Ewa Horyń
Nazwy powinności i danin w
XVI-XVIII w. : na materiale ksiąg
sądowych i wiejskich Jadownik,
Maszkienic, Iwkowej i Uszwi
Prace Językoznawcze 11, 65-79
2009
Ew a H oryń K raków
Nazwy powinności i danin w XVI-XVIII w.
(na materiale ksiąg sądowych wiejskich Jadownik, Maszkienic,
Iwkowej i Uszwi)
O b lig a tio n s a n d tr ib u te s ’ n am es in X V I a n d X V III c e n tu rie s (b a sed on J a d o w n ik , M asz k ie n ic , Iw k o w ej, U szw i ju d ic ia ry - r u r a l bo ok s)
Thirty two lexemes have been detail analyzed in the article. They belong to the word’s area o f obligations and tributes and therefore on its basis can be ascertained what kind o f duties were attributed to Brzesko land’s society in XVI and XVIII centuries.
Słowa kluczowe: leksykologia, leksykografia, historia języka, terminologia związana z nazwami powinności i danin
Key words: lexicology, lexicography, the history of language, terminology connected with the names of the duties and tributes
W niniejszym artykule zostanie om ów iona grupa nazw pow inności i danin, dostarczająca w ielu inform acji n a tem at rodzajów i w ysokości św iadczeń, jak im i byli obciążeni chłopi - m ieszkańcy w si brzeskiej w X V I-X V III w.
P ow inności i daniny były zw iązane ze stosunkam i społecznym i panującym i
n a w si, co znajduje odbicie w ich nazw ach, bow iem te treści znaczeniow e d oty czą zarów no działalności człow ieka w obec przyrody, kultury, ja k i realiów ró ż nych okresów historycznych (W ołow ik 1993, s. 49). W arto dodać, że nazw y te należą do najdaw niejszej w arstw y językow ej polszczyzny. Są one, obok nazw m iejscow ych i osobow ych, tym i w yrazam i, które najw cześniej po jaw iają się w polskich dokum entach średniow iecznych (Z ajda 1979, s. 7).
B azę m ateriałow ą do niniejszych rozw ażań stanow ią konteksty w yekscerpo- w ane z ksiąg sądow ych w iejskich Jadow nik (K G J), M aszkienic (KG M ), Iwko- wej (KSI) i U szw i (K SU ), opublikow anych w w ydaw nictw ie Starodaw ne P raw a
P olskiego P om niki. Zabytki te stanow ią jed no z nielicznych źródeł pisanych,
W skład om aw ianej grupy znaczeniow ej w c h o d zą nazw y różnego typu św iadczeń na rzecz suw erena. W iele z tych pow inności i danin, pierw otnie św iadczonych w naturze lub w robociźnie, w m iarę rozw oju gospodarki, było zam ieniane na św iadczenia pieniężne, co często pośw iadczają cytaty z analizo w anych zabytków językow ych. U m ieszczam je je d n a k w grupie, do jakiej n ale żały pierw otnie, o czym św iadczy często etym ologia nazwy.
N azw y te podzieliłam na pięć mikropól: nazw y ogólne, nazw y pow inności i danin pieniężnych, nazw y pow inności i danin św iadczonych w naturze, nazw y pow inności i danin św iadczonych w robociźnie, nazw y innych pow inności i danin.
1. N azw y ogólne
W księgach ziem i brzeskiej w ystąpiły nazw y ogólne (hiperonim y): danina i pow inność.
D a n in a (K SI - 1 raz): w edług K SI leksem ten je s t ‘n az w ą ogólną św iadcze nia uiszczanego zw ierzchności w pieniądzach lub w natu rze’: [...] D o w szelkich
danin, czynsza i p ow in n o ści rów nie z innem i taż rola należeć będzie. [...] (KSI
1777, 77 31).
W w iekach średnich w yraz ten prym arnie znaczył: ‘akt nadania m ienia lub up raw nień ’, sekundarnie: ‘m ienie darow ane tytułem w iana lub p o sag u ’ (Sstp II 24). W p ó źniejszym okresie p rzy jął znaczenia: 1. a) ‘należn o ść u iszczan a zw ierzchności w pieniądzach albo w naturze, podatek, czy nsz’, b) ‘haracz, try but; opłata lennicza’; 2. + ‘n ad a n ie’, o czym inform uje SW I 425. W spółcześnie nazw a danina nie funkcjonuje (por. SJPD); nazw a ta nie je st znana gwarom .
P o w in n o ść (K SI - 1 raz; K SU - 4). N azw a p o w in n o ść to po prostu ‘obo w iązek w ypełniania przez poddanych różnorodnych św iadczeń w ypływ ających z ich statusu poddańczego’ (Zajda 1979, s. 164). W tekstach ziem i brzeskiej leksem p o w in n o ść w ystąpił w liczbie m nogiej: [...] K tórym się teraz nadaje
drugą kondycyją, dokłada się, aby zaw sze ty roli b ył karczm arzem , szyn k p ro w a d ził w karczmie. D o w szelkich danin, czynsza i p o w in n o śc i rów nie z innem i taż rola należeć będzie. [...] (K SI 1777, 773); P o w in n o ści p od da nych w Uszwi. C zynszu p ła c ą na św. M arcina [...] (K SU 1668, D 2a).
Oto definicje słownikowe leksem upowinność: Sstp V I 522 pow inność ‘obowią zek, konieczność [...]’; SXVI X X IX 168-181 1) znaczenie tak sam o, 2) ‘św iad czenia zw iązane z p o d dańczą p o zy cją społeczną; roboty pańszczy źn ian e’; SL V 425; Swil II 1168; SW IV 851 - 852; SJPD V I 1257 p o w in n o ść hist[oryczne] w lm. ‘to, co poddany był obow iązany oddaw ać panu lub robić dla p an a’; K SG IV 310 ‘obow iązek’.
2. N azw y p o w in n o ści i d a n in p ien ięż n y ch
2.1. N azw y ogólne
C zy n sz (K G J - 3 razy; K G M - 1; K SI - 8; K SU - 8): W analizow anych zabytkach czynsz to ‘renta pieniężna w ypłacana na rzecz pana feudalnego od roli, zagrody, m łyna; p o d atek ’: [...] - Then S im o n p rzerzec zo n y m a iuss zastepo-
w acz w e w ssisthkim Iakuba B rzozę striia swego, iako [...] w czinssu, ospye i w inssych p o plathkech nalezaczych [...] (K G M 1576, 922); [...] A je jm o ś ć p a n i Jadw iga P otocka nic tam sobie w tym domu, także i na tem grun cie w yżej opisanem nie zostaw uje ku pożytkow i, także żadnego [...] czyn szu i p o słu g i żadnej, telko aby rządnie sw em trybem szynkow ano p iw o p a ń skie i gorzałkę.
