"Les blibliothèques médiévales des abbayes bénédictines de Normandie", Geneviève Nortier, Paris 1971 : [recenzja]

Nir, Roman

"Les blibliothègues médiévales des abbayes bénédictines de Normandie", Geneviève Nortier, Paris 1971 :

[recenzja]

Przegląd Historyczny 65/2, 397-400 1974

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl, gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego, powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

zastosowanie pańszczyzny na folw arkach, k tóre wobec niskich plonów nie m ogłyby się opłacalnie rozw ijać w oparciu o pracę najem ną. Nie dyskutując w tej chw ili problem atyki plonów w arto przypomnieć, że pańszczyzna w zrastała w ciągu XV I wieku, podobnie jak ceny, i trudno by wykazać, że niskie plony były przyczyną tego w zrostu pańszczyzny. Nie elim inując całkowicie tej interpretacji należy chyba stwierdzić, że nie w yjaśnia ona całości procesu. Ponadto przyjęcie niskich plonów w yłączałoby praw ie zupełnie z rynku gospodarstw a kmiece półłanowe, k tóre do­

m inowały w XVI wieku, a jak wiemy były one dość w yraźnie związane z rynkiem . Na rozdziale tym zaciążyła koncepcja dzida, w yłączająca chłopstwo z szerszego kontekstu społeczno-gospodarczego. I ta k przy om aw ianiu dobrowolnego poddań­

stw a tłum aczy je autor słabością m iast, które nie mogły wchłonąć przybyszów, podczas gdy przytaczane dane w skazują, że niem al z reguły chodziło o w żenianie się w gospodarstw a chłopskie. Sądzi także autor, że dwór odebrał chłopstwu praw o w arzenia piw a i w prow adził monopol propinacyjny, gdy najnowsze badania w ska­

zują, iż pierw otnie wiele m iasteczek żyło z produkcji piwa, k tóre rozchodziło się po wsiach.

Rozdział E. Trzyny skupił się głównie wokół tzw. w tórnego poddaństw a chło­

pów. U w zględnia on szeroko m ateriał z ziem ruskich Rzeczypospolitej, a naw et z P rus Książęcych. Zgadzając się z szeregiem koncepcji autora, w arto może dodać, że jego tłum aczenie regresu gospodarki chłopskiej od połowy X VII w. obciążeniem pańszczyzną oraz brakiem pieniędzy na inwestowanie nie zdaje się wystarczać.

Należałoby dodać, że znacznemu ograniczeniu uległ rynek wew nętrzny, spadły ceny a wobec konkurencji zboża folwarcznego i chłop niewiele mógł ówcześnie ulokować n a rynku. Można również przypom nieć wątpliwości dotyczące urzędów w iejskich, sołtysa i tzw. sam orządu wsi, których zanik notuje autor w X V II—

X V III w., przypuszczając, że wcześniej były one bardziej rozpowszechnione. Jak już mówiliśmy wcześniej, okres Oświecenia częściowo w ypadł z konstrukcji książki, czemu należy przypisać surow ą ocenę sądu referendarskiego, który odegrał prze­

cież w yraźnie pozytyw ną rolę wobec chłopów w czasach Oświecenia.

Na zakończenie tych uwag i wątpliwości w arto dodać, że wyliczenie M. C ham - cówriy, w skazujące na istnienie w Polsce około roku 1500 blisko 4800 szkół p a ra ­ fialnych, jest chyba zbyt optymistyczne, natom iast b rak niem al w jej rozdziale istotnego później szkolnictwa żydowskiego.

Nie w arto już mnożyć podobnych uwag szczegółowych. Ja k już powiedziałem

„H istoria chłopów polskich” nosi w sobie zalety i w ady współczesnych badań nad dziejam i chłopstwa. Wady te zostały niestety nieco zaostrzone niezbyt szczęśli­

wą koncepcją dzieła. Mimo to jest ono cenne, a miejm y nadzieję, że dzięki uzy­

skanym doświadczeniom następne podobne wydaw nictw a będą mogły zachować jego zalety, a uniknąć wad.

A ndrzej W yczański

Geneviève N o r t i e r , Les bibliothèques m édiévales des abbayes bénédictines de Normandie, „Bibliothèque d’H istoire et ď Archéologie C hrétiennes”, P aris 1971, s. 252.

H istoria bibliotek odgrywa znaczną rolę w badaniach nad ku ltu rą, nauką, nađ problem am i rozw oju idei i prądów umysłowych. Konrad H e i l i g 1 wykazał, że h i­

storia bibliotek m a najściślejszy związek z historią umysłowości, bowiem dostarcza 1 K. H e i l i g , M itte la lterlich e B ib lio th eksg esch ic h te als G eistesgeschichte, „ Z e its c h rift f ü r D eu tsc h e C eistesgeschiichte" n r 1, 1935, *. 12—23.

podstaw do badania najbliższych i najw ażniejszych pom ników myśli ludzkiej.

