Elizy Orzeszkowej poglądy na sztuki plastyczne : pogranicze estetyki i etyki

Wiesław Olkusz

Elizy Orzeszkowej poglądy na sztuki

plastyczne : pogranicze estetyki i

etyki

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 77/2, 65-86

P a m i ę t n i k L i t e r a c k i L X X V II , 1986, z. 2 P L IS S N 0031-0514

WIESŁAW OLKUSZ

ELIZY ORZESZKOWEJ POGLĄDY NA SZTUKI PLASTYCZNE

POGRANICZE ESTETYKI I ETYKI

Michał Bałucki, W iktor Gomulicki, Bolesław Prus, H enryk Sienkie­ wicz, sporadycznie Maria Konopnicka, a później Zygm unt Sarnecki, An­ toni Sygietyński, Stanisław Witkiewicz, Gabriela Zapolska oraz liczni pisarze m inorum gentium (Marian Gawalewicz, Czesław Jankowski, Wła­ dysław hr. Koziebrodzki, Edward Lubowski, Wincenty Łoś, Waleria M arrené-M orzkowska, Józef Rogosz, Leonard Sowiński, sporadycznie Felicjan Faleński i W incenty Kosiakiewicz) — oto bogaty, choć nie p re­ tendujący bynajm niej do pełnego, zestaw nazwisk literatów publicznie wypowiadających się na tem at sztuki. Samotniczy, ograniczony właści­ wie do korespondencji i odwiedzin, try b życia prowadzony przez Orzesz­ kową z góry jakby wyklucza możliwość włączenia się powieściopisarki w ten n u rt ogólnopolskich fascynacji. Nie publikowała — jak jej rówieś- ni — sprawozdań z salonów wystawowych, nie uczestniczyła w burzliwej dyskusji na tem at realizm u w sztuce i kom petencji krytyków \ nie zabie­ rała głosu w czasie słynnej „nagonki” na Józefa Pankiewicza i W ładysła­ wa Podkowińskiego 2. Ową znaczącą nieobecność na niwie kry ty k i artys­ tycznej tłumaczyła pisarka w listach do przyjaciół dwoma powodami. Pierw szym była izolacja od głównych centrów krajowego życia k u ltu ­ ralnego, w ynikająca z programowego przebyw ania w Grodnie, pobytu pojmowanego w określonej sytuacji społeczno-politycznej jako obowiązek każdego patrioty, jako m anifestacja trw ania polskiego żywiołu na Litwie.

1 Zob. A. P o r ę b s k a , Warszawska k r y ty k a artystyczn a 1875—1890. W zbiorze:

Z dziejów polskiej k r y ty k i i teorii sztuki. T. 2. W arszawa 1961, s. 187—213.

* Por. gwałtowne, pełne polem icznej pasji, w ystąpienia G. Zapolskiej, biorącej w ohronę m alarstwo Pankiewicza i Podkowińskiego (Listy. Zebrała S. L i n ó w -s k a . T. 1. War-szawa 1970, -s. 122: „Naj-stra-szniej-sze zwierzę to Ger-son w War­ szawie. Co oni z tym nędzarzem Pankiewiczem w ypraw iają?”; s. 478: „Biedny ten Podkowiński. Zagryźli go!”) czy ataki ze strony W. G om ulickiego (Przegląd malarski.

S łó w kilka o im presjonizm ie warszaw skim . „Bluszcz” 1890, nr 44, s. 348; Z w y s t a w malarskich. W y sta w a K r yw u lta . „Echo Muzyczne, Teatralne i A rtystyczne” 1892,

nr 46, s. 540).

Izolację tę w latach 1882— 1886 am plifikuje jeszcze zakaz opuszczania Grodzieńszczyzny. Czynnikiem drugim, znacznie chyba istotniejszym, który nie pozwalał Orzeszkowej na autorytatyw ne wypowiedzi na tem at m alarstw a, była świadomość braku kom petencji do publicznego ferow ania sąd ó w 3, fragm entaryczności własnej wiedzy o sztuce, albowiem zagad­ nienia estetyki stanowiły w życiu pisarki przedm iot studiów tylko am a­ torskich; podobne zresztą obiekcje w yrażała Orzeszkowa w przypadku konieczności wypowiedzenia się na tem at muzyki. W rzeczywistości po­ wód niepisania artykułów dotyczących m alarstw a był nadm iernie w y­ olbrzymiany, zwłaszcza jeśli uświadomić sobie fakt, iż większość w ypo­ w iadających się wówczas w tej m aterii pisarzy to również dyletanci.

W literackiej biografii Orzeszkowej brakuje więc tego ogniwa działalności społecznej, które stało się znaczącym w biografiach innych pisarzy pozytywistycznych. A kcydentalny ch arakter m ają w jej twórczo­ ści beletrystycznej te relacje między literatu rą a malarstw em , które określić można mianem oddziaływania w sferze tem atycznej (gdy literatu ra czerpie inspiracje z plastyki i od w rotn ie)4 bądź też w sferze słownej oraz stylistycznej (gdy pewien sposób widzenia czy technikę wyrazu, w ypraco­ w ane na gruncie jednej sztuki, transponuje się na teren sztuki odmien­ nej) 5. B rak jest też tej sfery powiązań między literatu rą a plastyką, któ­ rą można by nazwać płaszczyzną transpozycyjną (obraz staje się przed­ miotem opisu w dziele literackim, stanowi obiekt transpozycji na język literatury), co w znaczący sposób różni Orzeszkową od większości pozy­ tyw istów podejm ującyh „flirt” ze s z tu k ą 6. Nieistnienie w twórczości

* Np. w liście do L. Rydla z 24 XII 1895 (LZ 8, 234 [ = L isty zebrane. Do druku przygotował i komentarzem opatrzył E. J a n k o w s k i . T. 8. Wrocław 1976, s. 234]. Podkreśl. W. O.) tłum aczyła się Orzeszkowa młodemu recenzentowi jej opowiadania z popełnionych w Zrozpaczonym usterek: „ N a m a l a r s t w i e z r e s z t ą i s z t u ­ k a c h m u p o k r e w n y c h z n a m s i ę b a r d z o m a ł o ; stąd błędy w Zroz­

paczonym, słusznie przez Pana wskazane. N ie dlatego znam się na tym mało, abym

n ie m iała artystycznych pragnień, ale dlatego, że moje stosunki ze św iatem szero­ kim były zawsze dorywcze, przypadkowe, rzadkie. Niezm iernie mało pięknych rzeczy w idziałam i słyszałam [...]”.

4 R elacje takie w ystępują np. w opowiadaniu W. Gomulickiego Oracz (tekst inspirowany oglądem szkiców z cyklu Taniec śmierci H. Holbeina), jak rów nież w opowiadaniu C. W alewskiej Jego już nie ma! Majaczenia chorego (impuls dał ogląd

obrazu M. M unkâcsyego Ostatni dzień skazańca).

