ZBIGNIEW KURCZ:Mniejszość polska na Wileńszczyźnie. Wrocław: Wy- dawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005, 468 s.
Przedmiotem zainteresowań i analiz Zbigniewa Kurcza, autora książki Mniej- szość polska na Wileńszczyźnie są przemiany polskiej mniejszości na Litwie w po- radzieckich realiach i jej aktualne położenie, które rozpatruje on w kontekście kształtowania się nowych stosunków narodowościowych w tym kraju. Jak zauwa- ża, na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, wraz ze zmianami ustrojowymi i niepodległością, nastąpił wzrost zainteresowania własną etnicznością zarówno wśród Litwinów, jak i Polaków, stanowiących na Litwie obok rosyjskiej najliczniejszą mniejszość narodową. Oś poruszanego problemu stanowi aktywizacja i współistnienie polskiego i litewskiego etnosu, które stano- wią bazę dla wzajemnych stosunków.
Trzonem problematyki badawczej jest etniczność i jej przemiany w kontek- ście konfliktu, który przebiega na historycznym, ale też kulturowym i etnicznym pograniczu. Koncentruje się wokół pytań dotyczących m.in. położenia i struktu- ry społecznej polskiej mniejszości, przebiegu i form konfliktu etnicznego, ocze- kiwań i kierunków przemian polskiej mniejszości czy charakteru polskiego i litewskiego nacjonalizmu (s. 12). Jednak spectrum zainteresowań autora nie ogra- nicza się wyłącznie do powyższych zagadnień, jest znacznie szersze, obejmuje także wiele wątków szczegółowych, w tym także kwestie polityczne.
Książka Kurcza nie tylko wzbogaca dotychczasową wiedzę na temat stosun- ków polsko−litewskich (opiera się na znanej literaturze przedmiotu, głównie histo- rycznej), ale zapoczątkowuje nowy nurt badań, a mianowicie badania nad mniejszością polską na Litwie. Badania dotyczące mniejszości litewskiej (choć w większości jako element szerszych projektów na temat mniejszości etnicznych) w Polsce były prowadzone przez m.in. Janusza Muchę, Joannę Kurczewską, An- drzeja Saksona, Hannę Bojar, Zdzisława Zagórskiego oraz autora recenzowanej książki. Badania mniejszości polskiej na Litwie, które miałyby charakter kom- pleksowy, zapoczątkowane zostały przez Kurcza na „białej plamie” par excellen- ce (badania wybranych aspektów życia Polaków na Litwie prowadzili m.in.
Aleksander Srebrakowski, Józef Kwiatkowski, Piotr Łossowski, Katarzyna Korze- niewska, Janusz M. Kupczak, Ewa Nowicka, Jerzy Surwiło).
Punktem wyjścia omawianej książki jest nakreślenie charakterów polskiego i litewskiego nacjonalizmu, jakie wzmogły się na Litwie po rozpadzie ZSRR. Mi- mo pogłębiającego się procesu globalizacji, która poważnie zachwiała fundamen- tem państw narodowych, autor eksponuje renesans postaw nacjonalistycznych, nie przesądzając z góry o ich charakterze. Powołując się na poglądy Alberta F.
Reitera stwierdza, że tożsamość narodowa jest wciąż żywa wśród licznych kate- gorii społecznych; mniejszości, autochtonów czy różnych grup marginalizowa-
nych (s. 15). Występujące na Wileńszczyźnie nacjonalizmy polski i litewski przy- brały dwie formy; nacjonalizmu ofensywnego i defensywnego lub posługując się nomenklaturą autora „nacjonalizmu ofiar” i „nacjonalizmu zaborców”, przy czym obie strony uważają siebie za ofiary, a dążenia rewindykacyjne oponenta odbie- rają jako jego zaborczość. Przeważającymi formami kontaktu między Litwinami a mniejszością polską są na omawianym terenie konflikt i rywalizacja, nie zaś zgodna koegzystencja czy kooperacja. Dlaczego tak jest? Prezentowana książka ma na celu wskazanie historycznych, ekonomicznych, politycznych, społecznych i etnicznych źródeł konfliktu, który zdominował życie społeczne na dawnym hi- storyczno−kulturowym pograniczu Polski i Litwy (s. 32).
