Marianna Borysiak
Konferencja Międzynarodowego
Towarzystwa im. Lenaua
(Trzebieszowice, 3-8 października
1976)
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 68/2, 359-364
V.
K
R
О
N
I
К
А
P a m i ę t n i k L i t e r a c k i L X V II I, i 977, z. 2
KONFERENCJA MIĘDZYNARODOWEGO TOWARZYSTWA IM. LEN AU A (Trzebieszowice, 3—8 października 1976)
Tegoroczną sesję naukową Międzynarodowego Towarzystwa im. Lenaua po św ięcono zagadnieniom m otyw ów polskich w literaturze niem ieckojęzycznej lat 1750—1850. Głównym organizatorem tej imprezy był K om itet Neofilologiczny P o l skiej A kadem ii Nauk. W konferencji w zięli udział w ybitni germaniści, slaw iści i hungaryści z Austrii, Bułgarii, Danii, Jugosławii, NRD, Polski, RFN, Węgier i ZSRR; przybyli również attachés do spraw kultury wydelegowani z ambasad A ustrii, NRD i RFN. Otwarcia obrad dokonał prof. Gerard Koziełek z U niwersytetu W rocławskiego, kierownik organizacyjny Zjazdu z ramienia PAN. Pow itaw szy uczestników podziękow ał prof. H enrykowi M arkiewiczowi i prof. Ludwikowi Za brockiemu, których starania um ożliw iły organizację konferencji. Prof. Koziełek om ów ił zakres działalności Towarzystwa im. Lenaua oraz scharakteryzował s y l w etkę tego wybitnego poety. Podkreślił, że tematyka konferencji przyczynia się do pogłębiania współpracy naukowej i służy krzewieniu przyjaźni między naradami.
W czasie zjazdu w ygłoszono 15 referatów, które dotyczyły następujących za gadnień: 1) obraz Polski w niem ieckojęzycznej publicystyce i literaturze (1750— 1850); 2) recepcja literatury polskiej w Niem czech oraz w zajem ne oddziaływania polsko-
-niem ieckie w okresie Oświecenia i romantyzmu; 3) echa polskich walk w olnościo wych na Węgrzech i w Bułgarii.
Obszernym wprowadzeniem do tem atyki pierwszego działu był referat prof. K o z i e ł k a (Wrocław) Polska pod koniec XV III w. w niemieckiej literaturze i publicystyce. Autor w oparciu o bogaty m ateriał bibliograficzny przedstawił obraz Polski w epoce rozbiorów i powstania kościuszkowskiego. Omówił m. in. utw ory niem ieckich autorów solidaryzujących się z narodem polskim w chw ili utraty jego niepodległości. Jako przykład w ym ienił poetę Friedricha Schubarta, dla którego Polacy byli zawsze sym bolem w alk i o wolność, oraz pisarkę Johannę Schoppen hauer, która dostrzegła ujem ne skutki ekonomiczne dla miasta Gdańska w ynikłe z przyłączenia go do Prus. M ówił również o tych Niemcach, którzy traktowali roz biory jako jedyny sposób położenia kresu anarchii i recesji gospodarczej w Polsce wywołanych, ich zdaniem, przez sam ych Polaków. Zwrócił uwagę na stanowisko Zachariasa Wernera w sprawie Polski: niezachwianą w iarę w przyszłe zw ycięstw o Polaków oraz w ysokie uznanie dla przywódcy insurekcji, Tadeusza Kościuszki. Wśród w ystąpień nieprzyjaznych Polsce uwzględnił szczególną postawę Johanna Gotfrieda Seumego, Niem ca w carskiej służbie, świadka upadku powstania kościusz kowskiego. Omawiając w ykłady Augusta W ilhelma Schlegla o Polsce w skazał na jego negatywną ocenę polskiego narodu zgodną ze stanowiskiem władz pruskich. Scharakteryzował stosunek Goethego do Polaków i jego germ anofilskie podejście do k w estii nauczania języka niem ieckiego w zaborze pruskim. Zaproponował kom
pleksow e opracowanie obrazu sytuacji politycznej, społecznej, kulturalnej i histo rycznej panującej w Polsce w końcu w. XV III — na podstawie literatury pięknej, poświęconej temu zagadnieniu, nie odzwierciedlającej bezpośrednich faktów histo rycznych, oraz na podstaw ie relacji z podróży ówczesnych N iem ców po naszym kraju.