5 Przypom nijm y, że np. u Zapolskiej zauroczenie impresjonizmem, przejawiają­ ce się w 1891 r. w jej Listach z Paryża, w sferze stylistycznej uwidoczni się w po­ w ieści pisanej w tym samym czasie (S zm a t życia). Szczegółowiej zagadnienie to om awiam w artykule Malarstwo w twórczości literackiej Gabrieli Zapolskiej („Pa­ m iętnik Literacki” 1983, z. 4).

e Por. twórczość „transpozycyjną” A. Kraushara, H ajoty (H. Pajzderskiej), W. Bełzy i przede w szystkim — znakomite osiągnięcia M. Konopnickiej. Szerzej zagadnienia „przekładu” dzieła m alarskiego na język literatury omawiam w artyku­ le Artur Grottger — m edium przeżyć narodu. Z dziejów recepcji twórczości pla­

stycznej p rze z polskich pisarzy p o zy ty w isty c zn y c h („Zeszyty Naukowe W SP w Opo­

E. O R Z E S Z K O W E J P O G L Ą D Y N A S Z T U K I P L A S T Y C Z N E 6 7

autorki M arty wyżej wymienionych komponentów, składających się na obraz fascynacji sztukam i plastycznymi, nie oznacza jednak obojętności „samotnicy znad Niem na” wobec m alarstw a czy rzeźby. W jej przypadku podstawowymi elementami mozaiki obrazującej zainteresowanie działal­ nością plastyczną będą wypowiedzi ujawniające: 1) genezę fascynacji estetycznych; 2) obszary sztuki akceptowanej i negowanej; 3) sposób per­ cepcji dzieła plastycznego; 4) poglądy na tem at szeroko rozumianej funk­ cji dzieła plastycznego; 5) kontakty z m alarzam i i grafikami.

Poza polem obserwacji i refleksji badawczej pozostawiam zagadnienia z zakresu stylu i form y podawczej (aluzje, odwołania w narracji, opisach i dialogach do dzieł plastycznych), sztuki portretow ania i prezentacji postaci (malarskie kreowanie przestrzeni jako środek charakterystyki personalnej) czy psychologii twórczości (tzw. opisy m alarskie czy plas­ tyczne widzenie świata, przejaw iające się w predylekcii do tworzenia opisów, bazujących głównie na doznaniach wzrokowych, wrażliwości na kształty i barwy), jako nie wiążące się bezpośrednio z problem atyką arty ku łu i wym agające zastosowania innych metod badawczych.

W przypadku Orzeszkowej o fascynacji m alarstw em można mówić bardzo wcześnie, a na rozwój zainteresow ań estetycznych wpływ miała przede wszystkim atm osfera k u ltu dla wiedzy i sztuki, panująca w domu Pawłowskich. Sama pisarka niejednokrotnie podkreślała znaczącą rolę

ojca w ukształtow aniu jej osobowości. We W spomnieniach pisze:

niskie ściany całe prawie były zaw ieszone obrazami. Ojciec mój kochał się w ob­ razach i zbierał ich kolekcję; była to kolekcja duża i piękna, zawierała pewną ilość dzieł m alarskich oryginalnych i w iele dobrych kopii 7.

Do tem atu tego powraca w P a m iętniku:

pozostały m i po nim [tj. ojcu]: biblioteka złożona z kilku tysięcy dzieł, przeważnie naukowych, i zbiór obrazów, liczący sto kilkadziesiąt płócien, z których część znacz­ na była w ysokiej artystycznej wartości. [...] estetyczne otoczenie, wśród którego wzrosłam i kilka lat m łodości przeżyłam, znaczny w pływ na um ysł mój, szczegól­ niej na wyobraźnię, w yw rzeć musiiało 8.

Żałować tylko należy, iż enigmatycznego określenia „płótna wysokiej artystycznej w artości” nie jesteśm y w stanie zastąpić tytułam i tych dzieł i nazwiskami ich twórców. Wiadomo jedynie, że sporą część płócien sta­ nowiły obrazy o charakterze patriotycznym 9.

Nuta autobiograficzna pobrzmiewa też w jednej z wcześniejszych po­ wieści Orzeszkowej, Marii. P u nk ty zbieżne, którym i są: wpływ ojca na kształtowanie osobowości córki oraz sposoby zaszczepiania zamiłowania do malarstwa, w ydają się wskazywać na wagę, jaką pisarka przyw iązy­ wała do wychowania estetycznego.

7 E. O r z e s z k o w a , Wspomnienia. W: Eliza Orze szkowa o sobie... W stępem opatrzył J. K r z y ż a n o w s k i . Warszawa 1974, s. 70—71.

8 E. O r z e s z k o w a , Pamiętnik. W: jw., s. 21.

Druga osoba, dzięki której Orzeszkowa w prow adzana była w tajniki m alarstwa, to praw ny opiekun Elizy, K onstanty Niezabytowski:

Odpowiadał on rów nież w zorowi „św iatłego obyw atela”, a jego pałacyk m iał [...] wręcz charakter „muzeum”. Opiekun zajm ował się żyw o „małą półsierotą” i pisarka z przyjemnością wspom ina, jak dreptała po galerii obrazów z nim i jego gośćmi [...] i chciw ie przysłuchiwała się „poważnym rozm owom panów ” o sztuce 1·.

Z kolei w latach 1852— 1857 była Orzeszkowa pensjonarką w arszaw ­ skiej szkoły sakram entek i okres ten — z perspektyw y czasowej — oce­ niła jako znaczący etap w kształtow aniu wrażliwości estetycznej. W Pa­

m iętn iku pisała:

Były tam [tj. w klasztorze] różne obrazy, m alowidła ścienne, kaplice i kaplicz­ ki, sale i kąty, muzyki i widoki, które spraw iały na mnie zawsze wrażenie w ów ­ czas niepojęte, dziś w iem , że estetyczne, na w yobraźnię i w ogóle n a ustrój nerw ow y działające u .

Wychowana wśród dzieł sztuki Orzeszkowa kultyw ow ała później tę tradycję rodzinną; z listu do Tadeusza Garbowskiego wiemy, że „m niej­ szy salonik” zdobiła kopia fresku Botticellego 12; Ludw ika Życka w re­ portażu U O rzeszkowej informowała czytelników „Gońca Wileńskiego” o darze jubileuszowym, jaki pisarka otrzym ała od przyjaciółek, znających jej upodobania — rzeźbie H enryka K uny zatytułow anej Ir y d io n 19. Za­ chw yt nad wyrzeźbioną w brązie głową Irydiona m iał swoje źródło ■— jak świadczą o tym listy kierowane do Jadwigi, Marii i G abrieli Ostromęc- kich oraz Jadw igi Ł u k o w skiej14 — nie tylko w fascynacji twórczością Zygm unta Krasińskiego, ale także w pozytywnej ocenie walorów a rty s­ tycznych ofiarowanego dzieła. Wielką estym ą darzyła też pisarka rysunki otrzym ywane od Antoniego Kamieńskiego, którego twórczość bardzo wysoko ceniła i dla którego pragnęła uzyskać stypendium 15.