W analizie stosunków narodowościowych na Wileńszczyźnie Kurcz czerpie ra- czej z koncepcji Floriana Znanieckiego i Stanisława Ossowskiego, znających spe- cyfikę wschodnioeuropejską, niż współczesnych zachodnioeuropejskich teoretyków etniczności, jak np. Ernesta Gellnera czy Rogersa Brubakera, niezaznajomionych z realiami historycznymi i etnicznymi Europy Środkowo−Wschodniej. Za najbar- dziej adekwatną do wyjaśniania procesów występujących na Wileńszczyźnie uwa- ża teorię kolonializmu wewnętrznego. Podkreśla także użyteczność koncepcji protonarodowości Javiera Tusella, koncepcję etni Wilhelma E. Mühlmanna, teorii pluralizmu, asymilacji, konfliktu społecznego i integracji, zaznacza jednak, że żad- na z uznanych teorii nie tłumaczy podejmowanego zagadnienia w sposób komplek- sowy. Biorąc pod uwagę problematykę badawczą sięga więc do wymienionych teorii w różnym stopniu i w różnych fragmentach pracy.
W badaniach nad polską mniejszością autor odwołuje się do dyrektywy Grze- gorza Babińskiego, który omawiając kwestie metodologii badań etnicznych stwierdził, że problematyka etniczna (ze względu na wielość teorii i metod ba- dawczych wypracowanych przez inne nauki podejmujące problem zbiorowości et- nicznych) wymaga zastosowania w badaniach wielu metod i technik. Kurcz skłania się ku koncepcji badawczej sformułowanej przez Muchę, który postuluje trzy perspektywy poznawcze w badaniach stosunków międzynarodowych (s.59).
Autor stara się przybrać pozę bezstronnego badacza z „zewnątrz”, jakkolwiek jest w pełni świadom swych ograniczeń wynikających z faktu przynależności narodo- wej (jako Polak jest w pewnym przynajmniej stopniu stroną). Dokłada więc sta- rań, aby zminimalizować swoje ewentualne niezamierzone sprzyjanie polskiej mniejszości oraz nie odnosić się do Litwinów z resentymentem.
W prowadzonych przez siebie badaniach Kurcz uwzględnia perspektywę gru- py dominującej i grupy mniejszościowej, dlatego przedmiotem jego analizy są dokumenty urzędowe, materiały statystyczne, a także badania autorów litewskich poświęconych mniejszości polskiej. Koncentrując swoją uwagę na grupie domi- nującej autor odwołuje się do artykułów ustaw, decyzji władz, wypowiedzi litew- skich polityków, głosów litewskiej prasy, materiałów Departamentu Statystyki przy Rządzie Republiki Litwy i wyników badań litewskich autorów. Przyjęcie
perspektywy grupy mniejszościowej wymaga według Kurcza wykorzystania przede wszystkim wywiadów z liderami polskiej mniejszości reprezentujących wszystkie dziedziny życia społecznego, a także dokumentów instytucji polskiej mniejszości, rezultatów dociekań badaczy ze środowiska litewskiej polonii oraz relacji polskojęzycznej prasy ukazującej się na Litwie (s. 60).
Kolejną, po wykorzystaniu źródeł zastanych, metodą badawczą zastosowaną przez autora jest przeprowadzanie dwóch typów wywiadu swobodnego: mało ukierunkowanego (nieustrukturalizowanego) oraz ukierunkowanego (ustruktura- lizowanego), czyli, sięgając do terminologii Renaty Mayntz, wywiadu pogłębio- nego (s. 64). Oprócz analizy dokumentów i wywiadu, korzysta on z metody ob- serwacji, a przeprowadzone przez siebie obserwacje określa jako „całkowicie nieustrukturalizowane terenowe badania obserwacyjne” i sytuuje (ze względu na wiele ujęć definicyjnych) między obserwacją uczestniczącą a nieuczestniczą- cą. Podkreśla zarazem, że metoda ta, z powodu jej fragmentaryczności, w pro- wadzonych badaniach ma jedynie charakter pomocniczy i uzupełniający.
