d a n a m o ja w ą tro b a ”. S koro zaś leb
i k a b e d s to ją w ścisły m zw ią zk u ze sobą, n ie m a tru d n o śc i, by p rz y ją ć w y ra ż e n ie j a h d e h l i b b a m i p rzełożyć te k s t n a stę p u ją c o : „ S tw ó rca o g ląd a ic h serce (tzn. w g lą d a w ich zam iary ), On, k tó ry u w aża n a w szy stk ie ich czy n y ” . 25
Ps 46,3
W ed łu g p rz e k ła d u ВТ: „P rz e to się n ie boim y, choćby w a liła się ziem ia i g ó ry z a p a d a ły w o tc h ła ń m o rz a ”, a w e d łu g B P: „D la tego n ie z n am y trw o g i, choćby się z iem ia z a p ad ała, choćby góry ru n ę ły w sam o serce m o rz a ” .
G łów ną tru d n o ść n a strę c z a tu ta j słow o b e h a m i r , k tó re znacze niow o pochodzi od m w r — „zm ien ia ć”, „w y m ien iać” . P ara le liz m n a p ro w a d z a n a sens „ch w iać się”, „w alić się”, ale n ie m a p ew ności, że h ifil od tego p ie rw ia s tk a m a a k u r a t ta k ie znaczen ie lu b że b y w a ł u ż y w a n y n iep rzech o d n io . S tą d w ie le ró żn y ch tłu m a c z e ń i p o p ra w e k te k stu . M ożna p rz y ją ć tłu m a c z e n ie łączące spółgłoski
h m r z h e b ra js k im m a h a m a r o t —· „ b a g n ista w o d n a o tc h ła ń ” (Ps 140,11), z u g a ry c k im m h m r t — „ g a rd z ie l” p a ra le ln y m do n p s — „ g a rd ło ” i h m r j — n a z w a m ia sta M ota. O d p o w ied n ie te k s ty uga- ry c k ie to: Ijr t b n p s bn i l m m t b m h m r t j d d il g z r 26 — „zstąpiłem w g a rd ło E la sy n a M ota, w g a rd z ie l E la u k o ch an eg o G h a z ira ” oraz: t s p r b j r d m ars i d k al t t n p n m t k q r t h h m r j — „będziesz z a liczony pom iędzy z stę p u ją c y c h do ś w ia ta podziem nego; z a te m te ra z bąd ź n a sw ej dro d ze do jego m ia sta H m r j”. 27 H m r j ja k i m h m r t
ła tw o w y p ro w ad zić od p ie rw ia s tk a h m r, k tó ry w a ra b s k im znaczy „lać” , „być w y la n y m ”. P o n ie w aż zaś k ró le stw e m M ota je s t p o d
Рог. M. D a h o o d , Psalms, dz. cyt., t. 1 s. 202 n. Autor uzupeł nia jeszcze -przekład, tłum acząc leb jako „intencja” w oparciu o po dobny sens w Ps 55,22: uąarab libbo — „lecz jego zamiarem była w oj na”.
26 UT, 67: I: 6-—8. 27 UT, 51: VIII: 8—12.
226 J O Z E F R O S Ł O N [10]
ziem ie, m ożna w nosić, iż i w tek ście b ib lijn y m e r e s zn aczy „ św ia t p o d zie m n y ” . W obec te g o w y ra ż e n ie h a m a r (w o k alizacja n iep ew n a)
a r e s o d p o w iad a u g a ry c k im n p s b n Um m t o ra z m h m r t
jdd il gzr.