R udym entarną wiedzę o sztuce, otrzym aną dzięki wychowaniu i w y­ kształceniu, Orzeszkowa poszerzała nieustannie poprzez odpowiednio kompletowaną literaturę. Już w 1860 r. w obręb jej weszły popularne

19 Ibidem, s. 30.

11 Cyt. za: E. J a n k o w s k i , Eliza Orzeszkowa. Warszawa 1964, s. 38. 18 Zob. LZ 3, 228: „W tych dniach otrzymałam też podarunek św ietny: prześlicz­ ną kopię fresku Bot[t]icellego w Luwrze, przedstawiającego trzy gracje. [...] Piękny i duży obraz bfardzo] ozdobił mój m niejszy salonik [...]”.

13 Cyt. za: E. J a n k o w s k i , komentarze w: LZ 5, 330.

14 LZ 7, 197. Podkreśl. W. O.: „nie pisałabym do Ciebie, [...] gdyby nie chęć serdeczna podziękowania ci za udział, który w zięłaś w obdarzeniu mię prześliczną pamiątką, tą cudnie wyrzeźbioną w brązie głow ą Irydiona. Wśród obfitych teraz zbiorów m oich klejnotem to jest z e w z g l ę d u n a p i ę k n o ś ć a r t y s t y c z n ą [...]”. Zob. też LZ 9, 369.

15 LZ 9, 164: „Był tu przed m iesiącem K am ieński i upom inał się o niego [tj. o portret Orzeszkowej]. Chciałam go nabyć, ale bałam się o tym mówić, bo na pewno zaraz by darował, a i tak już mam od niego dwa śliczne rysunki”.

E . O R Z E S Z K O W E J P O G L Ą D Y N A S Z T U K I P L A S T Y C Z N E 69

wówczas prace Józefa K rem era z zakresu estetyki: L isty z Krakowa i Po­

dróż do Włoch. Szczególnie to drugie dzieło dostarczyło niezapomnianych

wzruszeń, pobudzając wyobraźnię i wzniecając wieloletnie, nie zaspoko­ jone zresztą nigdy, pragnienie zwiedzenia galerii włoskich.

Znajomość Filozofii sztuk pięknych H ippolyte’a Taine’a poświadczona jest z kolei w liście z 3 lutego 1871 kierow anym do spółki wydawniczej G ebethnera i Wolffa (LZ 1, 78). Jako w ierna czytelniczka „Tygodnika Ilustrow anego” 16 znać musiała Orzeszkowa także cykl artykułów Ignace­ go Matuszewskiego, propagujących twórczość prerafaelitów angielskich i w ykazujących ich związki z „prym ityw am i” włoskimi Trecenta i wczes­ nego Q uattrocenta; pośrednio znajomość podstawowych tez bractw a p re­ rafaelitów poświadczają te fragm enty A rgonautów, które są polemiką z w artościam i etycznymi i estetycznymi, wnoszonymi przez nowe po­ kolenie 17.

Naw et dość niechętny stosunek do sztuki modernistycznej, utożsamia­ nej niemal z amoralizmem i aspołecznym estetyzm em 18, nie wykluczał bacznego śledzenia wypowiedzi dotyczących problem atyki plastycznej; dzięki takiej postawie Orzeszkowa zapoznała się z twórczością Edwarda Muncha w interpretacji Stanisława Przybyszewskiego 19 i skonstatowała zbieżności między M aurice’em M aeterlinckiem a symbolistą norweskim 20, a także — porównując własne odczucia z ocenami członków ju ry — w sposób aprobatyw ny zinterpretow ała Tadeuszowi Bochwicowi rzeźbę uczestniczącą w konkursie na pomnik Chopina autorstw a Wacława Szy­ manowskiego 21.

11 Z listu Orzeszkowej do T. Bochwica (LZ 5, 266), w ynika, że „Tygodnik Ilu­ strow any” był jej ulubioną lekturą, doznającą „zaszczytu” odkładania do zbiorów: „Cudny m[ume]r jubileuszow y olbrzymi »Tygod[nika] Ilustrfowanego]« dziś przyszedł. Przejrzymy go razem, a potem pójdzie do tych zbiorów, co to w tej kochanej biblioteczce...”

17 I. M a t u s z e w s k i : Przedstawiciele i reform atorowie sztuki współczesnej.

Botticelli. „Tygodnik Ilustrow any” 1898, nry 18—19; Nowoczesne m alarstw o angiel­ skie. Prerafaelici. Jw., 1899, nry 24—26. Ponieważ wzm ianka o zainteresowaniach

estetycznych „argonautów” pochodzi z początków roku 1898, w ynika z tego, że głów ­ ne tezy estetyki prerafaelitów znane były Orzeszkowej „z pierwszej ręki”; niezła znajomość języka angielskiego oraz dobra orientacja w literaturze współczesnej, pozwalają wnioskować o prawdopodobnej lekturze dzieł J. Ruskina i W. Patera. Przypuszczenia powyższe uzasadnia skromna notka znajdująca się w osobistym dzienniku Orzeszkowej (cyt. za: J a n k o w s k i , Eliza O rzeszkow a, s. 466): „Czytam z przyjem nością] Ruskina”.

18 Zob. M. Ż m i g r o d z k a , Modernizm polski w oczach po zy ty w istk i. W zbio­ rze: Z proble m ów literatury polskiej X X wieku. T. 1. W arszawa 1965.

lł S. P r z y b y s z e w s k i , Edvard Munch. W: Na drogach duszy. Kraków 1900. “ Relacjonując wrażenia z lektury artykułu popełnia zresztą Orzeszkowa zna^ mienny błąd, nazywając Muncha malarzem niem ieckim (LZ 6, 86).

я LZ 5, 201: „W pom yśle i w ykonaniu — arcydzieło. Wierzba na wpół złam a­ na, przez wicher rozwiana, a u stóp jej siedzący Szopen, w szum drzewa zasłu­ chany. Nic więcej; żadnych dodatków, akcesorii, ozdób i ozdóbek. A le drzewo

Również na podstawie listów powieściopisarki stwierdzić można, iż znany był jej esej Juliana Klaczki Juliusz II 22, jak i monografia W łady­ sława Kozickiego, zatytułow ana Michał A n io ł23.