T ru d n e studia nad historią bibliotek i rękopisów mogą rekonstruow ać skom pli­

kow ane drzewo genealogiczne powiązań kulturalnych.

A utorka recenzowanej pracy opracowała księgozbiory klasztorów benedyk­

tyńskich w Fécamp, Le Bec, Mont Saint-M ichel, Saint-Evroul, Lyre, Jumièges, S aint-W andrille i Saint-O uen w Rouen. Głównymi źródłam i, na których się oparła

•są zachowane do dziś rękopisy średniowieczne oraz katalogi biblioteczne z XVII wieku.

Historia bibliotek benedyktyńskich w Norm andii sięga swymi początkami czasów przednorm ańskich. Opactwa m erow ińskie w Saint-Evroul, Jumièges,

•Saint-W andrille, Saint-O uen, Fécam p posiadały książki już od chwili swego zało­

żenia, ale dochowało się o nich bardzo mało wiadomości. Od V III w. istnieją już inw entarze biblioteki Fontenelle, z cennymi wiadomościami o pierwszych rękopi­

sach. W raz z intelektualnym odrodzeniem w IX w., założeniem szkół, które

•wkrótce zdobywają w ielką sławę, jak w Jum ièges i Saint-W andrille, księgozbiory

■zdecydowanie powiększyły swe zasoby. W szystkie te skarby uległy splądrow aniu, rozproszeniu a naw et zniszczeniu w w yniku inw azji norm ańskich. Do naszych czasów dotrw ały tylko fragm enty bibliotek.

W następnym okresie klasztory, z w yjątkiem M ont Saint-M ichel, zostały opuszczone przez zakonników. N iektóre (Saint-E vroul i Fécamp) chwilowo zajęli kanonicy. Gdy benedyktyni wrócili do nich i objęli je w posiadanie, odziedziczyli ty lk o kilka pozostawionych książek.

W Jum ièges, odbudowanym na początku X w. i praw dopodobnie w Saint- Ouen zaczęto rekonstruow ać bibliotekę. Ale dopiero reform a kluniacka w XI w.

w płynęła zdecydowanie na rozwój księgozbiorów. Postęp rozpoczyna się od Fécamp, dokąd w r. 1001 przybyw a Wilhelm de Volpiano i obejm uje zaraz klasztory w Jum ièges, Saint-O uen, M ont Saint-M ichel, trochę później reform uje Saint-Evroul.

W szędzie zauważa się wśród zakonników w ielki zapał intelektualny. Wszędzie pow stają szkoły, skryptoria i biblioteki. Uczniowie, bracia zakonni, zakonnicy świeccy ryw alizują w gorliwości przepisyw ania dzieł Ojców Kościoła pod k ie ru n ­ k ie m przeora lub opata.

Z zadziw iającą szybkością rozw ijają się biblioteki benedyktyńskie. Inw entarze -notują w Fécam p —> 87 rękopisów w X I w., a pod koniec X II w. już 176. W Вес 166 rękopisów, w S aint-E vroul 153, w L yre 137 n a początku X III w. Biblioteka w Вес otrzym ała w 1164 r. w spaniały księgozbiór 140 rękopisów od biskupa z Bayeux, Filipa de H arcourt. Rękopisy z Вес wypożyczano do innych klasztorów norm andzkich w cele kopiowania.

Dużo uwagi au to rk a poświęca w ędrów kom i w ym ianie książek. Do Norm andii dostało się kilka rękopisów włoskich, przyniesionych przez lom bardzkich zakon­

n ików lub pielgrzym ów, a może przywiezionych przez Filipa de H arcourt. Lecz większość rękopisów zagranicznych w X i X I w ieku pochodziła z Anglii, z opactw

■w W inchester i C anterbury. Z najdujące się w tych klasztorach rękopisy są ró w ­ nież owocem ciągłej w ym iany zakonników m iędzy opactwam i norm andzkim i i angielskim i. Nektórzy benedyktyni z N orm andii byw ają powoływani na kierow ­ nicze stanow iska w hierarchii angielskiej. R obert C ham part, opat w Jumièges, zostaje biskupem Londynu w 1045 r. L anfranc i św. Anzelm obejm ują jeden po drugim arcybiskupstw o C anterbury. W skutek tego dość liczne rękopisy norm andz- kie przechodzą do Anglii.