U zupełnieniem i kontynuacją rzeczowych i wszechstronnych w yw odów prof. K o- ziełka był referat prof. M o j a s e w i c i a (Belgrad) Czasopismo C otty „Das A u s
land” i Polacy. Autor uw ydatnił szczególną w agę tego pisma jako bogatego archi wum kulturalno-historycznego dla badaczy zajmujących się w iekiem X IX . Na przykładzie fragm entów Mémoires [...] sur la Pologne et les Polonaises [...] Michała Kleofasa Ogińskiego, obejmujących lata 1788—1815, które w niem ieckim tłum acze niu (pt. Memoiren ü ber Polen) ukazały się w „Das Ausland” w r. 1829, podkreślił, jak ważną rolę spełniało to pism o w zapoznawaniu niem ieckiego czytelnika z pol ską problem atyką. Opublikowany w tym periodyku artykuł Die polnische Legion ukazywał Niemcom tragedię polskich żołnierzy na obczyźnie łudzących się, że u boku Napoleona walczą o w łasną ojczyznę. Pow stanie listopadow e znalazło rów nież żywy oddźwięk w piśm ie — w numerach z r. 1830 nie brak w yrazów solidar ności i duchowego poparcia dla walczących o swą wolność Polaków. Szereg arty kułów o Polsce w yraża żywą sym patię dla polskiego narodu.
Prof. O. B o r s t (Esslingen) w referacie Powstanie listopadowe w południowo- niemieckiej literaturze i prasie przedstaw ił siln e echa polskich w alk wolnościowych na terenie tych krajów, szczególnie zaś W irtenbergii, kraju o najwyraźniejszych tendencjach liberalno-dem okratycznych — w przeciw ieństw ie do Prus czy nawet Austrii, gdzie M etternich w każdym utworze mówiącym o w olności dostrzegał nie bezpieczeństwo rewolucji.
Prof. Th. H ö h l e (Halle) w referacie Polska w alka n arodowowyzwoleńcza i pruska demokracja. P r zy c zy n e k do wczesnej p u blicy sty ki Johanna Jacoby’ego
(1805— 1877) zwrócił uwagę na niew łaściw ą w dawniejszych badaniach ocenę roli
Jacoby’ego jako historyka. R adykalny dem okratyzm tego pisarza i jego żydowskie pochodzenie uczuliły go na krzyw dę innych. Pow stanie listopadowe m iał możność obserwować z bliska, co w płynęło na radykalizację jego poglądów. Walkę Polaków porów nywał ze zrywem w olnościow ym N iem ców przeciw Napoleonowi. Wierzył w przyszłe zw ycięstw o id ei w olności w Polsce. W parlam encie pruskim w yraził po gląd, że odrodzenie „niezależnego państwa polskiego jest żądaniem spraw iedliwym ”. B ył zw olennikiem udzielenia p row incji poznańskiej szerokiej autonomii. Od zainte resowań sprawą polską przeszedł następnie do w alk i o nową konstytucję i wolność prasy w państw ie pruskim.
W referacie O literacko-h istorycznej osobliwości broszury o Polsce Bettiny von A rnim prof. H.-G. W e r n e r (Halle) ocenił na nowo działalność polityczną Bettiny. Odkryto bowiem nieznane m anuskrypty z rodzinnego archiwum Arnimów, co po zw oliło Ursuli Püschel stw ierdzić niezbicie, że B ettina von Arnim jest autorką głośnej Polenbroschüre. W ob aw ie przed cenzurą pruską Bettina posłużyła się m i styfikacją, używając w swej broszurze wyrażenia „my P olacy”. Głosiła w niej, iż każdy naród ma prawo do sam odzielnego bytu w rodzinie narodów; że kwestia w olności dla Polski jest przede w szystkim sprawą humanizmu, który nakazuje sta nąć po stronie ciem iężonych.