Zaspokajanie zainteresowań estetycznych dokonywało się także po­ przez bezpośredni, a więc bardziej intym ny kontakt z dziełem sztuki, k tó ry Orzeszkowa tak wysoko ceniła i do którego zawsze dążyła. Z w y­ raźną satysfakcją zatem informowała pisarka w 1890 r. swą kuzynkę, Joannę Majewską, o kontem placji dzieł Jana M atejki i H enryka Siemi­ radzkiego 24, co traktow ała zresztą także i w kategoriach patriotycznego obowiązku. Z kolei rezultatem pobytu w Dreźnie były dwie relacje, po­ świadczające fascynację sztuką i przyczyny tego zauroczenia. Tak więc w liście z 24 września 1897, pisanym do Leopolda Méyeta, pojawia się wzmianka o codziennym zwiedzaniu Galerii Drezdeńskiej oraz przyjem ­ nościach i korzyściach z tym związanych (LZ 1, 140— 142). W relacji d ru ­ giej, kierowanej do Ignacego Baranowskiego, Orzeszkowa pełniej określa owe przyjemności i korzyści:

W Dreźnie [...] spędziłyśm y trzy niezapom niane ranki w zbiorze obrazów, jeden na słuchaniu przepysznej muzyki kościelnej, jeden na oglądaniu w Johan[n]eum ciekawych zbroi i oręży średniowiecznych. W yjechałam stamtąd z oczyma pełnym i dramatu ludzkiego zaklętego na płótnach Veroneza [!], Murilla, van Dycka i in­ nych, a w kieszeni ze sporym zeszycikiem notatek z galerii, z których, zdaje mi się, że coś zrobię, bo uderzyły mię silne kontrasty stanów duchowych, objawiające się na obrazach, ich niesłychana mnogość i rozmaitość, prawdziwa kam eleonow ość duszy ogólnie ludzkiej, od Madonny do bachantki, od pijanego satyra do św iętego pustelnika-ascety, przez tysiąc lat gradacji, wśród nieskończonych odmian i odcieni, doskonałe niepodobieństwa w podobieństwie, milion tonów w jednym akordzie, k tó­ ry dlatego w łaśnie jest tak zgrzytliwym , że tak złożony, i dlatego, że tak zło­ żony, w ydaje mi się cudem nad cudami, świadcząc niezbicie o prawdzie św iata innego niż św iat materii. Byłabym dłużej w Dreźnie została, głów nie dla tej galerii [...], lecz tu, w domu, w ypadł interes dość dla mnie ważny, który koniecznie

ma wyraz niew ypowiedzianego smętku, przez który przegląda tragizm, a twarz Szopena jest całym poematem zadumy, w słuchania się w szmery ziemi ojczystej i płomiennej, bolesnej miłości. Ogromna prostota z genialnością połączona — jeszcze jeden dowód, że dwie te rzeczy: prostota i genialność, zawsze w parze z sobą chodzą”.

22 Będąc w Kissingen pisze Orzeszkowa do I. Baranowskiego (LZ 4, 72): „Czy­ tam tu teraz trochę Klaczki dzieło Jules II i ciekawe broszury Tołstoja i in.” W tonie aprobatywnym pisze też do J. Holenderskiej (LZ 9, 157): „rankami czytam

Jules II Klaczki, rzecz przeciekawą i przepiękną”.

28 O tej lekturze informuje Orzeszkowa J. Szoberównę oraz — dokonując krót­ kiej recenzji — T. Bochwica (LZ 5, 85): „W tych dniach przysłał mi Gebet[h]ner

entre autres książkę o Michale Aniele, [...] która tak m i się spodobała, że nie

mogę powstrzymać się od posłania jej Drogiemu Panu [...]”.

24 LZ 8, 39: „W K rakowie czas mi przeszedł bardzo przyjemnie. Zwiedziłam nasze stare narodowe pam iątki i zabytki, widziałam obrazy Matejki i Siem iradz­ kiego '[...]”; LZ 9, 79: „W kwietniu byłam cały tydzień w Krakowie. W idziałam w spaniałe obrazy Matejki i Siem iradzkiego

E. O R Z E S Z K O W E J P O G L Ą D Y N A S Z T U K I P L A S T Y C Z N E 71 mojej obecności potrzebował [...] wróciłam , przyrzekając sobie, że na przyszłe lato [...] pojadę do Florencji, aby do syta napatrzeć się m alarstwu, które kocham na­ m iętnie, praw ie na nieznane. [LZ 4, 42—43]

Cytowana wypowiedź interesująca jest nie tylko ze względu na fakt, że poświadcza fascynację Orzeszkowej m alarstwem , ale także i dlatego, że ujaw nia, jaki typ przedstawienia najbliższy był jej wrażliwości este­ tycznej oraz jaką funkcję dzieła plastycznego uważała za dominującą. Umiejętność ukazania złożonego bogactwa doznań i zachowań ludzkich, zwłaszcza w sytuacjach ekstrem alnych, owa wielorakość rodzajów czło­ wieczeństwa, jaka odsłania się przed odbiorcą z uwagą kontem plującym dzieło sztuki, zdeterm inowana jest — zdaniem powieściopisarki — funkcją poznawczą każdego utw oru plastycznego.

Urzeczenie zbiorami Galerii Drezdeńskiej towarzyszyło Orzeszkowej przez długie lata. Tak np. 30 maja 1903, proponując Jadwidze Holen­ derskiej w yjazd do stolicy Saksonii, powieściopisarka snuła śmiałe pro­ jekty, które jednak nigdy nie zostały zrealizowane:

Przebyłybyśm y tam tydzień i pokazałabym ci wszystko, bo dwa razy już tam byłam i w szystko widziałam , ale chcę być znowu z powodu galerii obrazów, na której tle chcę coś napisać. [LZ 9, 190]

Umiała też Orzeszkowa odnajdywać ślady piękna w miejscach nie­ znanych, nieopisywanych w baedekerach, co dowodzi pewnej samodziel­ ności, niezależności gustu estetycznego oraz potwierdza sygnalizowaną już tu tezę, iż fascynacja m alarstw em nie jest w przypadku autorki M arty odpowiednim rezonansem na atmosferę epoki, lecz stanowi rudym entarną właściwość jej osobowości, podobnie zresztą jak zainteresowania homo- centryczne 25. Egzemplifikacją owych dalece indyw idualnych poszukiwań kontaktów ze sztuką jest fragm ent listu z 24 grudnia 1895, kierowanego do Lucjana Rydla:

W idziałam prześliczne freski, przedstawiające sceny z życia ś[więte]go Fran­ ciszka z A ssyżu na murach klasztoru pojezuickiego (może pofranciszkańskiego) — w Pińsku. [...] Freski były naprawdę bardzo piękne, pełne przedziwnej delikatności i naiwności pendzla [!]. Pamiętam, że przed jedną sceną szczególniej, przedstaw iają­ cą ś[więte]go Franciszka otoczonego domowym ptactwem i sypiącego mu ziarno, stałam bardzo długo, przejęta ciszą, prostotą i przezroczystą głębią tego obrazka. [LZ 8, 234]

Jeśli naw et założyć, że wyrażona tu akceptacja m alarstw a prym ityw ­ nego jest nieszczera 26, to przecież sam fak t zauważenia i dokładnego za­ pamiętania zespołu fresków o tem atyce franciszkańskiej, dowodzi w raż­ liwości estetycznej Orzeszkowej.