C zęsto p rz e d sta w ia n o p ie k ło ja k o p o tw o ra z o lb rz y m im i szczę k a m i i o b szern ą g a rd zielą . W P s 141,7 je s t m ow a o p i s ze o l i p a - ra le ln ie w y stę p u je e r e s ja k o „p iek ło ”, „p o d ziem ie” (por. też Iz 5,14; H a 2,5; P rz 1,12). K o n s tru k c ja j a r e z ba + rzeczo w n ik n ie je st
obca, bo w y stę p u je w J r 51,46. T ak że te m a t o b aw y p rz e d szczę k a m i śm ierc i p o ja w ia się w te k s ta c h u g a ry c k ic h , n p . w eposie B a a la . 28
P ro p o n o w a n y p rz e k ła d P s 46,3 b rzm i: „ P rz e to n ie b ęd ziem y się o b aw iać g a rd z ie li p ie k ła a n i u p a d k u gó r w serce m o rz a ” . 29
P s 72,5
ВТ: „I będ zie żył d łu g o ja k słońce, ja k księżyc p rzez w szy stk ie p o k o le n ia ” ; B P: „N iech żyje, pó k i tr w a słońce i księżyc św ieci, po w szy stk ie p o k o le n ia ” . P rz e k ła d M. D ahooda o dbiega od obu pow yższych w e rsji: „N iech on Cię czci ta k długo, ja k słońce i do pó k i n ie zo stan ie zgaszony księżyc — p rz ez w ieki, bez koń ca” . N ie je s t to zatem , w u ję c iu M. D ahooda, życzenie d ługiego życia d la k ró la , lecz p o stu la t, b y k ró l n ie ty lk o odznaczał się sp ra w ie d liw o ścią społeczną, ale i p r y w a tn ą pobożnością w obec B oga. N ie m a p o trz e b y za L X X p o p ra w ia ć te k s tu n a j a a r i k , a je d y n ie fo rm ę TM
ji j r a u k a z id e n ty fik o w a ć ja k o 3 os. 1. poj. im p e r f . z zak ończeniem
-u (j a q t u l u), k tó re zo stało p rzez tra d y c ję m a so re ck ą w zdłużone pod a k cen tem . M ożna też uw ażać, że je s t to p lu r a lis m a i e s t a t i s na z n a k sz a c u n k u d la k ró la. P a r ty k u ła im , ta k że w ję z y k u u g a ry c k im i P s 73,5, znaczy „ ja k ”, „podobnie ja k ” . 30
W y rażen ie Ipn j tr a k tu je M. D ahood ja k o inf. co n str . od p an ah
(a ra b sk ie f a n ij a — „zejść” , „u m rzeć” , „skończyć się”) ja k w Ps 90,9; J r 6,4: p a n a h h a j j o m — „dzień się k ończy” . P iso w n ia Ipnj
o d p o w iad a ta k im fo rm o m u g a ry c k im inf. con str. ja k b b k a j h — „gdy on p ła k a ł”, Istj — „do p ic ia ”, czy h e b ra js k im w P s 68,31:
b r s j k s p — „ w je g o żądzy p ien ięd zy ” . Ps 110,3n.
W ed łu g p rz e k ła d u ВТ: „P rz y T obie p a n o w a n ie w d n iu T w ej potęgi, n a św ię ty c h g ó rac h z ło n a ju trz e n k i ja k ro sę C ię zrodzi
28 UT, 51: VIII: 15—20; 67: II: 4—7.
29 Рог. M. D a h o o d , Psalms, dz. cyt., t. 1 s. 278 n.