Uzasadniając preferowanie metody jakościowej w badaniach nad polską mniejszością na Wileńszczyźnie, de facto będącymi wstępnymi i pionierskimi, autor powołuje się m.in. na stanowisko Babińskiego, który uważa, że badania ja- kościowe „mogą przynieść znacznie więcej materiału poznawczego, zwłaszcza przy rozpoznawaniu nowych problemów i mało znanych zbiorowości oraz przy formułowaniu hipotez” (s. 62).
W rozdziale drugim „Polska dominacja i litewskie odrodzenie” autor przedsta- wia historyczny rys stosunków polsko−litewskich, niezbędny do przeprowadze- nia rzetelnej i trafnej analizy obecnej sytuacji mniejszości polskiej na Wileńsz- czyźnie. Wspólna historia Polski i Litwy, której apogeum nastąpiło z chwilą za- wiązania unii lubelskiej (1569), bywa krańcowo odmiennie oceniana przez oba narody. Antynomia poglądów rysuje się wyraźnie: np. wspomnianą unię Polscy historycy postrzegają jako protoplastę idei współczesnej Unii Europejskiej, pod- czas gdy litewscy skłonni są przedstawiać ją raczej jako aneksję Litwy do Koro- ny, przyczynek do jej zdominowania, wreszcie upadku (choć w istocie Polska pełniła rolę mostu łączącego Litwę z zachodem, zaś ludność litewska sponta- nicznie aspirowała do polskości). Jest to tylko jeden z przykładów całkowicie odmiennej oceny wydarzeń historycznych przez oba narody. Diametralnie róż- nie oceniane są także kluczowe postacie wspólnej historii. Typowa jest tu opo- zycja „polski” Władysław Jagiełło – „litewski” Witold, gdzie mamy do czynie- nia z apologią osoby i dokonań Witolda i deprecjacją „zdradzieckiego” Jagiełły.
Wielkim uznaniem wśród Litwinów cieszy się również zdrajca Korony, Janusz Radziwiłł, który nawiązując porozumienie ze Szwecją miał podobno na celu ze- rwanie unii z Polską. Często spotykane jest także uzurpowanie sobie przez stro- nę litewską praw do nazywania litewskimi polskich dokonań kulturowych, za- właszczenia wytworów kultury polskiej (co jak sądzę, może wynikać z utajo-
nych kompleksów, bowiem kultura litewska będąca tworem eklektycznym, w głównej mierze bazuje na kulturze polskiej). Jak pisze autor „według Jonasa Besanovičiusa wielka liczba osób uznanych za wybitnych Polaków (...) to wła- śnie Litwini, na przykład: Adam Asnyk, Adam Mickiewicz, Józef Ignacy Kra- szewski, Jan Matejko, Joachim Lelewel, Tadeusz Kościuszko, a nawet Mikołaj Kopernik” (s. 89, cyt. za Henryk Wisner, Litwa i Litwini. Z przeszłości państwa i narodu, Kaunas 1993, s. 104). Postawy Litwinów wobec Polaków mają biwa- lentny charakter: inaczej oceniani są przez nich Polacy mieszkający w Polsce, inaczej zaś stanowiący mniejszość polską na Litwie. Tych pierwszych postrzega się na ogół pozytywnie, do ostatnich natomiast przylgnął zdecydowanie pejora- tywny stereotyp Polaka – obcego „pana” gardzącego litewską kulturą i fałszują- cego historię.