85 Zainteresowania te w yrażała też w deklaratywny sposób, np. w liście do J. Krausharowej (LZ 8, 21): „Wskutek wrodzonych instynktów kocham ludzi [...]”.

28 W ypowiedź jest inspirow ana krytycznym i uwagam i Rydla, dotyczącymi kre­ acji bohatera now eli Zrozpaczony. R ecenzent dowodził (cyt. za: J a n k o w s k i , ko­ mentarze w: LZ 8, 665): „Bohater Orzeszkowej powinien by raczej gustować w e

Drugie, obok epistolografii, źródło wiedzy o estetycznych fascynacjach „samotnicy z Grodna” stanowi twórczość beletrystyczna. Wplecione w tok narracji lub inkrustow ane w kom entarze odautorskie, sentencjonalne i aforystyczne wyznania, korespondują z rozważaniami zaw artym i w lis­ tach do przyjaciół i znajomych.

W noweli Daj kw iatek opis ubogiej, starej Żydówki Chaity staje się pretekstem do snucia refleksji w yjaśniających fascynację pisarki m oty­ wem rodzajowym w m alarstw ie. Owo zainteresowanie nie jest faktem jednostkowym, akcydentalnym i ulotnym, lecz tow arzyszy każdej sy tu ­ acji, jest specyficznym rysem osobowości. Tożsamość wypowiedzi (epi- stolam ej i beletrystycznej) wskazuje zarazem precyzyjniej, czego ocze­ kuje pisarka od dzieła malarskiego oraz jakie jego elem enty w pływ ają na emocjonalne zaangażowanie, świadczące o pełnym przeżyciu estetycz­ nym. Czynnikiem najistotniejszym , w arunkującym właściwy odbiór, jest rodzaj m alarstw a odpowiadający predylekcjom o d b io rcy 27. Z wypowie­ dzi Orzeszkowej w ynika niedwuznacznie, iż preferu je ona p o rtret reali­ styczny o psychologicznym podłożu; przeto nie wspaniałość strojów, roz­ praszająca uwagę widza, nie dum ne tw arze zdobywców i władców, lecz dzieje maluczkich, m anifestujące się „pejzażem” bruzd i zmarszczek, żłobionych wieloletnim zmaganiem się z losem, fascynują pisarkę. Por­ tre t „reprezentacyjny” — jej zdaniem — zafałszowuje praw dę o czło­ wieku, ukazując tę jej część, jaką pragnie ujawnić model. P o rtret „in­ ty m n y”, psychologiczny, „kam eralny” jest natom iast m alarskim środkiem artystycznego poszukiwania istoty człowieczeństwa w całej złożoności jego fizycznej i m oralnej n atury. Dzieła pierwszej grupy poświadczają przede wszystkim w irtuozerię techniczną artysty; p o rtrety drugiego ro­ dzaju dowodzą ponadto znajomości psychiki człowieka i wskazują na głębszy sens sztuki. Nie tylko bowiem ma ona dostarczać rozkoszy este­ tycznych poprzez intrygującą anegdotę czy epatowanie odbiorcy efe­ ktow nie dobraną gamą barwną, lecz przede wszystkim winna przekazy­ wać praw dę o człowieku i świecie go otaczającym oraz prezentować po­ zytyw ne wzorce zachowań i osobowości.

w łoskich prerafaelitach, a z dzisiejszych m alarzy w Böcklinie i Burne-Jonesie, to by go uczyniło nowoźytniejszym estetą, określałoby bliżej i prawdziwiej typ czło­ w ieka i jego um ysłow ości”. Być może w ięc, iż prezentowana afirmacja sztuki „pry­ m ityw n ej” ma sugerować odbiorcy listu podświadome i szczere nadążanie Orzesz­ kowej za modą estetyczną. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że pisarka w ykorzys­ tała w krótce praktycznie sugestie Rydla, w Argonautach kreując bohaterów repre­ zentujących modernistyczne pokolenie, zafascynowanych sztuką prerafaelitów w łos­ kich, bractwa prerafaelitów angielskich i niem ieckich nazareńczyków.

87 K onstatację Orzeszkowej potwierdza spostrzeżenie S. O s s o w s k i e g o

(U po d sta w estetyki. Warszawa 1949, s. 180), dotyczące odbicia w wartościowaniu

dzieł sztuki indywidualnych predylekcji do przeżyć erotycznych, aspiracji do bo­ haterstwa, zam iłowania do podróży itp.

E. O R Z E S Z K O W E J P O G L Ą D Y N A S Z T U K I P L A S T Y C Z N E 73

Preferow anie p o rtretu realizowanego w konwencji w erystycznej, og­ niskującego uwagę odbiorcy na psychice bohatera przedstawienia pla­ stycznego, fascynacja płótnem, w którym ośrodkiem zainteresowania jest człowiek, stanowi w ynik literackiego widzenia, interpretow ania dzieła sztuki oraz antropom orficznych zainteresowań Orzeszkowej. Podobnie więc jak w dziele literackim dla pisarki najistotniejsza jest w obrazie idea, wokół której — niczym wokół rdzenia — organizowało się fabułę. Technika natom iast nie w ystępuje w rozważaniach Orzeszkowej jako osobne zagadnienie; uwagi dotyczące form y dzieła plastycznego pojaw ia­ ją się sporadycznie i m ają charakter konwencjonalnych epitetów, suge­ rujących odpowiedniość użytych środków m alarskich do w yrażanych tre ­ ści.

Drugim rodzajem m alarstw a afirm owanym przez Orzeszkową — ale tylko ze względu na problem atykę — jest twórczość plastyczna A rtu ra G rottgera. Upodobania te tłumaczą się zarówno faktem posiadania przez Pawłowskich obrazów o treściach narodowych, jak i patriotyczną posta­ wą autorki M arty, ujaw nianą w każdej nieomal jej wypowiedzi. Przeto pozytywni bohaterowie jej powieści kolekcjonują płótna ewokujące nie­ podległość Polski bądź walki narodowowyzwoleńcze, w opozycii do „ar­ gonautów ”, preferujących obcą ideowo, nie zaangażowaną w spraw y na­ rodowe, sztukę prerafaelitów angielskich. Szczególnie znane i bliskie w y­ dają się być Orzeszkowej dwa cykle Grottgerowskie; do Lituanii odwoła się, kreując w A ustralczyku postać spiskowca-powstańca 28, a z kolei głę­ bokie przeżycie W ojny konstytuować będzie parafrazy podtytułu tego cyklu (Dolina łez) bądź ty tu łu kartonu I (Pójdź za mną przez padół pła­

czu), pojawiające się w kilku listach grodzieńskiej pisarki 29.