Dr W. F e u d e l (Berlin) w w ypow iedzi pt. Georg Herwegh i polska taalka o wolność analizował „polskie m otyw y” w pierwszej części Gedichte eines Leben digen z roku 1841. W tym czasie H erwegh ujm ow ał polską w alk ę wolnościową ra czej abstrakcyjnie, wzorem innych poetów (np. A. Platena). W drugiej części Ge dichte eines Lebendigen obok w spółczucia dla ciem iężonych Polaków wyrażał pogląd, że za los Polski w inę ponosi nie tylko carat, ale rów nież i władze pruskie, których udział w rozbiorach P olsk i był zbrodnią. Dzięki kontaktom towarzyskim
żony poeta poznał bliżej środowisko Polaków. Znalazło to odbicie w jego później szych utworach, takich jak Polen an Europa czy Für Polen, gdzie sław i „św iętą polską w ojn ę” i oskarża Niem cy o zdradziecką politykę wobec Polski, stw ierdza jąc, że nie ma wolności dla Niem iec bez w olności dla Polski.
Prof. S. S u d h o f (Frankfurt nad Menem) w ygłosił referat Obraz Polski w tw órczości Th. Fontanego. Charakteryzując stosunki społeczno-polityczne w ostat niej ćw ierci stulecia X IX w Niemczech, zw rócił uwagę na istnienie tendencji nacjonalistycznych w większości pisanych w ów czas utworów, które pod w p ływ em p olityki Bismarcka przynosiły również obrazy fałszujące stosunki polskie i szerzyły w rogość w obec narodu polskiego. Natom iast posługując się przykładami z tw ór czości w ielkiego realisty niem ieckiego Theodora Fontanego autor referatu dowiódł, że pisarz ten, ilekroć poruszał tem aty polskie, w olny był od obciążeń nacjonalistycz nych. Polaków w swych powieściach przedstawiał na ogół realistycznie, bez prze sądów czy w rogości narodowej, aczkolwiek stosunek jego do literackich bohaterów oscylow ał m iędzy dezaprobatą a ironią.
Kolejni referenci zajm owali się już nie problem em polskich walk w olnościo w ych, lecz literaturą niem ieckojęzyczną poświęconą wybitnym postaciom lub do niosłym wydarzeniom z polskiej historii. Bogaty źródłowo, przekrojowy referat prof. Jerzego S l i z i ń s k i e g o (Warszawa) ,pt. Jan III Sobieski i odsiecz w ie d e ń ska (1683) w niemieckiej i austriackiej literaturze X V I I —X X w. uwzględnił dużą ilość dzieł napisanych bezpośrednio po zw ycięstw ie w iedeńskim i później, aż po czasy dzisiejsze. Obok utworów sławiących czyny polskiego władcy om ówił szcze gółow o w iele innych, w których pomniejszano, przemilczano lub fałszow ano rolę Sobieskiego w bitw ie w iedeńskiej. Autor w spom niał o pewnym renesansie postaci Sobieskiego w okresie rozbiorów, o przyrównywaniu jej do postaci Kościuszki (Kościuszkolied Z. Wernera) czy o przeciwstaw ianiu go, jako ostatniego w ielk iego w ładcy polskiego, nieudolnemu i rządzącemu z łaski Rosji Stanisław ow i A ugustowi Poniatow skiem u (J. G. Seume). Wroga Polsce polityka Bismarckowska oraz niechęć A ustriaków do spraw kraju, którego część zagarnęli, doprowadziły do całkow itego prawie zapomnienia lub niedocenienia roli Sobieskiego. S w oisty w yjątek w tym okresie stanow iła książka Georga Gustawa Fülleborna J. Sobieski, der grosse Polenkönig und Befreier Wiens. Również dziś nie brak w literaturze niem iecko języcznej pozycji, w których rolę Sobieskiego traktuje się marginesowo, czego w y razem są książki Adalberta Muhra i Mirka Jelusicha (obie w ydane w Wiedniu po r. 1950).