[...] (KSI 1601, 268).
C zynsz jak o ‘nazw a d an in y ’ w dobie staropolskiej funkcjonow ał w trzech
znaczeniach: 1) ‘renta pieniężna w ypłacana n a rzecz pana feudalnego od roli, zagrody, m łyna [ . .. ] ’, 2) ‘p o d atek ’, 3) ‘procent od p o życzki’ (Sstp I 4 2 5 -4 2 7 , SXVI IV 336-338). W dobie średniopolskiej leksem przyjął w artość og ólną - ‘nazw isko pow szechne podatków pieniężnych ’ (SL I 397); w dobie now opol- skiej czynsz m a znaczenie: ‘opłata za użytkow anie cudzej nieruchom ości, uisz czana w łaścicielow i w określonych term in ach ’ (SW I 412, SJPD I 1187; GES I 2 9 5-296); w K SG I 294 ‘p o d atek ’.
P o b ó r (K SI - 1 raz): N a terenie ziem i brzeskiej w yraz w ystępuje w całym om aw ianym okresie w znaczeniu: ‘podatek, danina pien iężn a’ (tu: ksiądz ,,się dokładał” do tego p o b o ru , który składała grom ada): [...] P rzez tegoż rugow nika
grom ada p ro siła je jm o śc i p a n ie j dzierżaw czyni swej, aby ksiądz p leb a n w edług zw yczaju daw nego do grom ady na p o b ó r złotych cztery przykładał. (KSI 1602
,1603, 283).
W dobie staropolskiej leksem p o b ó r m iał dw a znaczenia: 1) ‘podatek, dani n a pieniężna o różnej w ysokości [...]’; 2) ‘stały podatek płacon y przez chłopów w w ysokości dw óch groszy od łan u ’ (Sstp V I 192-193, SXVI X X V 106-109); w średniopolskiej zaś przyjął w artość ogólną: ‘podatek, danina, czy nsz’ (SL IV 179, Sw il II 1039, SW IV 289); dzisiaj w yraz funkcjonuje w języ k u ogólnym i w gw arach w znaczeniu ‘pow ołanie do w o jsk a’ (SJPD V I 544, K SG IV 150).
P o d a te k (K SI - 7 razy; K SU - 2). W zapiskach n azw a p o d a te k to ‘ogólna nazw a św iadczenia p ieniężnego’: [...] A je jm o ś ć nic tam sobie nie zostaw ując
w tym domie, także na tem groncie w yżej opisanym ku pożytkow i, także żadnego p o d a tk u ani czynszu i p o słu g i żadnej, tylko aby rządnie sw ym trybem p iw o pańskie, także i gorzałkę szynkow ano. [ . ] (KSI 1605, 294).
N azw ę tę uw zględnia Sstp V I 229: p o d a te k to ‘św iadczenia pobierane przez pana lub sołtysa od chłopów [...]’; SXVI X X V 3 5 3 -3 5 6 dodaje: ‘obow iązkow e
św iadczenie m aterialne (zw ykle w pieniądzach, n a rzecz w łasnej w ładzy lub podbitych na rzecz zw ycięzców ’, albo ‘przew ażnie dobrow olna danina n a okre ślony cel, zw łaszcza na rzecz św iątyni i duchow ieństw a’); w SL IV 206 czyta my, że p o d a te k to ‘dań, pobór, m yto, cło, dym ow e, czopow e, pow ołow szczy- z n a ’; Swil II 1052, SW IV 336, SJPD V I 602 tak sam o (Zajda 1979 s. 151); K SG - brak.
L eksem p o d a te k znany je s t od staropolszczyzny w znaczeniu prym arnym : ‘św iadczenia pobierane przez pana lub sołtysa od chłopów [...]’. W późniejszych w iekach term in ten zm ienił nieco swoje znaczenie, poniew aż funkcjonuje ju ż jak o nazw a w szelkich św iadczeń pieniężnych płaconych n ie tylko przez chło pów, ale też przez duchow ieństw o i innych obywateli.
P o p la te k (K G J - 2; K G M - 2; K SI - 2; K SU - 1). W poniższych kontek stach p o p ła te k to rów nież ‘p o d atek ’ (Zajda 1979, s. 160): [...] - Then Sim on
p rzerzeczo n y m a iuss zastepow acz w e w ssisthkim Iakuba B rzozę [...], iako w ro- bothach na panskie, w czinssu, ospye i w inssych p o p la th k e c h nalezączych [...]
(K G M 1576, 922); [...] W szystki p o p la tk i [...] p ła c ić m a przerzeczo n y M arcin
B rożek i robić etc. To j e s t p ra w [u ] ja w n o . (K SI 1582, 10).
N azw a p o p ła te k funkcjonuje od staropolszczyzny w znaczeniu: ‘podatek, opłata [...]’ (Sstp V I 395); tak sam o SXVI X X V II 2 7 8 -2 7 9 , SL IV 344, Swil II 1131, SW IV 653; SJPD nie notuje; b rak hasła w słow nikach gw arow ych.
Z przedstaw ionego m ateriału słow nikow ego w ynika, że p o p ła te k jak o ‘n a zw a p o d atk u ’ funkcjonow ała w ję z y k u ogólnym ju ż w dobie staropolskiej. W y szła z użycia w X V II w. - Swil uw zględnia to hasło z kw alifikatorem p r z e [sta- rzałe]. P rzez cały okres dziejów w yraz ten, synonim w yrazu p o d atek, nie zm ienił swej w artości sem antycznej.
2.2. N azw y szczegółow e
D ym ow e (K SU - 1 raz). K onteksty sugerują następujące znaczenie dok u m entow ane przez słow niki i opracow ania historyczne: ‘podatek pobierany od dym u, tj. od dom u, chałupy’ [...] Stanąw szy p ra co w ity p r z e d p ra w o uszew skie
im ieniem K a sp er Wolak i [z] żon ą swoją, i z dziatkam i swemi, ja k o zaprzedaje sw oje dziedzictwo, który ani z nam ow y żadnej, ani p rzym uszen ia ja k ie g o , tylko że ciężkie czasy nastały, nie m ają c sie czym żyw ić ani żonę, ani dzieci, ani opłacić sie tak dym owe, ja k o i n a p o g łó w n e [...] (K SU 1732, 1736, 173).
Przez cały okres dziejów nazw a ta m iała w artość: ‘podatek pobierany od dym u, tj. od dom u, chałupy’ (Sstp II 250 - SJPD II 498; Z ajda 1979, s. 99;
Słow otw órstw o 1996, s. 346); K SG - brak.