Tak więc, pozornie daleka od sporów teoretycznych toczonych na ła­ mach prasy warszawskiej na tem at prym atu m alarstw a idealistycznego bądź realistycznego w polskiej sztuce drugiej połowy w. XIX, Orzeszko­ wa jednak w sposób pośredni opowiada się za realistycznym odtw arza­ niem obserwowanego w ycinka rzeczywistości. Sojusznika w walce o rea­ lizm odnajduje przede wszystkim w twórczości „petit-m altres” flam andz­

*8 Stworzony przez Orzeszkową „język ezopow y” odw oływał się do kreacyjnej i irrealnej funkcji św iatłocienia w sztuce Rembrandta skontaminowanej z G rott- gerowskim alegoryzmem, sugerując jednoznaczne dla czytelnika polskiego treści ideowe. Szerzej zagadnienie to om awiam w artykule W kręgu m ala rstw a n ider­

landzkiego. Dzieła sztuki ja ko źródło inspiracji pisarzy 2 poł. X I X w ieku („Zeszyty

Naukowe WSP w Opolu”, Filologia Polska, t. 18 <1980)).

W marcu 1867 Orzeszkowa pisze (LZ 1, 4): „Dałby też Bóg, abym się mogła co prędzej w yrw ać z tej istnej doliny płaczu, jaką jest obecnie prowincja tutejsza”. W czasie pożaru Grodna 16 czerwca 1885 inform uje zaś L. M éyeta (cyt. za: J a n ­ k o w s k i , Eliza Orzeszkowa. Warszawa 1964, s. 276): ,,Dziś piszę do Ciebie z doliny łez i jęków [...]”.

kich i holenderskich w. XVII, cechującej się dążnością do werystycznego przedstaw iania życia codziennego, gloryfikacji piękna n atu ry , form i przedmiotów zwyczajnych, intymnego związku ludzi z ich ogniskiem domowym, miastem i ziemią, a także drobiazgową, inw entaryzacyjną wręcz charakterystyką w nętrza 30. Opowiedzenie się za realizm em w m a­ larstw ie jako podstawową kategorią estetyczną rzutow ało z kolei na n e­ gatyw ny stosunek do sztuki prerafaelitów angielskich i niemieckich na- zareńczyków (W. Morris, G. D. Rossetti, J. Steinie, F. Veit, J. Führich, J. F. Overbeck), a także na inspirujących ich m alarzy Trecenta i wczes­ nego Q uattrocenta (G. di Pietro zw. Fra Angelico, S. di Giovanni zw. Sassetta, P. di Cosimo, F. Lippi). Głównymi znamionami dyskredytują­ cymi ten rodzaj m alarstw a są: Stimm ung i symbol, przedziwnie niepoko­ jąca „zaświatowa” melancholia i szokująca ekspresja, bezideowość i p ry ­ m ityw izm oraz wtórność środków technicznych. Trzeba jednak zazna­ czyć, że negatyw na ocena twórczości prerafaelitów była jednym z kom­ ponentów — obok mediewizmu, spirytyzm u, satanizm u i kosmopolityz­ mu — oskarżenia, kierowanego w stronę młodego pokolenia i sugerować miała brak koherencji k u ltu ry modernistycznej; stąd może ostrość sfor­ m ułowań tak diam etralnie różniących się od spokojnych i rzeczowych odczytań dzieł Lippischa 31, Muncha, Szymanowskiego oraz kłócących się z faktem posiadania przez Orzeszkową kopii „Trzech G racji” Botticelle-

go.

Sfera osobistych upodobań estetycznych Orzeszkowej w yraźniej jed­ nak m anifestuje się w jej wypowiedziach na tem at sposobu percepcji dzieła plastycznego, roli malarza w społeczeństwie, funkcji przedstaw ie­ nia wizualnego oraz jego wpływu na ukształtow anie wzoru osobowego bohatera nowych czasów. W przedmowie dedykacyjnej do w ydanej w 1900 r. A nastazji, w yjaśniając genezę tej powieści (impuls dał ogląd ry ­ sunku A. Kamieńskiego, identycznie zatytułowanego), Orzeszkowa dekla­ ruje się jako zwolenniczka realizmu psychologicznego, konsekw entnie tro ­ piąca praw dziw y w yraz ludzkiego uczucia. W ydaje się nie ulegać w ątpli­ wości, iż podstawową cechą percypowanego przedstawienia graficznego była dla pisarki ekspresja, w sensie w yrażania przeżyć i dyspozycji, co m anifestuje się afektowanym opisem emocji doznawanych w trakcie kontem placji rysunku:

80 U jaw niana przez Orzeszkową akceptacja tego malarstwa zdeterm inowała głów nie sztukę portretowania d prezentacji postaci. Zob. O l k u s z , op. cit., s. 101— 105.

81 Zob. dopisek Orzeszkowej pod reprodukcją obrazu Lippischa W krainie

snów, będący im presyjną interpretacją dzieła plastycznego (LZ 3, 333): „Skąd? do­

kąd? po co przyszli? dlaczego odchodzą? Z ciemności w ypłynęły, w ciem ność w pły­ wają. Cienie płaczące po cieniach...”

E . O R Z E S Z K O W E J P O G L Ą D Y N A S Z T U K I P L A S T Y C Z N E 75

od pierwszego rzutu oka widać, że ta dziewczyna jest kimś [...]. Bije od niej du­ sza mocno czująca, gw ałtow nie przez twardą dłoń życia targnięta i narzędziam i oczu zm artwionych patrząca w otchłań. Po m arginesach dziennika błądzą cienie tych skrzydeł, na których dusza ta w zlatyw ała ku sw em u niebu i tych krzaków oszronionych, na które spadła. Są tam też krzywe dzioby ptaków drapieżnych, które dobywając się z zarośli życia w yśw istują pytania: A co teraz będzie? Co poczniesz? Gdzie woda zapomnienia? Gdzie gałąź ratunku? Jak dalej żyć? W szyst­ kie te rzeczy i w iele innych jeszcze w tym rysunku Pana są — choć nie są — m yślą artysty w tę postać wepchnięte i oko widza, które m yśl artysty zrozumieć jest zdolne do siebie przykuwające *®.