Wiek X III staje się złotym okresem w rozw oju większości bibliotek klasz­

tornych. W zrost liczby książek w bibliotekach następuje dzięki częstym i znacz­

nym darom . Są to często książki otrzym yw ane w spadku od poszczególnych osób lu b zbiory ofiarow ane przez zaprzyjaźnionych kanoników i dobrodziejów klasz­

toru. Najwięcej jednak otrzym ują biblioteki od pisarzy, intelektualistów , duchow­

nych, którzy w stępując do klasztoru ofiarow ują m u całą sw ą bibliotekę. Nie w szystkie książki zostają w bibliotece, wiele przeznaczonych jest dla użytku za­

konników i uczniów. K atalog zbiorczy spisany na początku X III w. z inicjatyw y opactw a cystersów w Savigny pozwala przypuszczać, że rękopisy były często w y­

pożyczane z jednego opactwa do innego, naw et do innego zakonu.

W XIV w. zbiory bibliotek, których nie zniszczył jakiś przypadek, były u szczytu swego rozw oju, ale mimo to mówić można o kryzysie, gdyż dopływ rękopisów jest nikły, zakonnicy nie chcą pracować w skryptoriach, dary stają się rzadsze. Trzeba więc kupow ać książki w wielkich ośrodkach — w Paryżu, Rouen, lu b sprowadzić płatnego kopistę. Trzy listy budżetów, k tóre znamy z Mont S ain t­

-Michel, Jum ièges i Saint-O uen w ykazują, że kw ota przeznaczona na kupno k sią ­ żek była od 1338 r. śmiesznie niska.

W następnym stuleciu sytuacja pogarsza się jeszcze bardziej. Biblioteki po­

większa jedynie kilka darowizn lub spadków, ale naw et konserw acja książek nie jest zapewniona. K ilkakrotnie w czasie wojen zakonnicy m uszą opuszczać klasztory.

Rękopisy zabezpiecza się, a naw et ukryw a u osób świeckich. W okresach w zględ­

nego spokoju, opaci sta ra ją się wzbogacić biblioteki klasztorne. Zbieg okoliczności spraw ił, że w tej sam ej epoce, między rokiem 1385 a 1415, w trzech klasztorach benedyktyńskich w M ont Saint-M ichel, Jum ièges i Lyre, opatam i byli trzej dawni studenci praw a uniw ersytetu paryskiego, którzy równocześnie zakupili w ielką ilość książek dla bibliotek.

Skryptoria pracow ały od początków XI wieku, do pojaw ienia się książek drukow anych. Wówczas to zakończył się żywotny okres benedyktyńskich rękopi­

sów. Zakonnicy nie zajm ują się już nimi. W Fécam p rękopisy gniją w piwnicy, w Вес m okną na deszczu i śniegu, w Mont Saint-M ichel pozwala się am atorom b rać co chcą z biblioteki. Zaw artość innych bibliotek palą protestanci; w ten sposób zniknęły zbiory Saint-W andrille i Saint-O uen w Rouen. Spisy książek z XVII w.

pozw alają stwierdzić, że w tym okresie zbiory rękopisów opactw są zredukow ane do połowy ich stanu z XIV i XV stulecia, z w yjątkiem Saint-W andrille i Saint- -Ouen, gdzie zostały praw ie zupełnie zniszczone.

W dalszym ciągu autorka omawia treść rękopisów. Szczegółowe dane przy­

nosi tablica n a s. 194—232. Zestawiono w niej autorów i ty tu ły dzieł oraz m ożli­

wie dokładną datę pow stania rękopisu oraz miejsce jego przechowywania. Ogó­

łem wymieniono tu około 1500 tytułów rękopisów i 492 ich autorów.

Lista autorów i rękopisów dobrze ilu stru je poziom intelektualny omawianych środowisk, a zaw artość księgozbiorów świadczy o kulturze umysłowej epoki.

Przy tego rodzaju badaniach należy umieścić biblioteki w ram ach ich czasów, m ając na uwadze w arunki zapotrzebowania i możliwości klasztorów, które je po­

siadały. Nie należy zapominać, że biblioteki klasztorne były tylko zbiorami p ry ­ w atnym i, przeznaczonymi dla opata i zakonników. Zależne były w wielu w ypad­

kach od wykształcenia i poziomu intelektualnego opata. W brew oczekiwaniom okazuje się, że gromadzono w iele książek o charakterze świeckim, spotykam y bowiem wiele prac autorów antycznych (Arystoteles, Cyceron, Horacy, Platon, Seneka, Sokrates, W ergiliusz i in.), co w skazuje na poziom kształcenia w szko­

łach przyklasztornych.

Nabywano dzieła klasyków z takim samym zapałem jak dzieła Ojców K o­

ścioła. Posiadano wiele dzieł starożytnych z zakresu historii, gram atyki, retoryki, dialektyki, geografii, kosmografii, arytm etyki, geometrii, muzyki, przyrody, m e­

dycyny i astrologii. W przeciwieństwie do literatu ry o k ulturze pogańskiej, dzie­

dzina chrześcijańskiej literatu ry łacińskiej utrzym yw ała się w szerokim zakresie.