P o d y m n e (K SU - 1 raz). N azw a je s t pośw iadczona tylko je d e n raz w zapi skach uszew skich i oznacza ‘podatek p o d ym n y’ (R utkow ski 1953, s. 169; GES IV 51): [...] Stanaw szy oblicznie p r z e d to p ra w o R u m e k Jędrzej, także i Sum ara
M arcin, który to R u m ek Jędrzej, to j e s t Lizak, p o d ją ł się w ybierać p o d a tku grom adzkiego, to j e s t p o d ym n eg o ; [...] (K SU 1702, 152).
O d staropolszczyzny p o d ym n e to ‘danina pieniężna na rzecz panującego, uiszczana od zagrody (domu), czyli dym u’ (Sstp V I 287; Zajda 1979, s. 155-156); w takim zn aczeniu w yraz u w z g lę d n ia ją też p o zostałe słow niki histo ry czne (SX V I X X V I 114, SL IV 257, Swil II 1086, SW IV 442, SJPD V I 762; w gw a rach b rak tego hasła (KSG).
K a n o n (K SU - 1 raz). W naszych zabytkach nazw a ta w ystąpiła raz i ozna cza ‘czynsz, opłatę ro czn ą od g ru n tu ’ (tu w w ysokości 1 złotego): P ła ci na rok
czynszu [za 13 prętów ] i z łojow ym złotych 50, k a n o n u zło ty 1. [...] (K SU 1668,
D 2c).
K anon jak o ‘nazw a p ow inno ści’ dokum entow ana je s t przez SL II 304 -3 05
w znaczeniu: ‘przepisany podatek g runtow y’; Swil I 465 tak sam o; SW II 234 uszczegóław ia inform acje na tem at leksem u: ‘czynsz, opłata roczna, stała od dzierżaw w ieczy stych’. W innych słow nikach brak.
K o m o rn e (K SI - 1 raz). Z tekstów ziem i brzeskiej nie m ożna w yw niosko w ać, co znaczy nazw a kom orne, w iem y tylko, ile ona w ynosi, ale z pew nością je s t to ‘opłata, czynsz płacony od w ynajęcia kom ory, tj. m ieszkan ia’ (Zajda 1979, s. 115): [...] N a p rzó d siestrze d a ł złotych 3 wiana, k o m o rn e g o złotych 8,
co nieboszczyka brata zastępow ał, co tej rolej dobywał, da ł złotych 3 [...] (KSI
1704, 515).
N azw a kom orne funkcjonow ała w polszczyźnie ogólnej od w ieków śred nich, głów nie jak o ‘czynsz za najem lo k alu ’ (Sstp III 322) i w takim też zn acze niu znana je st do dzisiaj w polszczyźnie ogólnej i w gw arach (SX V I X 512 - SJPD III 871; K SG II 412).
Ł an o w e (KSU - 1 raz). Ta nazw a jednego z najdaw niejszych podatków w iej skich oznacza w zapisce ‘czynsz, płacony z łanu, należny dw orow i’: [ . ] M atyjas
P askow icz Błażejow i Tatusikowi względem spłacenia dwu rolej Paskow iczow ski prętów, z których je d e n p rzyp a d ł mu p o żonie, a drugi o d Jana Paskow icza daro
wizną otrzymał, m a dać złotych 70 i znow u 5. Item względem nakładu w tym roku na czeladź, na różne insze rozchody łanow ego tenże M atyjas P askow icz pom ienio- nem u Tatusikowi złotych dwadzieścia i dwa; [...] (KSU 1675, 129).
N azw ę tę uw zględniają Sstp IV 96, SX V I X II 473, SW II 794, SJPD IV 261 w znaczeniu ‘podatek gruntow y od jednego łanu płacony przez chłop ów ’; w yraz ten nie je st pośw iadczony w gw arze (K SG - brak).
Analiza słownikowa pokazuje, że ów leksem przez okres staropolski, średniopol- ski i nowopolski miał wartość znaczeniową: ‘czynsz płacony z łanu’ (Zajda 1979, s. 123). N azwa wyszła z użycia w XIX w. - SJPD opatruje j ą kwalifikatorem daw[ne].
N a je m (K G J - 2 razy; K SU - 5). K onteksty w skazują n a znaczenie leksem u
najem ja k o ‘opłaty pieniężnej uiszczanej z pól w ziętych w określoną d zierżaw ę’:
[...] W ykupowanie zastaw : N a p rzo d ten Stanisław w ykupieł dw oye staiąn u M a
tysa Podgorczyka, s których m u da ł osm grzyw yen bez 12 gr. [...], n a y m u do dw ora grzyw yen 2 y gr. 7 [...] (K G J 1610, 4883); [...] Pow inności. K m iecie czynszu z łanu całego, [ . ] p ła c ą [ . ] n a jm u z osobna [z] z a c h o d n ie g o p rę tu p o z ł 1 g r 18 [...] (K SU 1645, D 1b); [...] p o ło w ica w si je d n a je d n e g o roku niech najem płaci, a druga p o ło w ica drugiego roku, a ta k krzyw dy m ieć nie będą.
(K SU 1644, 74).
S łow niki u jm u ją tę nazw ę następująco: Sstp V 4 8 -4 9 1) ‘czasow e u żytk o w anie czyjejś w łasności za określonym um o w ą w ynagrodzeniem , dzierżaw a, arenda [...]’, 2) ‘um ow a, układ o czasow e użytkow anie, o w ydzierżaw ienie’, 3) ‘w ynagrodzenie za usługi lub za użytkow anie czyjejś w łasności, opłata za w yn a jęcie [...]’, 4) ‘to, co je s t przedm iotem um o w y ’; SXVI X V 5 60 -5 6 1 , SL III 238
239, Swil I 715, SW III 77, SJPD IV 1068 tak sam o; w gw arze brak takiego hasła.
L eksem najem , w znaczeniu odnoszącym się do pola w yrazow ego nazw y
po w in n o ści i danin, spotykam y ju ż w okresie staropolskim . Przez cały okres
dziejów nie zm ienił on swej w artości sem antycznej. W X IX w. ja k o nazw a pow inności przestał funkcjonow ać - Swil, SW, SJPD o patrują go kw alifikato rem p r z e s ta rz a łe ].
P o glów ne // P oglow ne (K SI - 1 raz; K SU - 1). Z zapisek brzeskich w yn i ka, ż e p o g łó w n e to ‘nazw a podatku płaconego od oso b y ’: [...] Z now u d a ł księ
dzu pleb a n o w i złotych dw adzieścia, na p o g lo w n e złotych trzy; [...] (K SI 1694,
488); [...] K a sp er Wolak [...] zaprzedaje sw o je dziedzictwo, [...] nie m ając się
czym żyw ić ani żonę, ani dzieci, ani opłacić się ta k dymowe, ja k o i na pog lów ne, tedy zaprzedaje w iecznem i czasy Ja kubow i Robakow i, alias Zychowi, i żonie jeg o , i na dziatki je g o im ieniem Ja d ze K uzerów nie za sum m ę p o lsk ą złotych 60,
rachując p o groszy 30 [...] (K SU 1732, 1736, 173).