Podążając za sugestią Stanisława Ossowskiego, który w yrokuje o tro ­ jakich właściwościach przedmiotów ekspresyjnych 33, a takim niew ątpli­ wie było dzieło Kamieńskiego, skonstatować należy zastąpienie percepcji intelektualnej percepcją intuicyjną, emocjonalną, wzbudzającą m echa­ nizm indyw idualnych asocjacji. Prezentow ana przez Orzeszkową Lip- psowska em patia, „wczucie się” w dzieło plastyczne, odnajdywanie siebie w różnym od siebie przedmiocie, konstytuuje ostateczny kształt w ypo­ wiedzi, która ujaw nia dający zadowolenie „rezonans psychiczny” oraz stanowi odtworzenie poszczególnych ogniw ciągu asocjacyjnego (zapach — -> barw a ->· dźwięk), zakończonego ewokacją dziewczyny podobnej do kreow anej przez grafika:

Im dłużej trzym ałam oko sw e przykutym do postaci przez Pana narysow a­ nej, tym natarczywiej oblegały mię wspom nienia czegoś dawniej znanego, kogoś niegdyś w idyw anego z bliska [...]. Jakby zboże złote na szerokich łanach z a s z u ­ m i a ł o ! Jakby lipow y kw iat z a p a c h n i a ł ! Śliw ki czarnym gradem posypały się z drzewa! Z a b r z ę c z a ł a szklana muzyka staroświeckiej tabakierki w ygry­ wającej poloneza! Och! tak, tak! Już wiem! To ona... to było tam *4.

Pisarka w ydaje się też zwolenniczką poglądu głoszącego istnienie łącz­ ności pomiędzy emocjami estetycznym i a emocjami etycznej natu ry . W opowiadaniu Jedna setna k reuje scenę oglądu dzieła Vâclava Brożika

Hus przed soborem konstancyjskim , której punktem kulm inacyjnym jest

ujawnienie reakcji bohatera na percypowane dzieło. N iekontrolowany okrzyk przerażenia, będący widomym przejaw em przeżycia głębokiego w strząsu psychicznego, poświadcza aktyw izacyjny charakter uw arunko­

32 E. O r z e s z k o w a , Do pana Antoniego Kam ieńskiego (przedmowa w: A n a ­

stazja). W: Pisma zebrane. Pod redakcją J. K r z y ż a n o w s k i e g o . T. 32. War­

szawa 1949, s. 8.

M O s s o w s k i , op. cit., s. 211: „Ekspresja pewnych przedmiotów um ożliw ia nam w n i k n i ę c i e w c u d z ą p s y c h i k ę ; po wtóre, um ożliwiając w niknięcie w cu­ dzą psychikę otw iera drogę do p o r o z u m i e n i a pomiędzy ludźmi; w reszcie, m o­ że być środkiem do poznawania czyichś takich przeżyć, które mogą m ieć dla nas wartość s a m e p r z e z s i ę , np. głębokich m yśli lub w zniosłych przeżyć”.

wań między sztuką a e ty k ą 35. Intensyfikacja życia psychicznego dzięki „syntezie percepcji, odczuwania i rozumienia” 36, determ inuje zachowanie bohatera; w konsekwencji więc prowadzi do uświadomienia sobie przez niego bezcelowości dotychczasowych poczynań, a wreszcie i zm iany po­ stępowania.

Przekonaniu, iż dzieła plastyczne w pływ ają pozytywnie na światopo­ gląd, postawę, uczucia moralne i zachowanie odbiorcy, dawała wyraz Orzeszkowa w wypowiedziach zarówno o charakterze osobistym, jak i publicznym. W liście z 10 września 1896, którego adresatem był Antoni Wodziński, pisarka dowodziła:

Nie byłam i nie jestem zwolenniczką teorii estetycznej wyrażanej w słowach: sztuka dla sztuki. Zdaniem moim posługiwać ona m oże tylko artystom zbyt małym dla w ielkich krosien. Na w ielkich krosnach sztuka tka bogate w zory nie tylko z p i ę k n a , lecz także z d o b r a i p r a w d y . Gdzie dwa ostatnie pierwiastki zmieścić się nie mogą, tam powstają cacka artystyczne, drobne i kruche. Mogą być piękne w swoim rodzaju, ale jest to rodzaj m ały [LZ 8, 264. Podkreśl. W. O. *7]

Tak zdeklarowany pogląd na tem at funkcji sztuki wcześniej iuż zresztą pojawił się na kartach powieści Pan Graba. O pętany nam iętnoś­ cią do kart, która ru jnu je życie osobiste i domowe szczęście bliźnich, ty ­ tułow y bohater ma szansę wyzwolić się ze zgubnego nałogu pod w

pły-“ Podobne poglądy wyrażane są i współcześnie, zob. np. Z. S z u l c , K s zta ł­

towanie przekonań moralnych. W arszawa 1969, s. 42: „dzieła sztuki mogą w ystępo­

w ać jako czynnik w yw ołujący przeżycia uczuciowe i mogą wzm acniać w sposób bezpośredni w spółw ystępujące z nim i treści o charakterze moralnym. [...] Wzmoc­ nienie bezpośrednie ma m iejsce w tedy, gdy treść moralna (wiedza moralna) w spół- w ystępuje lub poprzedza przeżycia o charakterze uczuciowym , czyli przekazywaniu w iedzy moralnej towarzyszą bodźce w yw ołujące określone przeżycia uczuciowe. Wzmocnienia takie zachodzą na ogół w warunkach naturalnych, kiedy to pewne zjawiska i przeżycia towarzyszące określonym treściom zabarwiają je uczuciowo. Wskutek tego treści te, początkowo obojętne, przekształcają się w bodźce em ocjo­ nalne”; I. W o j n a r , P e r s p e k ty w y w y ch o w a w cze sztuki. „Studia E stetyczne” 1965, t. 2, s. 58: „W pływ w ychow aw czy sztuki na człowieka wyrażać się w inien w w ielo ­ stronnym aktyw izowaniu jego dyspozycji. Wiadomo przecież, iż głębokie przeżycie estetyczne w pływ a jednocześnie na wrażliw ość etyczną, postawy moralne i u m iejęt­ ność intelektualnego rozumienia, a w ięc na całokształt ludzkiej działalności”; S. M o r a w s k i , Trojaka funkcja w y c h o w a w c za sztuki. „Estetyka” 1963. s. 26: „wychowawcza funkcja sztuki, tzn. w szelk ie oddziaływanie pozostawiające w psy­ chice odbiorcy taki ślad, który warunkuje mniej lub bardziej dostrzegalną zmianę p o s t a w y ż y c i o w e j , a często także pewną zmianę postępowania”.

*· W o j n a r , loc. cit.

97 W tym w ystąpieniu przeciwko ideologii „sztuki dla sztuki” zbliża się Orzesz­

kowa do poglądów P. J. Proudhona, który akcentując społeczne i w ychow aw cze w artości dzieł plastycznych oceniał je z punktu w idzenia treści, idei, pomijając wa­ lory form alne analizowanych dzieł sztuki. Zob.: I. W o j n a r , Estetyka i w y ch o­

E. O R Z E S Z K O W E J P O G L Ą D Y N A S Z T U K I P L A S T Y C Z N E 77

wem emocjonalnego kontaktu z dziełami sztuki. Bowiem — jak tw ierdzi pisarka — „Kto widzi piękno, zapragnie wkrótce praw dy i dobra” 38. Ten osobliwy, optym istyczny w ariant Platońskiej form uły trzech w ar­ tości, według którego obcowanie z jedną z nich pociąga za sobą pragnie­ nie osiągnięcia pozostałych, łączony jest często z teorią katartyczną i w różnych odmianach oraz okresach życia bywa przytaczany przez Orzesz­ kową. Tak więc w studium monograficznym o powieściach Teodora To­ masza Jeża (1878) pisarka retorycznie zapytuje:

Któż kiedy próbował w ytrącić z dziedziny artyzmu sztukę m alarstwa i od­ m ówić jej wspaniałej mocy uszlachetniania serc, wyobraźni i obyczajów ludz­ kich [...]*·.