Prof. Arno W i l l (Łódź) w referacie A. A. F. von Opeln-Bronikowski a polska b eletr ysty k a w pie rw szej połowie X I X w ie k u uw ypuklił doniosłą rolę O peln-Broni- kow skiego jako autora p ow ieści pisanych po niem iecku, a związanych z historią Polski; om ówił jego powiązania z Polakam i i doskonałą znajomość realiów polskiego życia. Jako twórca pow ieści historycznych pisarz ten dał niem ieckiem u czyteln i kowi możność zapoznania się z polską tragedią narodową i jej przyczynami. Po przez sw oją twórczość starał się wzbudzić zainteresow anie Europy losam i P olski i jej przyszłością.
Miarą w artości przedstawionych referatów była żywa dyskusja. Bogactwo w y powiedzi nie pozwala na szczegółow e jej om ówienie. Przykładowo: prof. W e r n e r z Lipska prosił o nieco bliższe w yjaśnienie kontekstu politycznego, w jakim Seum e rozpatrywał problem atykę polską. Zdaniem dyskutanta bowiem nieprzyjazne na staw ienie wobec Polaków jest raczej typow e dla pewnej grupy działaczy ośw iece niowych. W udzielonym m u w yjaśnieniu w skazano na indywidualny aspekt postawy Seumego, który służąc w carskiej armii, w k w estii rozbiorów Polski reprezentow ał sposób m yślenia w łaściw y jego zwierzchnikom w ojskow ym . Cennym uzupełnieniem do pracy Slizińskiego była w ypow iedź prof. N. O e l l e r s a (Bonn), który zwrócił
uwagę na rozprawę Johanna W ilhelma von Archenholza pt. Sobieski. Ein histori sches Fragment. Autor tej rozprawy, historyk hamburski, sław i charakter i zasługi Sobieskiego oraz jego rolę jako ostatniego panującego władcy wybranego przez samych Polaków bez nacisku z zewnątrz, om awia tragedię Polski po trzecim roz biorze i jej przyczyny, nie kryje też swej w ielkiej sym patii dla polskiego narodu. Fakt, że publikacja ta ukazała się w Schillerowskim piśm ie „Die Horen” (1795) i w ielki niem iecki klasyk ocenił jej wartość, jest oczywistym dowodem pozytywnej postawy Schillera w obec Polaków. W dyskusji komentowano postaw ę Goethego wobec kwestii germanizacji, sugerując, że Goethe osobistych kontaktów z P ola kam i m iał n iew iele, toteż mógł się w swoich poglądach m ylić. Prof. V. S u c h y (Wiedeń) wskazał na konieczność zbadania roczników „Leipziger Zeitung”, „Rhei nische Zeit” i „Augsburger A llgem eine Zeitung” z okresu rozbiorów Polski —■ pod kątem ukazanej w nich polskiej problematyki. Postulat ten w iąże się z bez sprzecznie najżywszym zainteresowaniem sprawam i Polski na terenie, gdzie były wydawane te gazety. Przy okazji prof. Koziełek w ysunął projekt opracowania pełnej bibliografii tzw. „Polenlieder” powstałych na obszarze południowoniemieckim.