Term in ten jak o ‘danina n a rzecz panującego płacona od głowy, tj. od oso b y ’ funkcjonow ał do X V III w. - ju ż SW opatruje tę nazw ę kw alifikatorem
p r z e [starzałe] (Lew ińska 2005, s. 39). W arte podkreślenia je s t to, że przez cały
okres dziejów była to ‘nazw a podatk u ’. W okresie staropolskim n azw ę tę spro w adzono także do w artości ‘odszkodow anie za zab ójstw o’, a w okresie średnio- polskim - ‘podatek nakładany w dawnej Polsce n a Żydów, Tatarów, C yganów za opiekę p raw n ą’ (GES IV 5 2 -5 3 ; K ula 1963, s. 144; W ołow ik 1993, s. 52); brak hasła w innych słow nikach języ k a polskiego i w słow nikach gw arow ych.
3. N azw y p o w in n o ści i d a n in św iad czo n y ch w n a tu rz e
O bok opłat pieniężnych i robocizny do pow inności w łościańskich należały także daniny w naturze, jak: dziesięcina, korcow e, łojo w e, m eszne, opra w a,
o sep, serow e (tylko takie znajdują się w analizow anym m ateriale).
D ziesięcin a (K G J - 1 raz; K SI - 1; K SU - 6). W naszym m ateriale leksem w ystąpił w znaczeniu ‘dziesiąta część zbiorów składana ja k o danina w form ie pieniężnej’: [...] - P o d actem p ra w a rugow ego M arcin M alenky o sw iatszył się
p ra w u [...] dałem p a n u w oytow y kopę na dziesieczynę, także na zolnierzow dałem na staczyię do grom ady zlotych pułtrzecia. [...] (K G J 1649, 4915); [...] Item dałam na kosę złotych p o lskich 2, item na p o g rzyb m ałego dziecięcia zło tych p o lskich 2, item na d ziesięcinę złotych p o lskich 2. [...] (K SI 1782, 799). W
zapiskach leksem ten w ystąpił też w postaci synonim ów łacińskich, w dw óch w ariantach: decim a / / decyma: [...] D o tego p iw o jeg o m o śc i p a n a dobrodzieja
swego, aby szynkow ał i one płacił, także czynsze i d ecim y wszystkie. [...] (KSU
1620, 3); D ecym a. Ta p o p oddanych należy [...] (K SU 1668, D 2a).
L eksem ten w ystępow ał ju ż w staropolszczyźnie, o czym inform uje Sstp II 315-316: dziesięcina to ‘dziesiąta część zbiorów składana jak o d an in a’; w yraz w takim znaczeniu funkcjonow ał w kolejnych w iekach (SX V I V I 4 3 1 -4 3 3 ; SL I 609); Swil I 281: 1) znaczenie tak samo, 2) ‘dziesiąta część czegokolw iek’, 3)
p r o w [incjonalne] ‘m iara pow ierzchni rosyjska (diesiatino) = 109, 25 a r’; SW I
648, SJPD II 58 9 7 -5 8 8 tak sam o; K SG I 433 cytuje za Swil.
Przez cały okres dziejów dziesięcina funkcjonow ała w znaczeniu ‘dziesiąta część zbiorów składana jak o d an in a’. N azw a ta w języ k u ogólnym w yszła z u ży cia w X IX w. (SJPD notuje j ą z kw alifikatorem hist[oryczne]), a w zapiskach w ystępuje w X V II i X V III w.). D ziesięcinę zniosły ukazy z lat 1864-1867 (GES II 104-107; B ieniarzów na 1954, s. 288; Z ajda 1979, s. 99-100).
K o rc o w e (K SI - 1 raz). K ontekst sugeruje znaczenie ja k w SW: ‘opłata w m łynie od każdego korca zm ielonego zb o ża’: [...] P o d a tek zaś korcow ego
ja k o do grontu należący possessorow i grontu n a p o ty m aplikow any być ma. [ . ]
(K SI 1777, 774). Z zapiski w ynika, że korcow e jak o ‘nazw a opłaty (podatku)’ istniała tylko w X V III w.
N azw ę tę uw zględnia dopiero SW II 473, który podaje, że korcow e to ‘opła ta w m łynie od każdego korca zm ielonego zboża, m lew n e’; b rak hasła w p o zo stałych słow nikach historycznych i gw arow ych.
Ł o jo w e (K SU - 2 razy). M ożna w nioskow ać, że łojow e to ‘danina n a rzecz dw oru w postaci kam ienia łoju (tu składana przez k arczm arza)’ (Falniow ska- G radow ska 1964, s. 151), zam ieniona n a opłatę pieniężną: [...] K arczma. N a tę
m a p rzyw ilej K liś m ieszczanin krakow ski [...]; p o w in ien szynkow ać i inne p o w inności odpraw ow ać z karczm arzam i, łojow ego p ła c i złotych 9 groszy 18, a iż
nie szynkuje, a m a na to p rę tó w 13 rolej, po sta n o w io n y j e s t na czynsie. [...]
(K SU 1668, D 2b).
S łow niki języ k a polskiego i gw arow e nie uw zg lęd niają nazw y łojowe. M eszn e (K SI - 5 razy; K G J - 1; K SU - 7). W św ietle kontekstu m eszne to ‘danina daw ana księdzu w postaci ziarn a’ (GES III 201; B ieniarzów na 1954, s. 291), tu w postaci trzech korcy żyta i trzech korcy owsa: [...] p r z y tim korczy
trzy zyta xiedzu m e s n e g o y ow sza korczy trzy [...] (K G J 1649, 4915); [...] M e sz- n e także, czynsze i insze podatki, tak jeg o m o śc i ja k o i księdzu p leb a n o w i ci bracia oddaw ać będą pow inni. [...] (K SU 1620, 6).
N azw ę tę jak o ‘rodzaj daniny rocznej uiszczanej przez w iernych n a rzecz parafii (zapew ne zobow iązującej proboszcza do odpraw iania m szy )’ notują: Sstp IV 192, SX V I X III 282, SL III 71, Swil I 648, SW II 926, SJPD IV 576; GES III 201; W ołowik 1993, s. 51; spośród słow ników gw arow ych leksem ten definiuje KSG III 140 jak o ‘dziesięcina w ogóle, ale nie dochody za odpraw ianie m szy ’.
Jak w ynika z analizy, leksem m eszne zaw sze oznaczał ‘rodzaj daniny ro cz nej uiszczanej przez w iernych n a rzecz p arafii’.
