Ksawery Świerkowski
Co wiemy o rękopisach w
bibliotekach polskich
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 41/1, 215-220
CO W IEM Y O RĘK O PISA CH W BIBLIO TEK A CH PO LSK ICH Truizmem byłoby dowodzić, że posuwanie badań literackich naprzód nie jest możliwe bez oparcia ich o badanie rękopisów. Prawdziwe zaś udostępnienie rękopisów jest możliwe tylko pod wa runkiem jak najdalej posuniętego ich opracowania katalogowego i podania wyników tego opracowania w postaci bądź katalogu dru- kowanego, bądź co najmniej powielanego. Badacz przed p rzy stą pieniem do jakiegokolwiek tem atu ma wtedy możliwmść ustalenia, do których zbiorów musi udać się osobiście, w których w ogóle nie m a nic dla jego tem atu itd. N atom iast jeżeli katalog istnieje tylko na miejscu, badacz jest postawiony wobec zagadek nie do rozwią zania w sprawie istnienia samych źródeł. Toteż katalogi zbiorów rękopiśmiennych u nas zaczęto ogłaszać już dawno. Jeżeli pom i niemy pracę Janockiego, dotyczącą rękopisów Załuskich, to szereg katalogów drukowanych zaczyna się z rokiem 1877.
W skutek ostatniej katastrofy wojennej wiele z tych katalogów utraciło swoje znaczenie. Tak np. przestały w ogóle istnieć rękopisy Biblioteki Ordynacji Krasińskich w Warszawie, zaledwie ślady zo stały z rękopisów Biblioteki Narodowej. To samo dotyczy Biblio teki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Radykalnie się zmienił zasób rękopisów nowopowstałej Miejskiej Biblioteki P u blicznej im. Baczyńskich w Poznaniu w porównaniu z przed wojenną Biblioteką Baczyńskich. Uzyskaliśmy nowe zasoby ręko pisów w Gdańsku, Toruniu i Wrocławiu. Powstały tu i owdzie nowe zasoby. Rozejrzyjmy się tedy sumarycznie w istniejących zasobach rękopisów i instrum entach informacji o nich.
Najbogatszy zbiór rękopisów obecnie znajduje się w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu — 8.650 po- zycyj. Drukowany dwutomowy Inwentarz... opracowany zbiorowo pod red. dr Jadw igi T u r s k i e j 1 obejmuje po skontrolow aniu;
K S A W E R Y ŚW IERKOW SKI
216 K SA W E R Y ŚW IE R K O W SK I
opisów rękopisy istotnie posiadane. Tym się tłumaczy niezgodność liczby sygnatury z liczbą, rękopisów. W stosunku do dawniej ogło szonych drukiem lub na powielaczu Inwentarz inform uje o no wych 3.844 rkpsach. Co bardzo ważne, opisy korespondencji nie są sumaryczne, jak było w dawniej ogłoszonych powielanych inwen tarzach Zakładu, lecz szczegółowo rozpisane. W krótce ukaże się tom I I I, obejm ujący szczegółowy skorowidz osób i nazw geogra ficznych. By nie powtarzać tego, co jest szczegółowo opisane w K a
talogu Kętrzyńskiego 2, z którego zawartości zachowało się 81 %, Inwentarz wymienia tylko zachowane sygnatury i zaznacza braki
oraz uszkodzenia.
Jeżeli do tego dodam y, że zbiór rękopisów Zakładu uzyskał ponadto specjalny przewodnik w postaci szczególniej nas tu intere sującej, cennej pracy T. Mikulskiego pt. Literatura polslca w auto
grafach... 3 to musimy stwierdzić, że Biblioteka Ossolineum jest
obecnie jedyną instytucją, któ ra napraw dę należycie informuje o swoich zasobach rękopisów i nie przedstawia zagadek dla badacza.
D rugą pod względem zasobności w rękopisy jest Biblioteka Muzeum K siążąt Czartoryskich w Krakowie — ok. 8.000 pozycyj. Niestety, w ydany jeszcze przed pierwszą wojną światową katalog 4 uzupełniony absolutnie niezbędnymi skorow idzam i5, wydanymi w okresie międzywojennym, informuje nas mniej niż o czwartej części zasobu (1.681 poz.).