Kolejnymi podejmowanymi zagadnieniami są kwestie litewskiego odrodzenia narodowego, etapów kształtowania się nowoczesnego państwa litewskiego oraz szeroko pojętego problemu nacjonalizmów polskiego i litewskiego. Autor pojmu- je nacjonalizm niezwykle rozlegle. Podkreśla, że ze względu na zmieniający się kontekst historyczny, nacjonalizm jest traktowany przez niego zarówno jako ide- ologia nakierowana na realizację wartości narodowych, jak i ruch społeczny na rzecz ustanowienia własnego państwa, państwa „dla swoich” (s.114). Przy oma- wianiu powyższego zagadnienia należy zwrócić uwagę na brak konsekwencji ze strony autora, jeśli chodzi o aksjologiczny wymiar owego pojęcia. Niekiedy ma ono wydźwięk neutralny, innym razem wyraźnie pejoratywny. Winien on również bardziej precyzować swoje stanowisko i używać pojęcia nacjonalizmu z przymiot- nikami integralny, faszystowski, szowinistyczny, demokratyczny itp.
Pierwszy z etapów formowania się nowoczesnej państwowości litewskiej na- stał z początkiem XIX wieku, drugi, jak nazywa go Kurcz „właściwy etap litew- skiego odrodzenia narodowego” (s. 92), miał miejsce u schyłku XIX i początku XX wieku (w latach 1864–1918), trzeci zaś obejmował okres od 1918 do 1940 ro- ku. W prezentowanej książce dokonana została szczegółowa charakterystyka ewo- lucji świadomości narodowej Litwinów w złożonym kontekście historycznym, politycznym i społecznym (która miała u swego podłoża, zwłaszcza w ostatniej fazie formowania się litewskiej tożsamości, kreowany i podsycany przez litewskie władze antypolonizm).
Genezy litewskiego nacjonalizmu opartego na zmitologizowanej historii autor upatruje w „zagrożeniu litewskiego etnosu, w ramach rywalizacji z kilkoma są- siadami”, podczas gdy „nacjonalizmy wielkich narodów zachodniej Europy po- wstawały w sytuacji osiągnięć gospodarczych bądź militarnych... i często duma z osiągnięć państwa skłaniała do tego nacjonalizmu obce grupy peryferyjne, o ka- dłubowym charakterze” (s. 111). Fundamentem litewskiego nacjonalizmu było dezawuowanie charakteru polskiego uczestnictwa w historii państwa litewskiego, a także polskiej spuścizny kulturowej oraz tworzenie i uwiarygodnianie w społe-
czeństwie litewskim przekonania o istnieniu realnego dlań zagrożenia ze strony Polski. Choć kwestia polsko−litewska miała fundamentalne znaczenie dla wyzwo- lenia i ostatecznego ukształtowania litewskiego nacjonalizmu, nie bez znaczenia w tym względzie były również konflikty litewsko−rosyjski oraz litewsko−białoru- ski (s. 114 i n.).
W rozdziale trzecim „Niepodległość Litwy a polska autonomia” autor podej- muje kwestię stosunku mniejszości polskiej wobec niepodległości Litwy oraz stosunku władz litewskich do autonomii mniejszości polskiej. Zmiany ustrojowe, jakie zaczęły się pod koniec lat osiemdziesiątych w tzw. bloku wschodnim, spo- wodowały na Litwie aktywizację i żywiołową manifestację tłumionych przez okres ZSRR nacjonalizmów polskiego i litewskiego. Wraz z odzyskaniem nie- podległości przez państwo litewskie przybrał na sile przerwany przez wojenną okupację oraz włączenie do ZSSR konflikt polsko-litewski, wzmogła się wro- gość wobec Polaków, mimo że polskie organizacje ze Związkiem Polaków na Li- twie na czele, wyraźnie opowiedziały się za niepodległością tego państwa. Ideę niepodległej Litwy poparła większość głosującej mniejszości polskiej, choć nie była ona przytłaczająca, a i frekwencja zdecydowanie różniła się od średniej li- tewskiej (osiągnęła tylko 30%, podczas gdy litewska 84%). Według wyników referendum z 9 lutego 1991 roku, 64% Polaków opowiedziało się za niepodległo- ścią, podczas gdy wśród Litwinów poparcie dla niej wyniosło 90%. W związku z powyższą sytuacją władze Litwy zaczęły stosować wobec Polaków represje, które przejawiały się m.in. przerwaniem negocjacji związanych z utworzeniem polskiej autonomii, likwidacją rad samorządowych rejonów solecznickiego i wi- leńskiego, wstrzymaniem druku niektórych tytułów polskiej prasy oraz wywłasz- czeniem ziemi należącej do polskiej mniejszości (w samym tylko rejonie wileńskim zagrabiono 2000 parceli! – s.143). Patowa sytuacja trwa nadal; wła- dze litewskie w dalszym ciągu szykanują mniejszość polską i blokują wszelkie inicjatywy zmierzające do ochrony polskiej tożsamości narodowej, a Polacy, mi- mo podejmowania działań obronnych, pozostają bezsilni wobec litewskiego apa- ratu politycznego, przy biernej postawie rządów III Rzeczypospolitej.