O sep (K G J - 2 razy; K G M - 1). Osep to ‘danina składana przez chłopów w zbo żu ’, bow iem najcenniejszym produktem składanym dw orow i w ram ach renty naturalnej było zboże (R utkow ski 1953, s. 214): [...] Item ow sa ospu corcy 1 / ,
d a ł za ow ies P anu do dw ora Stacholow ego długu złotych 1 / . (K G J 1610,
4883); [...] - Then Sim on przerzeczo n y m a iuss zastępow acz w e w ssisthkim
Iakuba B rzozę [...], iako w robothach na panskie, w czinssu, ospye i w inssych p oplathkech nalezączych [...] (K G M 1576, 922).
P ierw sze inform acje o tej nazw ie ja k o ‘dan in ie zb o ż o w ej’ znajd ujem y w Sstp V 6 3 8 - 639: ‘danina roczna św iadczona w zbo żu ’ (Zajda 1979, s. 143); to sam o znaczenie w pozostałych słow nikach (SX V I X X II 115, SL III 588, Swil I 926, SW III 840, SJPD V 1116); w edług K SG III 465 osep to ‘dan in a’.
Z analizy słow nikow ej w ynika, że nazw a ta, zw ana pow szechnie ospem , nie zm ien iała swej w a rto ści zn aczeniow ej. W yszła z u ży cia w X IX w., SJPD uw zględnia hasło z kw alifikatorem hist[ortyczne]. Jak zaznacza Falniow ska- G radow ska, w czasach, z których p ochodzą zapiski, nazw a ta funkcjonow ała na pew no n a terenie całego w ojew ództw a krakow skiego (Falniow ska-G radow ska
1964, s. 138).
S erow e (K SU - 3 razy). Z zapiski uszew skiej w ynika, że serow e to ‘czynsz płacony jak o pieniężny ekw iw alent pow inności składania w daninie seró w ’ (Zaj da 1979, s. 179): [...] P ow inności po dd a n ych w Uszwi. Czynszu p ła c ą na św.
M arcina z łanu groszy 24; serow ego p o w in n i daw ać także z każdego łanu groszy
6; [...] (KSU 1645, D 1b).
N azw a serow e funkcjonow ała w języ k u ogólnym w X V III w. jak o ‘danina w serze uiszczana przez km ieci’, notuje j ą dopiero SW V I 75; b rak hasła w in nych słow nikach, w tym w słow nikach gw arow ych. Jak inne daniny w naturze, typ u dziesięcina, korcowe, łojow e, została zam ieniona na opłatę pieniężną.
4. N azw y p o w in n o ści i d a n in św iad c zo n y ch w ro b o ciźn ie
4.1. N azw y ogólne
P o slu g a (K SI - 3 razy; K SU - 1). W księgach ziem i brzeskiej leksem
p o słu g a w ystąpił cztery razy i był ‘n az w ą pow inności (doraźnie zleconej) św iad
czonej na rzecz dw o ru ’ (Z ajda 1979, s. 163-164): [...] N ic tam so bie w tym
dom u także i na tym grun cie w yżej opisanym nie zostaw uje ku p o żytko w i ta to p a n i Jadw iga P otocka z Gierałtowic, także żadnego p o d a tku ani czynszu i p o s łu
g i żadnej, tylko aby rządnie sw ym trybem szynkow ano p iw o p a ń sk ie i gorzałkę.
[...] (KSI 1590, 159).
S pośród słow ników historycznych jed y n ie SXVI X X V III 3 7 -4 9 zaw iera znaczenie leksem u posługa , odnoszące się do pola w yrazow ego nazw y p o w in n o
ści i danin: ‘pow inność pańszczyźniana polegająca na obow iązku w ykonyw ania
doraźnych zleceń pana lub dow ódcy zam ku (która m ogła być zam ieniona na określoną stałą o płatę)’. N atom iast w szystkie inne słow niki historyczne zaw iera j ą znaczenie leksem u p o słu g a jak o ‘przysługa, usługa, usłużenie, pom oc [...]’ Sstp V I 4 3 5 -4 3 6 ; SL IV 377, Swil II 1146, SW IV 74 6-7 4 7 , SJPD V I 1257 tak sam o; nazw a ta nie została pośw iadczona w gw arach w tym znaczeniu (KSG - brak).
R o b o c iz n a (K G J - 1 raz; K SU - 3). W zapiskach brzeskich nazw a roboci
zn a to ‘pow inność odbyw ania robót przez chłopów n a rzecz pana, dw o ru ’. Lek-
sem ten w ystąpił w zw iązku w yrazow ym : robocizna pa ń ska , czyli ‘uiszczana na rzecz p a n a ’ (SL V 277): [...] nie p o w inien za dney roboczyzny p a n s k ie y odpra-
wowacz, tylko pow yn ien oddacz P anu czynszu groszy dw anascie na kazdy rok, na ktorey to zagrodzie nie m asz zadnego budynku [ . ] (K G J 1652, 4910).
D efinicję leksem u robocizna zaw iera dopiero SL V I 50, w edług którego
robocizna to przede w szystkim : ‘robota ciężka i p o d ła’, a także ‘pańszczyzna
rę czn a’; kolejne słow niki historyczne p o d ają takie sam e definicje (Sw il II 1356, SW V 540, SJPD V II 1000); w K SG V 28 robocizna to ‘ro b o ta’.
W tekstach spotykam y w ariant słow otw órczy tego leksem u - robotne. R o b o tn e (K SU - 1 raz). Z kontekstu w ynika, że robotne to ‘czynsz płacony przez chłopów w zam ian za pow inność odbyw ania rob ót n a rzecz dw orów i zam k ó w ’ (Zajda 1979, s. 174): [...] P oddani swawolni, którzy by do roboty za
rozkazaniem je g o m o śc i p a n a starosty p rzy ść nie chcieli albo oparli sie ze złości, takich m a je g o m o ść p a n starosta w grom adzie p rzysto jn ie a osobliw ie karać i za p ó ł dnia groszy 3 robotnego w ziąć do skarbu księdza jego m o ści. [...] (KSU
1644, 74).
R o b o ta n a p a ń sk ie (K G M - 1 raz). Św iadczenie to zostało zapisane w p o staci deskrypcji: robota n a pańskie, czyli zapew ne ‘praca n a rzecz pana, dworu, później zam ieniona na opłatę pien iężn ą’: - Then Sim on p rzerzeczo n y m a iuss
zastepow acz w e w ssisthkim Iakuba B rzozę swego, iako w robotha ch n a p a ń skie, w czinssu, o sp ye i w inssych p o p la th k e c h n a lezą czy ch [...] (K G M
1576, 922).