Dr Heinz I s c h r e y t (Lüneburg) w referacie Kilk a aspe któw recepcji satyr Krasickiego w Niemczech zaznaczył, że pewne zasługi w popularyzacji twórczości tego pisarza za granicą mają bez wątpienia czasopisma, których redaktorzy byli w ścisłym kontakcie z ówczesną Polską — mianowicie: „Polnische Bibliothek” (1787— 1788), „Königsberger Preussischer Tempe” (1780—1783). Louis Kurtzmann w Die polnische Literatur in Deutschland. Bibliographisch zu sammengestellt notował przekłady z lat 1776— 1779 zarówno P rzy p a d k ó w Mikołaja Doświadczyńskiego jak i Pana Podstolego. W roku 1782 wydano w Hamburgu przekład Monachomachii pió ra Hansa Karla Barona von Ecker und Eckhoffen. Krasicki stał się znany dzięki w ydawnictw u Michała Grölla i redaktorom wymienionych czasopism. Pierwszego przekładu czterech satyr Krasickiego dokonał Daniel Jenisch (1793) w „Neue deutsche M onatschrift” (1793). Autor przekładu m ieszkał w swym dzieciństw ie w pobliżu granicy Prus i Kurlandii, której biskupem był wówczas Krasicki. Zetknięcie się Jenischa z językiem i kulturą polską ułatw iło mu później pracę tłumacza, zwłaszcza że przyjaźnił się na U niwersytecie w Królewcu z Ludwigiem von Baczko, tłumaczem Krasickiego w „Preussischer Tem pe”. Referent zaznaczył również, że przekłady satyr Krasickiego zaczęły ukazywać się w okresie wzmożonego zainteresowania Polską u niem ieckiego odbiorcy. Zdaniem Jenischa satyry Krasickiego są nie „igraszkami dowcipu i fantazji, lecz obrazem charakterów”. Toteż zniekształca — w sposób tendencyjny — tytuły niektórych utworów, np. Pijań stw o przekłada jako: Das Nationale Laster der Polen; Chłosta jako: Polnische Wirtschaft. Ten zabieg mógł niejednokrotnie spowodować zupełnie inną recepcję utworów w określonej grupie odbiorców.
Prof. Marian S z y r o c k i (Wrocław) w referacie Recepcja twórczości A. Mic kiewicza w Niem cze ch (1828—1855) zwrócił uwagę, że wprawdzie ukazywały się już publikacje na ten temat, ale owa problem atyka wymaga szczegółowych badań m ateriałowych w czasopiśm iennictwie niem ieckim tego okresu. Dokonując prze glądu periodyków wykazał, że w e wspomnianych latach ukazała się duża ilość artykułów, recenzji, przyczynków i tłumaczeń świadczących o żywym zaintereso w aniu w środowisku niemieckim twórczością oraz działalnością M ickiewicza, który dla w ielu Niem ców stał się symbolem walki o wolność nie tylko Polski; ceniono go też wysoko jako poetę.
Problem atykę recepcji zamykał referat prof. Eugeniusza K l i n a (Toruń) S to sunki niemiecko-polskie w świetle współcze snej kom paratysty ki. Analizując roz wój najnowszych badań komparatystycznych, autor podkreślił stosow anie w nich metodologii m arksistow skiej przy rozpatrywaniu polsko-niem ieckich związków li
terackich i w zajem nych w pływ ów obu literatur. Podał krótkie zestaw ienie wszelkich m ożliw ych rodzajów kontaktów literackich i typologicznych analogii między lite raturą polską a niem iecką lat 1750—1830, akcentując owocny w pływ sąsiedztwa k rajów na twórców obu literatur.
W dyskusji poświęconej recepcji, zwłaszcza dzieł M ickiewicza, pytano, czy n ie m ieccy historycy literatury badali związki i podobieństwa Pana Tadeusza oraz H erm ana i Doroty Goethego. W odniesieniu do badań kom paratystycznych w skaza no na niebezpieczeństwo popadnięcia w schematy, jeśli się pominie indyw idualny w kład twórców i ich oryginalność (iprof. P. P u t z). Podkreślono również koniecz ność stworzenia szerszej bazy teoretycznej w komparatystyce.
Cenne poszerzenie tem atyki konferencji w nieśli również Węgrzy i przedstaw i c ie l Bułgarii, om awiający echa polskich w alk wolnościow ych w swoich krajach. Prof. A. B e r c z i k (Budapeszt) w pracy Elementy polskie w węgierskich p e riody kach przedstaw ił rolę w ęgierskich czasopism w informowaniu czytelników w ęgier skich o tragicznych wydarzeniach związanych z losem polskiego narodu. Ogromną rolę spełniało tu zwłaszcza pismo „Tudomanyos”, gdzie zamieszczano liczne sztuki polskie (tłumaczone przeważnie za pośrednictwem języka niem ieckiego) oraz oma w iano utwory postępowych pisarzy niem ieckich i w ęgierskich pośw ięcone rozbio rom, powstaniu kościuszkowskiem u i listopadowemu.