Przekłady, objaśnienia i kom entarze Biblii, doktrynalne tra k ta ty Ojców, bogata P rzeg ląd H isto ry czn y — 112

lite ra tu ra scholastyczna, listy, wiersze poetów chrześcijańskich, kanony soborów i dekretów , kaznodziejstwo, reguły zakonne, hagiografia są bardzo liczne i zn aj­

dują się praw ie w e w szystkich bibliotekach.

Chcąc badać polskie księgozbiory benedyktyńskie w arto zapoznać się z h i­

storią bibliotek ich m acierzystych klasztorów , z ich zawartością, rodzajem i języ­

kiem posiadanych przez nie rękopisów, klasyfikacją i układem książek w zbiorach, adm inistracją bibliotek, opieką i utrzym aniem księgozbiorów, wym ianą i poży­

czaniem książek. W szystkie wym ienione czynniki składające się na grom adzenie księgozbiorów mogą stanow ić wzór dla historii bibliotek w Polsce, choćby w p ierw ­ szym stadium ich organizow ania czy polityki grom adzenia rękopisów, są nie­

zbędną pomocą w odtw orzeniu ich stan u dla czasów średniowiecznych.

W artość pracy G. N o r t i e r podnosi bibliografia, przede w szystkim zaś, jak już zaznaczono, zestawienie rękopisów poszczególnych bibliotek. W yniki pracy zachęcają do rozwinięcia analogicznych badań nad księgozbiorami klasztornym i w Polsce.

Roman Nir

C hristoph W o l l e к, Das D om kapitel von Płock 1524—1564. Gegen- reform atorische Haltung und innerkirchliche R eform bestrebungen,

„Bonner B eiträge zur K irchengeschichte” herausgegeben von E rnst D a s s m a n , E duard H e g e l , B ernhard S t a s i e w s k i , Band II, Böhlau Verlag, Köln-W ien 1972, s. ХХУП, 257.

H istoriografia zachodnioniemiecka podjęła ostatnio również problem atykę historii kościoła w Polsce w w ieku XVI. Po interesującej i ciekawej książce G. S c h r a m m a 1 zajm ującej się stosunkiem szlachty polskiej do reform acji otrzy­

m aliśm y cenną pracę o kapitule płockiej w latach 1524—1564 pióra Ch. W o l l k a . R ozpraw a Wollka jest dysertacją doktorską i została opublikowana w serii stu ­ diów z dziejów kościoła przygotowywanych w Bonn.

Na jej treść składa się część w stępna oraz trzy części właściwych rozważań.

W części w stępnej umieszczono: przedmowę, spis źródeł i literatu ry , spis skrótów oraz zestaw ienia królów polskich z dynastii Jagiellonów, arcybiskupów gnieźnień­

skich w latach 1500—1564, biskupów płockich w latach 1522—1567 oraz polskich synodów prow incjonalnych w latach 1500—1564. Zasadnicza treść pracy znajduje się w trzech częściach zatytułow anych: „K apituła w Polsce w przededniu refo r­

m acji”, „Stanowisko k apituły płockiej wobec protestantyzm u w latach 1524—

1564” i „W kład kapituły płockiej do reform y Kościoła w Polsce”.

A utor przygotow ując sw oje studium m iał do dyspozycji ak ta kapituły płockiej opublikow ane przez B. U l a n o w s k i e g o * . Nie m iał on możliwości przeprow a­

dzenia kw erendy w A rchiw um Diecezjalnym w Płocku ale nie przyniosłaby ona z pewnością wiele nowego. Nie doszła bowiem do naszych czasów koresponden­

cja kapituły płockiej z XVI w ieku *. Niem niej m ateriał opublikow any przez U la- nowskiego to przede w szystkim protokoły z posiedzeń kapituły, a więc źródło pierw szorzędne. I to już chyba przesądziło, że praca Wollka jest rozpraw ą w a r­

tościową. P rzedstaw iając sytuację kap itu ł w okresie poprzedzającym reform ację 1 G. S c h r a m m , Der p o lnische A d el u n d die R e fo rm a tio n 1548—1607, W iesbaden 1965.

2 A cta ca p itu lo ru m C racoviensis e t P locensis selecta 1438^—1528, e d id it B. U l a n o w s k i , [w :J ,»Archiwum K om isji Historycznej** t. V I, K rak ó w 1891 i A cta c a p itu li P locensis ab an n o 1514 ad a n n u m 1577, ediddt B. U l a n o w s k i , tam że, t. X , K ra k ó w 191B, s. 129—305.

3 In fo rm a c ja d y re k to ra A rch iw u m D iecezjaln eg o w P ło ck u k sięd za T adeusza Ż ebrow ­ skiego.