30 UT, 2 Aqh't: VI: 28—29 — àssprk am Ы snt — „uczynię, że bę dziesz liczył lata jak B aal”.
LH]
F I L O L O G I A P O Ł N O C N O -S E M I C K A 2 2 7łe m ” , a w e d łu g B P: „T w e p a n o w a n ie n a g ó rach św ię ty c h od d n ia T w y ch n a ro d z in , od łona, od z a ra n ia T w ej m łodości, k tó ra je s t ja k ro sa ” . N a stę p n y w iersz m a teologicznie doniosłe znaczenie, bo w ią że się ze szczególną zapo w ied zią k a p ła ń s tw a w osobie M elchizede- ch a o ra z odnoszony je s t do osoby C h ry stu sa , zw łaszcza w L iście do H e b ra jc z y k ó w (Hb 5,6; 7,1— 28; por. R dz 14,17— 20). B y w a p rz e k ła d a n y n ie m a l id en ty cz n ie; ВТ: „ J a h w e p rz y sią g ł i żal M u nie będzie: T yś k a p ła n e m n a w ie k i n a w zór M elch iz ed ech a”, a BP: „ J a h w e p rz y sią g ł i n ie będzie żałow ał: T yś n a w iek i k a p ła n e m n a p o d o b ie ń stw o M elch ized ech a” . O b a w iersze, a zw łaszcza w . 3, n a s trę c z a ją je d n a k liczne i p o w ażn e tru d n o śc i tek sto w e . P ro p o zy cja p rz e k ła d u M. D ahooda b r z m i 31: „W w alce z tw o im i w ro g a m i On b y ł tw y m M ocnym , tw y m D zieln y m w d n iu tw eg o p o d b o ju . G dy Ś w ię ty się p o jaw ił, b y ł tw y m pocieszycielem , św ieżością życia dla ciebie, rz eśk o ścią tw e j m ło d o ści” . N a stę p n ie w. 4: „ Ja h w e p rz y sią g ł i n ie zm ien i S w ego z d a n ia : T y je ste ś k a p ła n e m W iecznego zgodnie z Je g o p rzy m ierzem ; Je g o le g a ln y m (p raw o w ity m ) k ró lem , m oim p an em , w e d łu g T w o je j p ra w ic y ” . J a k w idać, p rz e k ła d d alek o od b ie g a od d otychczasow ych, co w ięcej, n ie za w ie ra żad n e j w zm ian k i
o M e lch ized ech u ja k o w zorze szczególnego ro d z a ju k a p ła ń stw a . P o u c zające i in te re s u ją c e je s t z a te m prześled zić drogę, ja k ą m ożna b y ło dojść do ta k ie g o p rz e k ła d u . 32
W y ra ż e n ie z T M b e q e r e b — „ w śró d ”, „p o śró d ” o d czy tu je M. D a hood ja k o b i q r a b — „w w alce” („w poty czce”) i o trz y m u je p ara- lelizm do b e j o m — „w d n iu ”, ro zszczepiając w y ra ż e n ia w y stę p u ją c e łączn ie ja k o b e j o m q e r a b w P s 78,9 i Z a 14,3. W te n sposób z y sk u je w p ie rw sz y c h s ty c h a c h w. 3 p ię k n y chiazm : A + В — — В 1 + A 1. P o ja w ie n ie się te rm in u q e r a b w ta k sta ro ż y tn y c h p sa l m a ch ja k P s 68,31 i 110,3(2) budzi zastrzeże n ie w obec o p in ii, ja koby q e r a b m im o sw ej w o k aliza cji (o ile je s t on a w łaściw a) b y ło aram a izm em .
Z kolei a u to r w y p ro w a d z a w y ra z a m m e k a , tw o rz ą c y a so n an cję z h e l e k a i n a w ią z u ją c y do o j e b e k a („tw oi w ro g o w ie ”) i r a g l e k a
(„tw o je sto p y ”) w 1 w. z p ie rw ia s tk a a m m — „być m o c n y m ” (por. P s 18,28; 47,2; 62,9) i u z n a je „M ocny” za im ię Boże. O dpo w ia d a m u d ru g ie im ię z a w a rte w w y ra z ie n e d a b o t. P rz e d e w szy s tk im łączy się ono z su fik sem p o d a n y m ju ż p rz y a m m e k a (w edług zasad y o su fik sa c h d w u fu n k c y jn y c h ). J e s t to a b s t r a c t u m , ale t ł u m aczone ja k o im ię k o n k re tn e , bo w y stę p u je łącznie z im ien iem k o n k re tn y m „M ocny” (zgodnie z zasadą, że jeśli czasow nik a b s tra k c y jn y w y stę p u je w p a rz e z rzeczo w n ik iem o k re śla ją c y m
31 Por. Psalm s, dz. cyt., t. 3 s. 112. 32 Tamże, s. 115— 118.
2 2 8 J Ó Z E F H O S Ł O N [12]
k o n k re t, s ta je się też o k re śle n ie m k o n k re tn y m ). N e d a b o t pochodzi od p ie rw ia s tk a n d b — „b y ć szlach etn y m , szczodrym , d z ie ln y m ” . Co do fo rm y 1. m n., m oże to być, z d an iem M. D ahooda, p lu r a lis m a i e s t a t i s , ja k p rz y b o sk ich ty tu ła c h t e h i l l o t J is r a e l — „C h w ała Iz ra e la ” (Ps 22,4) czy z e m i r o t J isr a e l — „ S tra ż n ik Iz ra e la ” (2 Sm 23,1).