Zasadniczą część książki stanowi rozdział czwarty „Polacy na Wileńszczyź- nie”, w którym Kurcz prezentuje wyniki prowadzonych badań. Punktem wyjścia jest przytoczenie danych statystycznych. Według powyższych, Polacy stanowią 6,74% społeczeństwa litewskiego, a 92,3% z nich zamieszkuje Wileńszczyznę (s. 168). Dalej przedstawiona została charakterystyka rejonów z przewagą pol- skiej ludności (solecznickiego i wileńskiego) dotycząca szeregu istotnych i inte- resujących kwestii (m.in. preferencji językowych, deklaracji religijnych, zmiennych demograficznych, wzajemnego postrzegania się przez Polaków, Li- twinów i Rosjan itp.). Odnosząc się do litewskich badań nad polską mniejszością na Wileńszczyźnie Kurcz zauważa, że większość z nich przybiera postać analizy prasy, zarówno tej wydawanej przez polską mniejszość, jak i tytułów litewskich.
Natomiast klasyczne badania sondażowe poświęcone Polakom, spełniające wy- móg reprezentatywności, są przeprowadzane incydentalnie (s. 179).
Autor podkreśla, że w latach dziewięćdziesiątych, ze względu na politykę pro- wadzoną przez litewskich decydentów, mniejszość polska na Litwie znalazła się w defensywie. Tracąc swe podłoże materialne (czego powodem była w większości likwidacja kołchozów, ale i grabieżcza „prywatyzacja” terenów na wileńskich suburbiach) przeobrażała się mentalnie. Powszechna bieda i brak perspektyw powo- dowały apatię i były przyczyną patologizowania się wielu środowisk (na pogorsze- nie własnej sytuacji po 1990 roku wskazywało 64,1% polskich rodzin, a budżet domowy 65,3% z nich nie pozwalał na zaspokojenie elementarnych potrzeb (s. 188).
W sytuacji zagrożenia podstaw bytu, wielu spośród Polaków Wileńszczyzny decy- duje się na okresowe lub stałe migracje za pracą. Upośledzenie ekonomiczne i edu- kacyjne polskiej mniejszości w zdecydowanym stopniu ograniczają także jej potencjał w utrzymaniu narodowej odrębności, nie sprzyjają rewitalizacji narodo- wych wartości. Winą za złą sytuację polskiej mniejszości na Litwie i jej marginali- zację autor obarcza również „nieskuteczną kuratelę państwa polskiego” (s. 202), która akceptuje lub toleruje nieprzyjazną Polakom politykę władz litewskich, pozo- stawiając ich de facto samym sobie. Skutecznym orężem władz litewskich w dąże- niu do „zminimalizowania problemu polskiego” (oprócz środków ekonomicznych) stała się także propaganda, której celem było „perswadowanie Polakom z Wileńsz- czyzny ich polskiego pochodzenia”, lansowanie poglądów o zbrodniczej działalno- ści AK na terenie Litwy czy sugerowanie białoruskiego pochodzenia większej części polskiej mniejszości (s. 224). Wszystkie te przedsięwzięcia obliczone były na wy- wołanie wśród Polaków poczucia zagrożenia skutkującego regresem kultywowania polskiego dziedzictwa (szerzej na ten temat traktuje rozdział piąty „Mniejszość pol- ska jako sprawca i ofiara zagrożenia”).