N a trzecim miejscu stoi Biblioteka Jagiellońska w Krakowie — ponad 7.700 pozycyj. Inform uje o nich Katalog... W isłockiego6, zawierający 4.175 pozycyj. Praca ta pozostawia wiele do życzenia, odznacza się różnymi błędami, lecz czytelnik wolałby mieć i taki katalog, który bądź co bądź orientuje, niż nie mieć żadnego. W r. 1938 ukazała się na powielaczu cenna kontynuacja w postaci
Inwentarza... 7, opatrzonego na ogół dobrym skorowidzem. Inw en tarz inform uje o rękopisach 4.175 — 6.000. N atom iast sumaryczne opisy
2 Lwów 1881, 1886, 1898, 3 tom y. 3 Wrocław 1947, s. 58, tablic 32.
4 Catalogue codicum manuscriptorum... Volumen I scripsit dr ,J. K o r z e n i o w s k i . Oracoviae 1887— 1893, s. 385; Volumen II scripsit dr S. K u t r z e b a . Cracoviae 1908—1913, s. 385.
5 Index nominum et rerum... collegit dr C. P i o t r o w i c z . Oracoviae 1928, s. 200; Tessin 1931, s. 198.
e Kraków 1877, s. LI, 876, L X X X I. 7 Kraków 1938, folio k. 2 nlb., 676.
R Ę K O P ISY W BIBLIOTEKACH POLSKICH 217
numerów 6.001 — 6.215 pozostały w P r z e w o d n i k u B i b l i o g r a f i c z n y m z r. 1904 8. W ten sposób trzeba przyznać, że aktualność informacyj Inwentarza o przybytkach Biblioteki Jagiellońskiej jest sprzed 45 lat.
Należy tu wspomnieć, że 160 rękopisów dawnej Biblioteki T ar nowskich 9 w Dzikowie zdeponowano w Bibliotece Jagiellońskiej. Po wojennej zagładzie najpotężniejszego zbioru rękopisów, jaki posiadała Polska (47.775 pozycyj) w Bibliotece Narodowej, trzeba było zaczynać od gromadzenia rozproszonych resztek. Obecnie Biblioteka Narodowa posiada ponad 6.300 rękopisów. O pozosta łościach po Bibliotece Załuskich informuje sumarycznie artykuł B. Horodyskiego 10. Bękopisy tegoż zasobu dotyczące ziem od zyskanych skatalogował i do wiadomości publicznej podał również H o ro d y sk i11. O świeżonabytym przez Bibliotekę Narodową zbiorze rękopisów Morstinów informuje dawniejszy katalog Czubka 12, acz kolwiek w sposób często nieścisły i nie wyczerpujący całości.
N astępny co do wielkości zbiór rękopisów posiada Biblioteka Miejska w Gdańsku — 3.057 pozycyj. Pierwszych pięć tomów druko wanego niemieckiego k a ta lo g u 13 tej biblioteki poświęcono ręko pisom. W t. I znajdujem y rkpsy dotyczące dziejówt Gdańska, w t. II Prus Wschodnich i Zachodnich (180 poz.) oraz Polski w. X V I — X V III (56 poz.), w t. I I I — teksty literackie X V II—X IX w. i za bytki języka polskiego w. X V —XVI, w t. IV — wśród rękopisów muzycznych są również polonika, w t. V — mieszczą się zabytki języka polskiego. W skorowidzach niemało nazwisk polskich, są tam również hasła rzeczowe dotyczące Polski. Nawiasem do
8 s. 8 5 - 6 , 1 0 9 - 1 0 , 132 — 5, 154 — 5 i 1 7 2 - 5 .
9 A. C h m i e l : Bękopisy biblioteki hr. Tarnowskich w Dzikowie. Kr. 1908, s. 31. — S. V r t e l - W i e r c z y ń s k i : Dodatkowy spis rkpsów B-ki Dzikowskiej.
Kr. 1909, s. 36.
10 Spuścizna działu rękopiśmiennego Biblioteki Załuskich. — P r z e g l ą d B i b l i o t e c z n y XVI , 1948 z. 1/2 i odb.