R zeczow nik h e le k a p rz e k ła d a a u to r ja k o „tw ó j p o d b ó j”, z w ro t zaś b e h a d r e q o d e s z tr a k tu je ja k o oboczną fo rm ę do b e h a d r a t q o - d e s z w P s 29,2. T e rm in h d r t w u g a ry c k im je s t sy n o n im em h i m —
„ se n ”, „ w iz ja ” 33 i znaczy „ te o fa n ia ” . P o jęcie a b s tra k c y jn e q o d e s z — „św ięto ść” , p o d o b n ie ja k w yżej n e d a b o t , je s t o k reślen iem Ja h w e . W U g a rit q d s je s t u ż y te n a o k re śle n ie b o g in i A s z e r y .34 M. D ahood u w aża, że J a h w e u k a z a ł się k ró lo w i w noc p o p rzed za ją c ą b itw ę i d o d ał m u otu ch y . Id ąc za su g e stią D. N. F re e d m a n a , a u to r czy ta TM m e r e h e m („z ło n a ”) ja k o im iesłó w m e r a h e m — „P o cieszyciel” (ty tu ł Boży sp o ty k a n y w P s 116,5), a su fik s „ tw ó j” b ie rze jeszcze z a m m e k a , gdyż o b e jm u je on i dalsze ty tu ły Boże. D y sk u sy jn y w y ra z TM m i s z h a r n a b ie ra sensu, g d y się p o ró w n a oba w y ra z y p salm u : m i s z h a r i j a l d u t z L m 4,8: h a s z a k m i s z h o r toorarn — „ p rz y g a sła ich p ięk n o ść” oraz zau w aży, że w K o h 11,10 zo stały one połączone ja k o h a j j a l d u t w e h a s z s z a h a r u t — „m łodość i św ieżość ży cia” . W y p ad a też zw rócić u w a g ę n a Iz 40,28—30 — opis zaw sze św ieżej m łodości „W iecznego” (to im ię Boże w y stę p u je w w. 4 psalm u), ja k ą o b d arza O n ta k ż e ty ch , co Go w zy w ają. M. D ahood za te m p ro p o n u je p rz e k ła d : „ za ra n ie ży c ia” i „św ieżość m łodości”. Z w ro t n is z b a j h w h je s t o d p o w ied n ik iem neurn j h w h
(„ośw iadczenie J a h w e ”) z w. 1. P sa lm ista , sto su jąc św iad o m ie fi g u rę p o e ty c k ą ro zd z ielen ia złożonego im ie n ia Bożego n a d w ie czę ści um ieszczone w ró żn y ch sty ch a ch , z n a n ą i sto so w a n ą w U g a rit (por. też P s 31,2; 71,1), d a ł im ię J a h w e w w. 4, w p ie rw sz y m od c in k u zd an ia, a im ię O lam — „W ieczny” — w trz e c im o d cinku.
Od słów : „T y je ste ś k a p ła n e m ” rozpoczyna się d ru g a zapow iedź p ro ro c k a w y p o w ied z ian a przez n a d w o rn e g o p o etę lu b p ro ro k a . N o w y król, p o dobnie ja k p ie rw si k ró lo w ie izraelscy , cieszy się p rz y w ile ja m i k a p ła ń sk im i (2 S m 8,18; 1 K r i 3,4). W w y ra ż e n iu le o la m
M. D ahood w y ja śn ia la m e d ja k o o k re śle n ie w łaściw ości (w łasności, p o siad a n ia) i o l a m ja k o ty tu ł B oga (Ps 24,6n; 75,10). T ak ie la m e d
w y s tę p u je w R dz 14,18: M elchizedech je s t k a p ła n e m E l E ljona ( k o h e n le el eljon), k tó ry w R dz 21,33 nosi im ię „W ieczny” (el
olam).
за UT, Krt: 155.