Szczególnie doniosłą rolę w podtrzymywaniu tożsamości narodowej odgry- wa język i oświata. Podejmując tę kwestię w rozdziale siódmym „Język polski i polska oświata” Kurcz charakteryzuje położenie polskiej mniejszości w powyż- szych kwestiach, jak również podkreśla, że działania zmierzające do deprecjono- wania roli języka polskiego oraz jego eliminacji były dyktowane chęcią wynarodowienia Polaków Wileńszczyzny i ich „mechanicznej” asymilacji z li- tewskim społeczeństwem. Szeroko zakrojony proces lituanizacji przeprowadza- no m.in. za pośrednictwem mediów publicznych, z których usunięto transmisję programu TVP. Rolę językowego „azylu” dla mniejszości polskiej pełnią prasa polskojęzyczna oraz polskie radio („Radio znad Wilii”). Jednak sytuacja polskich mediów nie została jeszcze ugruntowana. Spór z władzami dotyczy także pisow- ni imion i nazwisk polskiej mniejszości w języku narodowym, nadawania nazw geograficznych czy kwestii języka polskiego jako języka liturgii.
Nader istotną kwestią dla Polaków na Litwie jest sytuacja polskiego szkolnic- twa, a jest ona zła, zważywszy jego powszechną dyskryminację i próby ograni-
czania (czego dowodem jest m.in. systematyczne zmniejszanie dotacji na utrzy- manie polskich szkół). Działania władz litewskich w zakresie edukacji koncentru- ją się na kształtowaniu wśród obywateli koherentnego obrazu historii Litwy oraz ich unifikację językową. Kierunek ten dobitnie obrazuje nakaz z 1992 roku doty- czący wycofania ze szkół podręczników wydanych w Polsce (punktem newral- gicznym były podręczniki do nauczania historii), a następnie zaniechania wznowienia polskojęzycznych wersji litewskich podręczników (s. 316). Władze stwarzają też trudności w podejmowaniu przez młodzież polską studiów wyż- szych lub w ogóle je uniemożliwiają. W konsekwencji polska młodzież, która winna być „rezerwuarem polskości” wynarodawia się, zostaje „wtłoczona” w kul- turę litewską albo studiuje poza granicami Litwy, nie wiążąc z nią przyszłości.
Również polskie szkolnictwo prywatne, obwarowane szeregiem wymogów, ma bardzo znikome szanse rozwoju.
Kolejne z poruszanych przez autora zagadnień dotyczy postrzegania przez Po- laków i Litwinów działań i charakteru Armii Krajowej (rozdział ósmy „Kontro- wersje wokół Armii Krajowej, wielkiego Wilna i wielkiego powiatu wileńskiego jako przykłady sprzeczności na tle narodowościowym”). Stosunki polsko−litew- skie, zarówno te międzywojenne, jak mające miejsce podczas okupacji, obfito- wały w liczne napięcia, jednak to konflikt z okresu II wojny światowej i działalność AK na Wileńszczyźnie są tendencyjnie oceniane przez Litwinów i wykorzystywane przez władze litewskie jako istotny element ideologii narodo- wej służący wzmacnianiu litewskiej tożsamości. Kurcz zwraca uwagę, że w okre- sie zintensyfikowanej działalności AK (jesień 1943–wiosna 1944 roku) poza niemieckimi kolaborantami nie odnotowano przypadków eksterminacji ludności litewskiej, ani członków litewskich formacji zbrojnych, których traktowano w spo- sób humanitarny (z reguły po rozbrojeniu wypuszczani byli na wolność) [s. 343].