11 Polonica rękopiśmienne z Biblioteki Załuskich. Bękopisy dotyczące zieni
odzyskanych. — tam że i odb.
12 Bękopisy hr. Morstinów w Krakowie. K. 1911, s. 11.
13 Katalog der Danziger Stadtbibliothek. D anzig I — 1892, s. X , 851 ; II - 1903, s. VI, 588; III - 1909, s. VI, 424; IV - 1911, s. VI, 188; V - 1921. s. VII, 671, tablic 9; VI — 1913, s. VIII, 247. — Por. też AV. K ę t r z y ń s k i .
Spis rkpsów oelnoszących się do rzeczy polskich w bibliotekach gdańskich. —
S p r a w o z d a n i e z c z y n n o ś c i Z a k ł . Na r . i m. O s s o l i ń s k i e li z a r . 1895, s. 6 0 - 7 0 .
2.18 K SA W E R Y ŚW IE R K O W SK l
dajm y, że tom VI, poświęcony grafice, obejmuje również ikonografię literacką.
Zbiór rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu obej muje po dawnej ok. 2.000 pozycyj oraz 771 pozycji po dawnej bi bliotece miejskiej. A ktualne częściowo są dawniejsze katalogi: Zie- g le ra 14 (175 rkpsów klasycznych łacińskich V I I —X V II, głównie X I V —XV wr.), bezimienny katalog klasyków greckich 15 (50 rkpsów) oraz Brockelm anna 16 (88 rkpsów orientalnych). Po wojnie M. W al ter 17 w wyniku zapoczątkowanej inw entaryzacji dał pierwszy fragm ent katalogu poloników — 20 rkpsów X V —X V III w., opa trzony należytym aparatem naukowym i podobiznami niektórych z opisanych rękopisów.
Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności posiada ponad 2.000 rkpsów. W ydany przed pierwszą wojną światową katalog Czubka 18 obejmuje tylko 1.810 pozycyj, a co wrażniejsza, pozostawia wiele do życzenia.
B iblioteka K órnicka liczy 2.000 rękopisów. W ydany wr r. 1930 na powielaczu Inw entarz19 obejm uje 1.612 pozycji i jest zbyt sum a ryczny oraz pozbawiony skorowidzów.
Miejska B iblioteka Publiczna im. Łopacińskiego w Lublinie ma 1.929 rkpsówT. K atalog Jaworowskiego 20, nie wiadomo w jakiej mierze dziś aktualny, obejmuje 1.728 pozycji.
Miejska Biblioteka Publiczna im. Baczyńskich w Poznaniu posiada obecnie 1.600 rkpsów, lecz katalogi Sosnowskiego-Kurtz- m a n n a 21 oraz W ojtkow skiego22, obejmujące razem 499 rkpsów, są dziś całkiem nieaktualne.
14 Catalogue codicum Latinorum classicorum... W ratislaviae 1915. s. V III, 289.
15 Catalogus codicum Graecorum qui in Bibliotheka Urbica Vratislaviensi
adservaniur... Vratislaviae 1889, s. V III, 90.
16 Verzeichnis der arabischen, persischen, türkischen und hebräischen H an d
schriften... Breslau 1903, s. IV, 53.
17 Śląskie polonica rękopiśmienne w zbiorach B-ki TJniw. we Wrocławiu. Cz. I. Wrocław 1949, s. 31, tablic 11. Uzupełnione odbicie z S o b ó t k i .
18 Katalog rkpsów Akademii Umiejętności, Kraków 1906, s. III, 313; toż,
Dodatek I. Kr. 1912, s. 6 nlb., 167.
19 Kórnik 1930, folio k. V III, 100.
20 Kat. rkpsów B-ki Publ. im. Łopacińskiego w Lublinie. Lublin 1913, g. 3 nlb., 145; toż, Dodatek I. Lublin 1917, s. 78.
21 K a t. B-ki Kaczyńskich w Poznaniu. Tom I (Poznań 1885), s. I —CCCXXV. 22 Rękopisy B -ki Kaczyńskich■ w Pozn aniu nr 360 — 499. Poznań 1932, s. C. Odb. z Katalogu Bibl. Kaczyńskich 1885 — 1931.