34 Por. W. F. A l b r i g h t , Y ah w eh and the Gods of Canaan, New York 1968 s. 128 n.
[ 1 3 ] F I L O L O G I A P Ô b N O C N O - S E M I C K A 2 2 9 ’·
W y raże n ie al d ib ra ti m a lq i-se d e q M. D ahood a n a liz u je n a s tę p u jąco: k o ńców kę -i z d ib ra ti u z n a je za su fik s 3 os. 1. poj. rodz. m., a sam w y ra z d b rt ja k o fo rm ę oboczną do d abar ze znaczeniem „ p a k t” , „ u k ła d ” , „ p rz y m ie rze ” (por. P s 105,8.42; P w t 9,5, a zw łasz cza K o h 8,2— 3: „Z ach o w aj rozkaz k ró la zgodnie z um ow ą; nie· śpiesz się ze s k ła d a n ie m p rz y sięg i B o g u ” — p i m e le k sze m o r a t
d ib ra t sze b u a t elo h im al tib b a d el). W y ra ż e n ie m a lk i-se d e q je s t st. constr. + st. absol. z w łączo n y m w śro d e k su fik se m 3 os.
1. poj. rodz. m ., ja k i w y stę p u je p rz y m a ik i w P s 2,6: „Lecz ja zo sta łe m n am aszczo n y ja k o Jeg o k ró l” (M. D ahood w o k a liz u je n esu-
k o ti od p n ia s u k , por. P rz 8,23: n e s u k o ti — „nam aszczony zosta
łe m ”). W y ra z sedeą zn aczy tu „p ra w o m o c n y ” , „ le g a ln y ”, „ u p ra w n io n y ” (por. P s 4,6; 51,21).35 P rze z sw oje p rz y m ie rz e J a h w e ja k o su w e re n u s ta n o w ił w a sale m k ró la izraelsk ieg o , leg aln eg o w ład cę Iz ra e la. Z k o lei a u to r każe czytać TM a d o n a j — „ P a n ” ja k o adoni, o d p o w ia d a ją c e s tr u k tu r a ln ie a tta h z w. 4 i sk ie ro w a n e do k róla.
W e le m e n ta c h p a ra le ln y c h M. D ahood d o p a tru je się u k ła d u ch iastycznego: „ T y ” — „m ój p a n ie ” ; „ k a p ła n W iecznego” — „Jeg o p ra w o m o c n y k r ó l” ; „zgodnie z Jeg o p rz y m ie rz em ” —· „zgodnie z tw o ją p ra w ic ą ” .
W w. 5 w y ra ż e n ie al je m in e k a , zw ykle tłu m acz o n e „po tw o je j p ra w ic y ”, a u to r ro zu m ie ja k o „zgodnie z tw o ją p ra w ic ą ” i odnosi do g estu , ja k im k ró l ra ty fik o w a ł p rz y m ie rz e z B ogiem (por. Iz 62,8: n iszb a jh w h b im in o — „ J a h w e p rz y sią g ł sw o ją p ra w ic ą ” , o raz P s 144,11). 36
P s 139,16
W p o lsk im p rz e k ła d z ie ВТ te k s t te n b rzm i: „Oczy T w oje w i d ziały m e czyny i w szy stk ie są zap isan e w T w ej księdze; d n i o k reślo n e zostały, chociaż ża d en z n ic h jeszcze nie n a s ta ł”. P o d o b n ie w BP: „T w oje oczy w id ziały m o je u czynki, w sz y stk ie b y ły z ap isa n e w T w ej księdze, d n i m o je b y ły w p isan e i zliczone, g d y jeszcze żad en z n ic h n ie is tn ia ł”.
TM n a strę c z a tru d n o śc i. J u ż p ie rw sz y w y ra z golm i, od g o le m —■ „ e m b rio n ”, „coś b e z k sz ta łtn e g o ” (?), je st k ło p o tliw y , a p rz y k o ń cu w ie rsza n ie ja s n a je s t fraza: w elo ehad ba h e m — dosł.: „i an i je d e n z n ic h ” . P ow yższe p rz e k ła d y d a ją w ięc ty lk o sens p rz y b li żony. M. D ahood u w aża, że w TM g o lm i w yw odzi się od g il —·
35 J. S w e t n a m , Some Observations on the Background of sdją in Jeremias 23,5a, Bb 46 (1965) s. 29—40; W. F. A l b r i g h t , art. w AASOR 6 (1924—25) s. 63, uw. 172.