4.2. N azw y szczegółow e
O p ra w a (KSU - 4 razy). Przytoczone konteksty w skazują, że opraw a to ‘nazw a pow inności oddaw ania dw orow i w postaci w yprzędu z lnu lub konopi dostarczonych przez d w ó r’ (B ieniarzów na 1954, s. 292). Jak zaznacza Falniow - ska-G radow ska, opraw ę m ożna było zaliczyć do pow ażniejszych św iadczeń i da nin rzem iosła i przem ysłu w iejskiego na rzecz d w o ru ’ (B ieniarzów na 1954, s. 292; Falniow ska-G radow ska 1964, s 161): [...] B a rtosz Wnęk, Witek Szcze
pan. P ow inność ich: ośm łokci opraw y natrząść; czynszu na rok dać groszy 12.
[...] (K SU 1645, D 2c); [...] Pow inności. K m iecie czynszu z łanu całego, w któ
rym p rę tó w 12 z serow ym i opraw ą p ła c ą p o z ł 1, ow sa p o korcy 3 m iary lipnickiej w ierzchow ato, konopi p o k it 4 [...] (K SU 1668, D 2b). Z zapisek
dow iadujem y się, że robocizna ta (p. 1), ja k i inne, została zam ieniona n a opłatę p ieniężną (p. 2).
O praw ę spotykam y ju ż w staropolszczyźnie w siedm iu znaczeniach czynno
ściow ych (Sstp V 609); dopiero SXVI X X II 3 1 -3 3 (na 10. m iejscu) uw zględnia interesujące nas znaczenie oprawy: ‘rodzaj p o d atk u ’, a Swil z kw alifikatorem
prze[starzałe] podaje, iż opraw a to ‘rodzaj ro b o cizn y ’ (5. m iejsce); reszta słow
ników uw zględnia hasło, jedn akże bez zw iązku znaczeniow ego z polem w y razo w ym nazw y p o w in n o ści i danin; w edług K SG III 458 opraw a to ‘pow inność bab (z czasów pańszczyzny) oddaw ania do dw oru przed W ielkanocą w yprzędu z da nego lnu i k o n o p i’.
P o w a b a (K SU - 4 razy). K onteksty jasn o sugerują, ż e p o w a b a to ‘obow iąz kow e odbieranie prócz stałych dni pańszczyzny dodatkow ych dniów ek dla dw o ru, np. w pracach polow ych’ (Św iętochow ski 1947, s. 197; B ieniarzów na 1954, s. 292): [...] O ciec kiedy synow i gospodarstw o spuści, o d roboty kom ornego m a by ć wolen, je d n a k p o w a by do siana, ozim iny i jarzyny, p o w in ien odrob ić [ . ] (K SU 1644, 74).
P ierw otnie leksem ten m iał dw a znaczenia: 1) ‘obow iązek św iadczenia ro bocizny przez chłopów n a rzecz pana w okresie cięższych i pilniejszych ro b ó t’, 2) ‘w stęp, początek zabawy, m oże też w ezw anie do w sp ółud ziału’ (Sstp V I 510, SXVI X X IX 47; K SG IV 306); w późniejszych w iekach zarów no prym arne, ja k i sekundarne znaczenie p o w a by opatrzone je s t w słow nikach kw alifikatorem
nieuż[ywane] (SL IV 416, Swil II 1164, SW IV 834, SJPD V I 1226; w yraz znany gw arom (KSG V I 306).
L eksem p o w a b a jak o ‘nazw a p o w inności’ był znany w języ k u ogólnym jed y n ie w dobie staropolskiej w znaczeniu ‘obow iązek św iadczenia robocizny przez chłopów n a rzecz pana w okresie cięższych i pilniejszych ro b ó t’.
S tró ż n e // S tro z n e (K G J - 1 raz; K SU - 3). W n aszych tekstach nazw a ta pojaw iła się cztery razy i oznacza ju ż ‘rodzaj opłaty składanej jak o ekw iw alent pow inności odbyw ania stróży’ (Zajda 1979, s. 189). Pierw otnie była to ro bo ci zna (pełnienie straży w grodach - „stróżow anie”). W szystkie konteksty z zanali zow anych zabytków m ó w ią ju ż o daninie pieniężnej: [ . ] N a p rzo d ten Stanisław
w ykupieł dw oje staiąn u M atysa Podgorczyka, s ktorych m u da ł osm grzyw ien bez 12 gr. [...] Item za tegoz A d am a stroznego gr. 25 [...] (K G J 1610, 4883);
[...] Pow inności p oddanych w Uszwi. C zynszu p ła c ą na św. M arcina z łanu
groszy 24; [...] stróznego p o w in n i daw ać z każdego dom u p o groszy 4; [...]
(KSU 1645, D 1b); [ . ] Pow inności. Ja jec z łanu p o 2, stró zneg o grom ada p ła ci
złotych 25 groszy 6. [...] (K SU 1668, D 2b).
S łow niki u jm u ją tę nazw ę następująco: Sstp V III 475 ‘pow inność pełnienia straży w grodzie, rychło zastąpiona daniną, św iadczoną w naturze lub p ienią d zach ’; SL V 477, Swil II 1583, SW V I 462, SJPD V III 828 tak samo; KSG - brak.
Z analizy m ateriału słow nikow ego w ynika, że w języ k u ogólnym (brak w gw arach) nazw a stróżne jak o ‘nazw a p ow inn ości’ przez cały okres dziejów nie uległa zm ianom sem antycznym , ta k ą postać i w artość zachow ała do X IX w. (SJPD odnotow uje hasło z kw alifikatorem hist[oryczne]).
5. N azw y in n y c h p o w in n o ści i d a n in
W grupie tej um ieszczam nazw y opłat, które b yły płacone, często okazjonal nie, różnym instytucjom i urzędom , a nie państw u czy dw orow i.
P am iętne (K G M - 4 razy): K ontekst w skazuje n a znaczenie pam iętn ego jak o ‘opłaty sądowej (praw u, sądow i)’: P rzed thim ze sądem gainim stanąw szy
oblicznie D orota M ichalkow a [...] zeznala p rze sz plen ip o ten ta sw ego [...], ze w ziela grziw ien m oneti i liczbi P olskiey p y ę c z [...] s po czesth ku swego, kthori m ia la p o m athcze sw ey [...] o d Woicziecha B rzozy [...] nicz sobye a n ip o th o m ko m sw ym nyezostaw uiącz, [...] na czo then Woicziech B rzoza p ra w u p a m ie th n e p o - lozyl. (K G M 1573, 902).