R Ę K O P ISY W BIBLIOTEKACH POLSKICH 219
Tyle co do zbiorów rękopisów, które m ają takie czy inne infor m atory dostępne czytelnikom poza obrębem murów bibliotecznych. Obecnie wyliczymy te zbiory rękopisów, które dotychczas nie posia dały ani drukowanych, ani powielanych katalogów czy inwentarzy.
Biblioteka Seminarium Duchownego w Sandomierzu —7.452 rkpsy. B-ka Publiczna m. st. W arszawy — 2.500 rkpsów. B-ka Uniwersy tecka w Toruniu —1.100 rkpsów. Archiwum i B-ka Archidiecezjalna w Poznaniu — 917 rkpsów. B-ka Uniwersytecka w Poznaniu — 338 rkpsów. Książnica Miejska im. Kopernika w Toruniu — 242 rkpsy. B-ka Towarzystwa Naukowego w Płocku — 150 rkpsów. B-ka Poznań skiego Towarzystwa Przyjaciół N auk liczyła przed wojną 505 rkpsów23, obecnie zaledwie 27. Bazem w pięciu m iastach a siedmiu biblio tekach — 12.726 rękopisów, o których bliższych wiadomości można zasięgnąć tylko przez osobiste zbadanie lepiej czy gorzej opracowa
nych katalogów na miejscu.
Na zakończenie przeglądu naszych zasobów wspomnieć należy, że podpisany nie mógł otrzym ać informacji co do Biblioteki K api tulnej w Gnieźnie, k tó ra według katalogu z r. 1910 obejmowała 121 r k p s ó w 24; В -ki K apituły Krakowskiej, która według katalogu z r. 1884 obejmowała 228 rk p só w 25; B-ki K apitulnej w Płocku, k tó ra nie miała katalogu drukowanego dla całości zbioru rkpsów 26, ale zawierała ich 129. Te trzy niewielkie zbiory ucierpiały wskutek wojny niewiele, albo wcale; zawierają niezmiernej wagi zabytki kultury narodowej, lecz z jakiegoś powodu przestały być po wojnie dostępne.
Z pewnością nie wszystkie zbiory tzw. rękopisów bibliotecznych zostały tu wymienione. Świadomie pominęliśmy zespoły rękopisów literackich w archiwach : Głównym A kt Dawnych w Warszawie, Aktów D awnych m. Krakowa, Miejskiego w Łodzi i gdzie indziej. Jednakże i z tego, co zebrano, widzimy, że z ogólnej liczby 43.500 rękopisów posiadanych przez biblioteki grupy pierwszej, uwidocz niono dotychczas w katalogach drukowanych lub powielanych nie
23 L. D o b r z y ń s k a - R y b i c k a , B-ka Tow. Przyj. Nauk. Poznań 1928, Odb. z Bocznika L. Tow. P rzyj. Nauk w Poznaniu, s. 16.
24 Ks. T. T r z c i ń s k i , K at. rkpsów b-ki kapitulnej w Gnieźnie aż do po czątku w. X V I-go. Poznań 1910, s. X V I, 136, 7 tablic.
25 Ks. I. P o l k o w s k i , K at. rkpsów kapitulnych katedry krakowskiej. С z. I. Kraków 1884, s. 168, X V I.
26 W. K ę t r z y ń s k i , 30 dokumentów Katedry Płockiej. Lwów 1888. — Arcbp A. J. N o w o w i e j s k i , Płock. Wyd. 2. Płock 1931, s. 471 — 82.
220 K SA W E R Y ŚW IER K O W SK I
spełna 27.000 rękopisów. Więc naw et tu ta j, by się czegoś dowiedzieć o 16.500 rękopisach, należy udać się na miejsce do 9 bibliotek (dzie siątą, Ossolineum, z tego wyłączamy).
D odajm y do tej liczby rękopisy bibliotek drugiej i trzeciej grupy, a otrzym am y: w odniesieniu do 30.000 rękopisów w bibliotekach posiadam y wdadomość tylko liczbową.