2 3 0 J Ó Z E F R O S Ł O N [ 1 4 1
„ c y k l”, „ e ra ”, „ fa z a ”, „o k res ży cia”. Słow o to je s t zn an e z D n 1,10, a o d È ry te zostało p rzez F. Z o r e l l a ró w n ież w P s 43,4: s im h a t g ili — „rad o ść m o jej m łodości” . L iczba m n o g a g i l a j - m (z e n k li- ty czn y m m e m ) w y ja śn ia su fik s w k u l l a m i 1. m n. j i k k a t e b u . Z ko lei TM ja m irn trz e b a z id e n ty fik o w a ć ja k o j a m a j - m — „m oje d n i” , co da d o sk o n ałą p a ra le lę fo rm a ln ą i tre śc io w ą z g i l a j - m — „m ój ciąg ż y cia ” . P o n iew aż n ie m a p o tw ie rd z e n ia w d o k u m e n ta c h p ie l
od js r , p o stu lo w a n a je s t tu ta j fo rm a q a l p a s s i v u m : ju s a r u . Co zrobić z TM eh a d b a h e m l Ję z y k u g a ry c k i zn a słow o h d j, k tó re zostało ro zp o zn an e w R dz 49,6 oraz J b 3,6 i znaczy „w id zieć”. Z a te m e h a d trz e b a b y ło b y czytać ja k o 1 os. 1. poj. n ifa l od teg o czasow nika: eh ade(h ), a b a h e m pozostaw ić bez p ro p o n o w a n e j w k il k u m a n u s k ry p ta c h i k o m e n ta rz a c h zm ian y n a m e h e m ; d a je ono bow iem sens w łaściw y . P o tw ie rd z a to fa k t, że w e w szy stk ich trz e c h te k sta c h : R dz 49,6; J b 3,6 i tu ta j h d j w y stę p u je z b a —
„ w śró d ” , „p o m ięd zy ” . P rz e k ła d b y łb y w ięc n a s tę p u ją c y : „gdy m n ie nie w id zian o w śró d n ic h ” . T a m y śl zg adza się z in n y m i te k sta m i b ib lijn y m i: p o dobnie ja k S łu g a J a h w e {Iz 49,1— 5), ja k J e re m ia sz (J r 1,5), ja k P a w e ł (Ga 1,15) p sa lm ista zo stał w y b ra n y i p rzezn aczo n y ju ż p rz e d n aro d z en ie m , jego d n i i losy życia zo s ta ły obliczone i u sta lo n e , zan im „on b y ł w id z ia n y w n ich ” . P ro p o n o w a n e tłu m a c z e n ie b rzm i: „T w o je oczy w id zia ły losy m oje i w T w ej k sięd ze b y ły one zap isan e. M oje d n i zo stały stw orzone, g d y m n ie jeszcze n ie w id zian o w n ic h ” .
*
*
*
Z estaw io n e p rz y k ła d y sta n o w ią p ró b ę n o w ej egzegezy p o p rze dzonej k ry ty k ą te k stu , w zbogaconą o znajom ość c h a r a k te ru i t a j n ik ó w ję z y k a północn o -zach o d n io -sem ick ieg o w o p a rc iu o lite r a tu rę u g a ry c k o -fe n ick ą . W k ry ty c e te j p rz e ja w ia się te n d e n c ja do za ch o w a n ia — o ile m ożności — n ien aru sz o n eg o te k s tu spółgłosko w ego. O d k ry w a się sen s w m iejsca ch tru d n ie js z y c h przez zm ienio n ą w o k alizację, przez o d tw a rz a n ie fo rm zap o m n ia n y c h lu b z a ta r ty c h w tra d y c ji m a so re c k ie j, id e n ty fik o w a n ie p ie rw ia stk ó w h o m o n im icz n y ch lu b n iu a n só w zn aczen io w y ch pośw iad czo n y ch w lite r a tu rz e u g a ry c k o -fe n ick ie j. P o tw ie rd z e n ie m p o p raw n o ści je s t n ie je d n o k ro tn ie o d tw o rz en ie zro zu m iałeg o i zgodnego z k o n te k ste m sen su w k ilk u ró żn y ch m iejscach , gdzie te n sam w y ra z u d a ło się zid en ty fik o w ać.