P ierw otnie nazw a p a m iętn e funkcjonow ała w dw óch znaczeniach: ‘opłata n a rzecz sądu, uiszczana przez stronę w ygry w ającą’, ‘pam ięć, w spo m nienie’ (Sstp V I 15-16); w X V I-X V III w. nazw a ta poszerzyła swój zakres znaczenio
w y i oznaczała także ‘opłatę otrzym yw aną przez sędziego lub sąd za osądzenie spraw y albo za w ysłuchanie przysięgi, albo za obow iązek pam iętania treści za padłego w yroku (w ciągnięcie do akt) i w ydania w razie potrzeby odpow iedniego o tym fakcie św iadectw a [...]’ (SX V I X X III 7 4 -7 5 , Swil II 961, SW IV 28, SJPD V I 59; GES III 318; w K SG IV 22 czytam y natom iast: p a m iętn e »dać kom u pam iętne« ‘ukarać kogo tak, ażeby p am iętał’.
S ta c y ja (K G J - 1 raz; K SI - 1; K SU - 2). W przedstaw ionych kontekstach z X V II w. stacyja w ystępuje w znaczeniu ‘pow inność składana (tu: ,,do grom a dy”) na rzecz utrzym ania żołnierzy (realizow ana w form ie czynszu) podczas ich objazdów po k ra ju ’ (R utkow ski 1953, s. 3 0 -3 1 ; 167; Z ajda 1979, s. 184): [...]
P odatki w szelakie panu, księdzu pleb a n o w i m eszne i żołnierzom stacyją zarów no Szym on p o m ien io n y w tym roku m a oddać, ja k o i drugi, który takow ą p o ło w icę trzym ać będzie. [...] (K SU 1622, 16); [...] takze dałem p a n u w oytow y kopę na dziesieczynę, takze na zolnierzow dałem na staczyię do grom ady zlotych p u ltrze - cia. [...] (K G J 1649, 4915).
W yraz notow any ju ż przez Sstp V III 3 9 2 -3 93 w znaczeniach ‘pow inność utrzym ania panującego i jeg o dw oru, urzędników b ąd ź drużyny w czasie p od ró ży po kraju, ciążąca na ludności w iejskiej, zam ieniona z czasem n a daninę w naturze albo n a opłatę pieniężną [...]’, a także ‘ofiary składane przez Ż ydów w św iątyni jerozolim skiej w czasie jej naw iedzenia [...]’; Swil II 1555 tak sam o z kw alifikatorem p*ze[starzałe]; SW V I 3 7 7 -37 9, SJPD V III 6 7 5-67 6; KSG - brak.
L eksem ten przez cały okres dziejów prym arnie określał ‘pow inność utrzy m ania panującego i jeg o dw oru [...] ciążąca na ludności w iejskiej, zam ieniona z czasem n a daninę w naturze albo na opłatę pieniężn ą [...]’, później danina na utrzym anie przejeżdżających żołnierzy. W yszedł on z użycia w X V III w. (por. Swil).
R ęk aw ic zn e (K SU - 1 raz). R ękaw iczne oznacza zapew ne ‘k w otę płaco n ą przez nabyw cę dodatkow o przy akcie kupna-sprzedaży’ (Sstp): [...] błogosław ią
G rzegorza Wąsika, który im da ł rękaw iczne, żeby p a m ięta li ojca zaprzedanie tego dziedzictw a [...] (KSU 1644, 174).
N azw a ta odznaczała się k ró tk ą żyw otnością. Spośród słow ników język a pol skiego i gw arow ych dokum entują j ą tylko Sstp V II 461 i Swil II 1354 w znacze niu: ‘kw ota płacona przez nabyw cę dodatkowo przy akcie kupna-sprzedaży’.
W księg ach ziem i brzeskiej, oprócz nazw w postaci struktur syntetycznych, spotykam y form y opisowe: (opłata) na kosę (praw dopodobnie chodzi tu o ‘opła tę uiszczaną przez chłopów w zam ian za zw olnienie z pow inności k o szen ia łą k ’ (nazw a ta u Z ajdy w ystępuje w postaci kośne (Zajda 1979, s. 116), na p o g rzeb
(opłata), czyli za ‘akt chow ania, składania do g ro b u ’ (K SI 1782, 799), (opłata) na żołnierzów , czyli stacyja: - [...] dałem p a n u w oytow y kop ę na dziesieczynę,
takze n a zolnierzow dałem na staczyię do grom ady zlotych p ułtrzecia. [...] (KGJ
1649, 4915); [...] Item dałam n a ko sę złotych p o lskich 2, item n a p o g rzyb
m ałego dziecięcia złotych p o lskich 2, item na dziesięcinę złotych p o lskich 2. [ . ]
(KSI 1782, 799).
W księgach ziem i brzeskiej w ystąpiły następujące n azw y pow inności i da nin: czynsz, danina, dymowe, dziesięcina, kanon, kom orne, korcowe, łanowe,
łojowe, meszne, najem, oprawa, osep, pam iętne, pobór, podatek, podym ne, p o - główne, popłatek, posługa, pow aba, pow inność, rękawiczne, robocizna, robotne, serowe, stacyja, stróżne oraz deskrypcje: robota na pańskie, (opłata) na żołnie- rzów , na p o g rze b (opłata), (opłata) na ko sę .
P rzedstaw ione pow yżej nazw y pow inności i danin były w iernym odzw ier ciedleniem feudalnych stosunków społeczno-gospodarczych. W raz z postępują cym i zm ianam i w ustroju feudalnym , następow ały też zm iany w form ach św iad czeń n a rzecz dw oru. W w ielu w ypadkach m am y do czynienia z zam ianą danin pierw otnie uiszczanych w naturze, zróżnicow anych specyfiką lokalnej naturalnej gospodarki, na czynszow e (R utkow ski 1953, s. 105; Z ajda 1979, s. 212). Z tym zjaw iskiem łączy się fakt, że zanikały jed n e, a pojaw iały się inne.
Po zm ianie ustroju gospodarczego i społecznego (w w y n ik u zniesienia pańszczyzny) definityw nie w yszły z użycia szczegółow e n azw y pow inności i da nin, a zostały tylko nazw y ogólne, ja k czynsz, p o d a tek, p ow inn ość, często p rzy j m ując n o w ą w artość sem antyczną.
W zgrom adzonym m ateriale n azw y pow inności i danin w w iększości są w yrazam i rodzim ym i. O bcą etym ologię m ają cztery nazw y: z języ k a niem ieckie go pochodzi nazw a czynsz (B SE 82), z ję z y k a czeskiego p o p ła te k (Z ajda 1979, s. 82), kanon i stacyja z języ k a łacińskiego (BSE 216, 512).