Tymczasem „litewscy interpretatorzy” zakorzeniają w świadomości społeczeń- stwa litewskiego fałszywy obraz wydarzeń historycznych. Według nich to AK współpracowała z Niemcami (choć powszechnie znana jest kolaboracja władz li- tewskich i różnych formacji militarnych z hitlerowskim okupantem), była armią okupacyjną i dopuściła się aktów ludobójstwa (s. 348). W związku z powyższą oceną AK, jej byli żołnierze nie dostają na Litwie dodatku kombatanckiego (choć taki otrzymują nawet żołnierze radzieccy).
W rozdziale dziewiątym Kurcz podejmuje próbę ukazania realiów i określe- nia efektów polskiej „polityki wschodniej” realizowanej przez władze III RP.
Dotychczasowe działania polskich elit rządzących we wspomnianym zakresie ocenia on krytycznie. Wskazuje m.in. na wyraźny dysonans między oficjalnymi stosunkami polsko-litewskimi, które oceniane są jako dobre i perspektywiczne, a realną sytuacją polskiej mniejszości na Litwie, której prawa są stale perma- nentnie łamane. Relacji między polską mniejszością na Litwie a jej władzami nie unormowało podpisanie polsko-litewskiej „Deklaracji o przyjaznych stosunkach
i dobrosąsiedzkiej współpracy” (13 stycznia 1992) czy następnie „Traktatu o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy” (26 kwietnia 1994), choć w art. 13–22 uregulował on sytuację formalną i prawną polskiej mniejszo- ści na Litwie. Traktat przewiduje m.in. gwarancje dla polskiego szkolnictwa, zo- bowiązuje rząd Litwy do wprowadzenia pisowni polskich nazwisk zgodnie z pi- sownią polską, a także zwrotu ziemi Polakom na Wileńszczyźnie. Żadna z tych kwestii nie została jednak do tej pory zrealizowana w sposób zadowalający. De- klaracjom polityków nie towarzyszą bowiem adekwatne do nich działania na rzecz polskiej mniejszości na Litwie. Co więcej, jak podkreśla Kurcz, decyzje władz litewskich dotyczące Polaków stoją w sprzeczności nie tylko z podpisany- mi umowami dwustronnymi, ale i ze standardami Unii Europejskiej, do uczest- nictwa w której Litwa pretendowała (książka powstała przed przystąpieniem Li- twy do struktur UE l maja 2004). Strona polska natomiast nie odnosi się w żaden sposób do powyższych działań litewskich elit politycznych, co może być odebra- ne jako zgoda na zachowanie status quo. Osobną kwestią jest nieefektywność funkcjonowania polskich placówek dyplomatycznych na Litwie, co autor tłuma- czy m.in. bardzo skromnymi środkami finansowymi asygnowanymi przez pań- stwo polskie na realizację inicjatyw mających poprawić położenie polskiej mniej- szości (s. 402). Trudną sytuację Polaków na Litwie komplikuje dodatkowo brak wewnętrznej konsolidacji. Można powiedzieć, że polskie środowiska koncentru- ją się obecnie wokół politycznej triady, w której skład wchodzą: tradycyjni pa- trioci ze Związku Polaków na Litwie i Akcji Wyborczej Polaków na Litwie, „Eu- ropejczycy” związani z Kongresem Polaków na Litwie oraz zwolennicy Polskiej Partii Ludowej. Abstrahując od kierunku obranego przez poszczególne organiza- cje, wewnętrzne waśnie litewskiej Polonii zdecydowanie zmniejszają siłę jej od- działywania, zarówno na polskie władze, jak i litewskich decydentów.