T ego ro d z a ju zab ieg i k ry ty c z n e cech u je ro z tro p n a p o w ściąg li w ość w cz y n ie n iu k o re k t p rz ek azan eg o te k s tu i d o p a try w a n iu się
[ 1 5 ] F I L O L O G I A P O Ł N O C N O - S E M I C K A 2 3 1
b łędów w tek ście sam ogłoskow ym . R e la c ję p om iędzy p isa rz a m i b ib lijn y m i i tw ó rc a m i k a n a n e jsk im i m ożna ch y b a p rz e d sta w ić ta k , ja k sto su n e k R zy m u c h rz e ścijań sk ieg o do R zy m u pogańskiego; tru d n o się w ięc dziw ić, że n ie je d e n m o ty w p o g ań sk i w y k o rz y sta n o w B iblii. A d a p ta c ja przez p ro ro k ó w i p salm istó w ty c h m otyw ów n ie u m n ie jsz a je d n a k zn aczen ia i o ry g in aln o ści p ro ro c tw i p sa lm o dii. T ak ie m o ty w y ja k L e w ia ta n , T ehom , M ot, R eszef i in n e w łą czono w słu żb ę je d n eg o J a h w e , a ic h znajom ość dopo m ag a w zro z u m ien iu p o b u d e k i celów , ja k ie p rz y św ie c a ły a u to ro m b ib lijn y m . K o n se k w e n tn ie p rz y c z y n ia się do p o g łębionego u ję c ia teo lo g ii b i b lijn e j. W id ać to w y ra ź n ie n p . n a id ei z m a rtw y c h w s ta n ia i n ie śm ierteln o ści, g d y p o d d a się k ry ty c e w św ie tle d o k u m e n tó w u g a- ry c k ic h — ja k to z ro b ił i ro b i ciąg le M. D ahood — ta k ie te k s ty ja k P s 1,3— 6; 5,9; 11,7; 16,10n; 17,15; 21,7; 27,13; 36,9n; 37,37n; 41,13; 56,14; 73,23n. P rz y k ła d e m , w ja k i sposób id io m y p o ezji m i tologicznej m o g ą służyć p ra w d z ie teo lo g iczn ej, je s t m o ty w pól eli zejsk ich p rz e w ija ją c y się w P s 5,9; 36,9n; 56,14; 97,11; 116,9 i Iz 26,11. O k azu je się, że is tn ia ły o w iele ściślejsze zw iązk i k u ltu r y g rec k iej z sem icką, niż przy p u szczan o , i że o b razy dotyczące życia p rzyszłego u ż y w a n e p rzez G rek ó w b y ły w y sta rc z a jąc o czy teln e i p rz y sw a ja ln e p rzez m e n ta ln o ść sem icką. N ie d a się dziś u trz y m ać o p in ii S. M ow inckela, że a n i Iz ra e l, a n i ów czesny ju d a iz m n ie z n a ł w ia ry w z m a rtw y c h w sta n ie i ta k ie j w ia ry n ie w y raził w p sa lm ach . 37
W w ie lu p sa lm a c h „w ró g ” d a się u to żsam ić z o k re śle n ia m i „M ot” i „śm ie rć ” (Ps 6,6; 13,3; 18,4; 27,12; 31,9; 41,3; 61,4), te o sta tn ie n a to m ia s t w y stę p u ją ja k o p o ety c k ie n a z w y S zeolu (41,3; 56,4; 61,3 itd.). W księd ze H ioba o d k ry to 14 n o w y ch n a z w Szeolu lu b w ogóle św ia ta pozagrobow ego. O sobnego s tu d iu m w y m a g a ją b a rd zo liczne im io n a Boże u psalm istó w . K a n a n e jsk ie o k reślen ie
a lijn bal —- „B a a l Z w y cięzca” (od p ie rw ia s tk a lij — „zw yciężać”)
p rz e ja w ia się w b ib lijn y m le — a d ie c tiv u m verb a le od teg o w ła śnie p ie rw ia s tk a czasow ników w y ra ż a ją c y c h stan ; ja k o ty tu ł Ja h w e w y s tę p u je w P s 22,30; 27,13; 75,7; 85,7; 100,3. In n y ty tu ł B aala, u g a ry c k ie alj, w y stę p u je w P s 7,9; 16,6; 32,5; 57,3; 106,7 i w obocznej fo rm ie al ja k o teo fo ry cz n y e le m e n t im ien ia jrm a l, znaczy zaś „N ajw y ższy ” . T ego sam ego o k re śle n ia u ż y w ali w od n ie sie n iu do J a h w e p salm iści w P s 7,11; 18,42; 62,8; 68,30.35; 139,14; 141,2; 2 S m 23,1. N a p ew n o z o stan ie ono u ja w n io n e w w ie lu in n y c h m iejscach , gdyż m aso reci tr a k to w a li to o k re śle n ie ja k o p rz y im e k al i ale.