N azw y szczegółowe pow inności i danin są deryw atam i od w yrazów nazyw a jących: m iary objętości i naczynia, w których składano daniny: korcowe, przed m iot opłaty: dym ow e, łanowe, komorne, najem, p o d ym n e , p o g łówne, stacyja,
stróżne, formę realizacyjną powinności: dziesięcina, łojowe, oprawa, osep, serowe,
cel i przeznaczenie daniny: meszne, pam iętne, niejasną etym ologię m a po w a ba . N azw y te nie są jednolite słowotwórczo. N iektóre z nich były leksem am i utw orzonym i od różnych podstaw przez formanty: -izna (robocizna), -ina (danina,
dziesięcina), -ek (podatek), -ość (powinność), -0 (czynsz, osep, najem, pobór). Oprawa, posługa, p o w a ba pow stały od podstaw w erbalnych z form antem -a , n ale
żą do grupy rzeczow ników utw orzonych w drodze zm iany paradygm atu z czasow nikow ego na rzeczow nikow y (Zajda 1979; Słow otw órstwo 1996). M am y tu także grupę zsubstantyw izow anych przym iotników rodzaju nijakiego, pow stałych za p o m ocą formantów: -ne (komorne, meszne, pam iętne, pogłów ne, podym ne, rękawicz
ne, robotne, stróżne) i -owe (dymowe, korcowe, łanowe, serowe) (Jodłowski 1971,
W ystąpiły tu także dw ie pary w ariantów słow otw órczych: dym ow e - p o -
dym ne, robocizna - robotne.
F rekw encja nazw je s t następująca: czynsz - 20 razy, m eszne - 13, p o d a te k - 9, dziesięcina - 8, najem , p o p ła te k - 7, p o w in n o ść - 5; oprawa, pam iętne,
posługa, pow aba, robocizna, stacyja, stróżne - 4, osep, serow e - 3, łojow e - 2,
jednorazow o pojaw iły się tylko: danina, dym owe, kanon, kom orne, korcowe,
łanow e, pobór, podym ne, pogłów ne, rękawiczne, robota na pańskie, robotne.
Wykaz skrótów
BSE - A. Buckner: Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa 1957. GES - Z. Gloger: Encyklopedia staropolska ilustrowana. T. I-IV. Warszawa 1958.
KGJ - Księgi gromadzkie wsi ,,Jadowniki” (1454-1699). „Starodawne Prawa Polskiego Po mniki”. Wyd. B. Ulanowski. T. XII. Kraków 1921, s. 77-103.
KGM - Księga gromadzka wsi „Maszkienice” (1482-1602). „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”. T. XI. Wyd. B. Ulanowski. Kraków 1921, s. 67-144.
KSG - J. Karłowicz: Słownik gwar polskich. T. I-VI. Kraków 1900-1911.
KSI - Księga sądowa wsi Iwkowej 1581-1809. „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”. Dział II. T. VI. Wyd. S. Płaza Wrocław-Warszawa-Kraków 1969.
KSU - Księga sądowa Uszwi dla wsi Zawady 1619-1788. „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”. Dział II. T. I. Wyd. A. Vetulani. Wrocław 1957.
SXVI - Słownik polszczyzny XVI wieku. Red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski (od t. XVIII). T. I-XXXII. Wrocław-Warszawa 1966-2004.
SJPD - Słownik języka polskiego. Red. W. Doroszewski. T. I-XI. Warszawa 1958-1968. SL - S. B. Linde: Słownik języka polskiego. T. I-VI. Warszawa 1807-1815.
Sstp - Słownik staropolski. Red. S. Urbańczyk T. I-XI (do z. 6), Zespół (t. XI, z. 7-8). T. I-IX. Wrocław. T. X. Wrocław-Kraków. T. XI. Kraków 1953-2002.
SW - Słownik języka polskiego (tzw. warszawski). Red. J. Karłowicz, A. A. Kryński, W. Niedźwiedzki. T. I-VIII. Warszawa 1900-1927.
Swil - Słownik języka polskiego (tzw. wileński). Red. A. Zdanowicz, J. Filipowicz, W. To-maszewicz. T. I-II. Wilno 1861.
Literatura
Bieniarzówna J. (1954): O chłopskie prawa. Szkice z dziejów wsi małopolskiej. Kraków.
Falniowska-Gradowska A. (1964): Świadczenia poddanych na rzecz dworu w królewszczyznach
województwa krakowskiego w drugiej połowie XVIII wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków.
Grzegorczykowa R., Puzynina J. (1979): Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego. Rze
czowniki sufiksalne rodzime. Warszawa.
Jodłowski S. (1971): Studia nad częściami mowy. Warszawa. Kula W. (1963): Problemy i metody historii gospodarczej. Warszawa.
Lewińska A. (2005): Słownictwo z zakresu dawnej kultury materialnej w ,,Inwentarzu Ekonomii
Malborskiej” z 1745 roku. Gdańsk.
Ożdżyński J. (2001): Staropolskie nazwy danin, opłat i powinności w słownictwie flisackim
sor Halinie Wiśniewskiej na 50-lecie Jej pracy naukowo-dydaktycznej. Red. Cz. Kosyl. Lu
blin, s. 135-149.
Rutkowski J. (1953): Historia gospodarcza Polski (do 1864 r.). Warszawa.
Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych (1996). Red.
K. Kleszczowa. Katowice.
Świętochowski A. (1947): Historia chłopów polskich w zarysie. Warszawa.
Wołowik B. (1993): Dawne opłaty, daniny i podatki w toponimii polskiej. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Filologia Polska” XXXI. Opole, s. 47-54.
Zajda A. (1979): Nazwy staropolskich powinności feudalnych, danin i opłat (do 1600 roku). „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” CCCCLXXXXVII. ,,Prace Językoznaw cze”, z. 60. Kraków.
Summary
Thirty two names of the duties and tributes have been hereby considered. Jadownik, Masz- kienic, Iwkowej and Uszwi judiciary-rural books were used as a lingual material which are being treated as Polish regional Monuments of Brzesko land in XVI and XVIII centuries.
These names are part of five word-groups: general names, obligations and money tributes’ names, obligations and tributes’ names provided in kind, obligations and tributes provided in labour, as well as names of other obligations and tributes.
With regard to their structure, they are not uniform. Some of them were lexemes created from various rudiments to formatives: -izna (robocizna), -ina (danina, dziesięcina), -ek (podatek), -ość
(powinność), -0 (osep, najem, pobór). Words such as oprawa, posługa, powaba were created form
verbal rudiments with -a formative. They belong to the group of nouns which were created on the way to paradigm’s change form verbal into substantival. There is also a group of so called ,,zsubstantywizowany” neuter adjectives. These adjectives were created by means of certain forma tives. For example -ne formative (komorne, meszne, pamiętne, podymne, pogłówne, rękawiczne,
robotne, stróżne) and -owe formative (dymowe, korcowe, łanowe, serowe).
In the gathered material most obligations and tributes’ names are indigenous words. Four words: czynsz, popłatek, kanon and stacyja have foreign etymology.
The gathered vocabulary gives interesting depiction of the previous region’s and it’s social- economic relations.