Książka Kurcza jest niezwykle cenną publikacją zarówno ze względu na waż- kość podejmowanego zagadnienia (autor jako pierwszy podjął się opracowania te- go tematu), ukazanie jego rozległego tła, jak i rzetelność analizy, która została umiejscowiona w szerokim kontekście historycznym, ekonomicznym, politycz- nym i społecznym. Pozwala to nawet nie zaznajomionemu z tematem czytelniko- wi na zrozumienie specyfiki i sytuacji polskiej mniejszości na Litwie w kontekście stosunków polsko−litewskich. Cel, którym był opis położenia i przemian w obrę- bie polskiej mniejszości oraz wyjaśnienie złożoności jej egzystencji w niepodle- głym państwie litewskim, został więc przez autora, jak się wydaje, osiągnięty w zadowalającym stopniu. Metody badawcze zastosowane do badań Polaków na Wileńszczyźnie (połączenie wywiadu swobodnego z obserwacją oraz analizą dokumentów i danych statystycznych) pozwoliły na w miarę wierne odzwiercie- dlenie położenia i przemian polskiej mniejszości. W realizacji projektu pożądane byłoby wykorzystanie badań ankietowych, które z całą pewnością dostarczyłyby wielu cennych informacji z perspektywy polskiej mniejszości, ale wiązałoby się
to z dużo większym nakładem kosztów oraz wydłużeniem czasu trwania badań.
W szerszej analizie litewskich aktów prawnych odnoszących się do Polaków na Litwie przeszkodziła z pewnością bariera językowa.
Pewnym mankamentem omawianej pracy jest słabe wyartykułowanie hipotez badawczych wyjaśniających konfliktowe stosunki polsko−litewskie na Wileńsz- czyźnie. Autor co prawda wskazuje na czynniki konfliktogenne, jednak nie za- wsze w wyraźny sposób formułuje hipotezy i nie weryfikuje ich (choć trzeba zaznaczyć, że ze względu na obfitość i różnorodność zebranych materiałów oraz dużą ilość materiałów o charakterze jakościowym, zastosowanie się do owych dy- rektyw mogło nastręczać trudności).
Dużą zaletą prezentowanej książki jest kompleksowe podejście do tematu. Au- tor wykazał się dużą znajomością obszernej literatury przedmiotu, a poszczegól- ne zagadnienia omawiał zarówno z perspektywy polskiej, jak i litewskiej, starając się unikać przy tym wartościowania. Podjął kwestie o znacznej doniosłości dla życia Polaków na Wileńszczyźnie, przedstawił ich najważniejsze problemy, za- równo natury ekonomicznej, jak i politycznej i społecznej. Ukazał, że w dzisiej- szych realiach ścierające się nacjonalizmy polski i litewski nie mają równych potencjałów w osiąganiu swoich celów. Konflikt między nimi, choć przebiega z różnym natężeniem stanowi od wielu lat immanentną część litewskiej rzeczywi- stości. Minimalizowanie „polskiego czynnika” jest jednym z priorytetów władz li- tewskich, które podejmują skuteczne działania na rzecz zmarginalizowania roli Polaków w społeczeństwie litewskim. Posługują się przy tym antypolską propa- gandą, fałszowaniem historii, łamaniem konstytucyjnych praw mniejszości (for- malnie ludności polskiej na Litwie, jako mniejszości przysługuje szereg praw, w praktyce zaś nie są one respektowane lub są w bardzo małym stopniu). W nie- podległym, demokratycznym państwie, jakim jest Republika Litewska, Polacy dysponują quasi−wolnością, bowiem w każdym swoim działaniu uzależnieni są od dobrej woli władz.
Ważną kwestią, jaką rozważa Kurcz, jest charakter polityki władz III RP wo- bec Litwy. Zaznacza on, że jest ona nieskuteczna i prowadzona ze szkodą dla Polaków na Litwie. Wątpliwości budzi fakt niewykorzystania przez autora steno- gramów sejmowych i dokumentów Ministerstwa Spraw Zagranicznych na popar- cie swojego stanowiska odnośnie do charakteru polskiej polityki wschodniej, co może prowokować pytania o zasadność głoszonych przez niego tez.
Książka Kurcza Mniejszość polska na Wileńszczyźnie stanowi w literaturze przedmiotu publikację ważną, jedyną tak gruntowną i obszerną, podejmującą wszystkie istotne zagadnienia związane z mniejszością polską na Litwie. Wypa- da żywić nadzieję, że w odniesieniu do polskiej mniejszości na Białorusi i Ukra- inie również zostaną przygotowane podobne opracowania.
Agata Kotowska