2 3 2 J O Z E F R O S Ł O N [ 1 6 ]
S em a n ty c z n ie w iąże się z pow yższym ty tu łe m m a ro m — „W znio sły ”, „W yw yższony” (Ps 7,8; 10,5; 56,3; 75,6; 92,9; Iz 38,14; J r 31,12), k tó ry pojęciow o p rz e sz e d ł ta k ą d rogę ro zw o jo w ą ja k su r — „gó r a ” (rów nież ty tu ł Ja h w e ), czy u g a ry c k ie sp n — n a z w a św iętej góry b oga b u rz y bal spn, a p o te m e p ite t sam ego bó stw a. P e łn y ty tu ł J a h w e -E l z a w ie ra się w P s 10,12; 31,6 (przez zły podział sty ch ó w b y ł z a ta rty ) i w P s 18,3 (rozdzielone im ię w p a ra le ln y c h członach w iersza). N iez au w ażo n y d o tą d b y ł ty tu ł B oży saddiq —· „ S p ra w ie d liw y ” (Ps 11,3; 75,11) w fo rm ie złożonej e lo h im s a d d iq —■
„Bóg S p ra w ie d liw y ” (Ps 7,10; 14,5) oraz jh w h saddiq — „ Ja h w e S p ra w ie d liw y ” (Ps 11,5; 129,4).
A rc h a ic z n y m ty tu łe m p rz y p o m in a ją c y m „ S ta ro d a w n e g o ” z Dn 7,9. 13.22 je s t saddiq a ttiq (TM ataq) ■— „ S ta ro ż y tn y S p ra w ie d li w y ” w P s 31,19. M im o zac h o w a n ia p o p ra w n e j w y m o w y m asoreci przeoczyli, że ty tu łe m B ożym je s t też olam —· „W ieczny” (Ps 24,7; 24,9; 52,11; 66,7; 73,12; 75,10; 89,3). N ie ro zró ż n ili te ż h o m o g raficz- n y c h w y ra z ó w m a gen — „ ta rc z a ” i m a g a n — „W ład ca”, „ S u w e- r e n ” (por. p u n ic k ie m a g o n — „ im p e ra to r”, „cesarz” w P s 7,11; 18,31; 47,10; 59,12; 84,10.12) od czaso w n ik a m a g a n — „ n a d a w a ć ”, „u życzać” , „ o b d a ro w y w a ć ” . D alsze b a d a n ia w y k a z a ły alu zje do po w yższych idiom ów w P s 7,5; 18,2; 21,8; 25,3; 41,10; 78,56n.
B ib lia s ta ła się w ięc zn o w u te re n e m w ie lk ic h p o szu k iw ań za n o w y m i treśc ia m i, k tó re d o tą d u chodziły u w a d ze k ry ty k ó w te k s tu i egzegetów , a jed n o cześn ie za n o w y m m a te ria łe m dla teo lo g ii b i b lijn e j. 38