Prof. Istvân C s a p l â r o s (Warszawa) w referacie Odgłos entu zja zm u pisarzy niemieckich i węgierskich dla sp ra w y polskiej w literaturze w ęgierskiej w okresie rom an ty zm u m ów ił o wrogim stanowisku władz wiedeńskich wobec k w estii polskiej oraz podkreślał, że Węgrzy tradycyjnie sym patyzując z narodem polskim potrafili w um iejętny sposób omijać zakazy cenzury cesarskiej. W ydawali nawet, anonimowo, propolskie utwory przekładając je z języka niem ieckiego na węgierski, np. Geschichte d e r polnischen Revolution v o m Jahre 1830 A. Kaisera (Lipsk 1833). Ogromną popu larnością cieszył się w ęgierski przekład książki Romana Sołtyka La Pologne (Paryż 1830; w tym w ypadku również korzystano z pośrednictwa tłum aczenia niem ieckiego, Stuttgart 1834) z pięknym i sztycham i przedstawiającym i Kościuszkę oraz bitw ę pod Ostrołęką. Dużą rolę w kształtowaniu się sym patii dla powstania polskiego odegrał teatr węgierski, w ystaw iając sztuki o tem atyce polskiej, autorstwa N iem ców i P o laków. Nie brakło również oryginalnej twórczości sławiącej Polskę, jak np. głośne Pieśni polskie M ichâlya Vörösmartyego. Wielu młodych W ęgrów odbywało po upad ku powstania pielgrzym ki do m iejsc poświęconych sławnym Polakom.
O bułgarskich echach powstania listopadowego poinform ował uczestników obrad prof. S. S t a n t s c h e w (Sofia), który w ygłosił referat Recepcja liryki Lenaua w Bułgarii. Zainteresowanie literaturą niem ieckojęzyczną zaczęło się w Bułgarii dość ;późno z powodu długoletniej niew oli tureckiej oraz powiązań tego bałkańskie go kraju z Rosją. Dopiero pod koniec w. X IX pojaw iły się przekłady bułgarskie utw orów Nicolausa Lenaua. D zięki tłumaczeniom, zwłaszcza Polenlieder, zapoznali się bułgarscy czytelnicy z tragedią bohaterskiego narodu polskiego.
Konferencję podsumował prof. M o j a s e w i ć, oceniając jej przebieg i wyniki bardzo wysoko. Podkreślił, że w czasie obrad panowała twórcza atmosfera kolek tywnej współpracy sprzyjającej owocnej w ym ianie poglądów i rzeczowej dyskusji. Największym zaś osiągnięciem sesji trzebieszowickiej jest, że referaty i dyskusja dostarczyły bodźców do podejm owania nowych, nie opracowanych dotąd zagad nień. Za cenne trzeba również uznać poszerzenie samej problem atyki konferencji przez przedstawicieli Węgier. Należałoby tylko postulować, by pew ne tem aty opra cowywano bardziej syntetycznie. Pożądane byłoby w ciągnięcie do udziału w tego typu konferencjach także naukowców francuskich.
Konferencja uwydatniła — w zakresie sw ej tem atyki — duże osiągnięcia i m o żliwości badawcze polskiej germ anistyki. Poza tym dla w szystkich przybyłych
gości spotkanie trzebieszowickie stanowiło również pew ien rodzaj wykładu o historii i kulturze polskiej.
Dr I s c h r e y t w im ieniu uczestników złożył na ręce prof. Koziełka serdecz ne podziękowania za zorganizowanie konferencji, która również przyczyniła się w ydatnie do realizacji jednego z głów nych celów Międzynarodowego Towarzystwa im. Lenaua, a m ianow icie pogłębiania międzynarodowej w spółpracy naukowej po
przez popularyzację i badanie twórczości Lenaua.