W rok później referuje Jeżowi przebieg rozmowy z młodą przedsta­ wicielką „socjalistów”, nihilizmowi interlokutorki przeciwstawiając kon­ struk ty w n y pogląd na funkcję sztuk pięknych: „bez nich ludzkość byłaby o połowę mniej szlachetną i szczęśliwą” 40. Z powyższymi sform ułowa­ niami koresponduje wreszcie rada, udzielona przez Orzeszkową listownie Bronisławie Fajwelson: „Pociechą też w cierpieniach może być sztuka [...]” (LZ 7, 61).

Przeprow adzenie znaku równości między estetyką a moralnością pro­ wadzi do sformułowania postulatu edukacji przez sztukę, bliskiego Com- te ’owskim koncepcjom społeczeństwa realizującego „ustrój pozytyw ny” , w którym „przewaga humanistycznego p unktu widzenia i ducha całości będą sprzyjać nastaw ieniu estetycznemu [...]” 41. W Marii przeto na p rzy ­ kładzie postępowania tytułow ej bohaterki obserwować możemy pozytyw ­ ne rezultaty kontaktu z dziełem sztuki, ujaw niające się zarówno w sfe­ rze uczuciowej i intelektualnej, jak i poprzez działanie 42. A ktyw izacyjny charakter sztuki w arunkuje um oralniająca funkcja obrazu, przedstaw ie­ nie o właściwościach dydaktycznych i wysokich wartościach artystycz­ nych. Z kolei wzbogacenie sfery intelektualnej jest wynikiem oddziały­ wania poznawczej strony dzieła malarskiego, a ponadto realizuje się po­ przez nabycie umiejętności rozróżniania stylów, szkół, epok,

zrozumie-**E. O r z e s z k o w a , Pan Graba. Warszawa 1971, s. 410.

*»E. O r z e s z k o w a , O powieściach T. T. Jeża z rzu te m oka na powieść

w ogóle. Studium. W: Pisma krytycznoliterackie. Zebrał i opracował E. J a n k o w ­

s k i . W rocław 1959, s. 135.

*· Cyt. za: J a n k o w s k i , Eliza Orzeszkowa, s. 214.

41 A. C o m t e , Metoda p o zy ty w n a w 16 wykładach. Skrót E. R i g d a g e. Przełożył A. W o j c i e c h o w s k i . Warszawa 1961, s. 295.

“ Por. Comte’ow skie w yznanie na temat troistego charakteru oddziaływania sztuki (cyt. za: W o j n a r , Estetyka i wychowanie, s. 66): „sztuka to najpełniejszy, a zarazem najbardziej naturalny wyraz jedności tego, co ludzkie, ponieważ zw ią­ zana jest bezpośrednio z trzema rodzajami zjaw isk psychicznych: z uczuciem, m yślą i działaniem”.

nia w zajem nych relacji zachodzących pomiędzy form ą a tem atem płótna i t p . 43

Stosunek do m alarstw a jest częstokroć dla Orzeszkowej probierzem wartości człowieka. We wcześniejszych utw orach konstruuje opisy miesz­ k a ń 44 wzorcowych bohaterów, a szczegółowa inw entaryzacja (zwłaszcza inform acja o posiadaniu „obrazu d o b r e g o p ę d z l a , przedstaw iają­ cego scenę z dziejów ojczystych” 45), ma na celu ujaw nienie rozległości horyzontów myślowych prezentow anych przez bohatera, ukazanego w opo­ zycji do pełnego hipokryzji środowiska (Stasia z Cnotliwych). Ten pozy­ tyw ny w ariant „portretu zastępczego” posiada też liczne odmiany nega­ tyw ne, dowodzące besserwisseryzmu (Idalka z Dwóch biegunów), abera- cji m oralnych (generałowa Cecylia z Pompalińskich) czy przenoszenia ja ­ kości estetycznych w sferę sacrum (Izabela Odropolska z Pierwotnych). Postulując nowy model osobowy oby w atela46 Orzeszkowa stale ak­ centuje wysublim owaną wrażliwość na piękno jako ru dym entarny kom­ ponent tego wzorca. W Ostatniej miłości — jak zauważa M aria Żmigrodz­ ka — „inżynier-plebejusz składa dowody wszechstronnej lek tu ry tow a- rzymskiej i artystycznej”, gdyż „bohater nowych czasów m ający górować nad starym światem nie ma praw a uronić żadnej z jego w artości” 47. Również w powieści Na prowincji zorganizowanie w arstw y fabularnej idzie w k ierunku zderzenia dwóch postaw moralno-obyczajowych, któ­

45 Ten w zajem ny związek sfery uczuciowej i pojęciowej ilustrują też dążenia sam okształceniowe Orzeszkowej, przejawiające się w poszukiwaniu dzieł z zakresu historii sztuki i estetyk i (LZ 1, 78): „posyłam Szanownym Panom r[ubli] s[rebrnych] 25 z prośbą o przysłanie mi [...] Taine’a O estetyce i sztukach pięknych [...1”; LZ 1, 81: „Bardzo będę w dzięczną za objaśnienie mię, jakiego m ianow icie rodzaju jest dzieło w ydaw ane p[rzez] Aleks[andra] Przeździeckiego pt. W zory sztuki średnio­

wiecznej? Czy rzecz traktuje o samej tylko architekturze, czy też o sztuce w ogól­

ności? Czy o sztuce krajowej polskiej, czy też w ogóle europejskiej?”; LZ 1, 107: „uprzejmie proszę o zaopatrzenie m ię w [...] W awrzenieckiego Rozróżnianie sty lów

w architekturze [...]”.

44 Orzeszkowa sama w yjaśniała przyczyny inkrustowania powieści częstym i opi­ sami o w erystycznym charakterze (Na prowincji. Warszawa 1965, s. 106—107): „Do­ w iedzioną jest i niejednokrotnie z powodzeniem przedstawianą rzeczą, że wnętrza m ieszkań w iele m ówią o ludziach, którym służą za schronienie i codzienne siedlis­ k o”. Zob. też W i e l i s ł a w [E. S k r o d z k i ] , Honor mieszczanki. „Tygodnik Ilus­ trow any” 1868, nr 30, s. 45: „nic, według nas, lepiej nie odbija usposobienia, przy­ zwyczajenia, charakteru, stanu duszy człowieka, jak jego zw ykłe otoczenie; z jed­ nego szczegółu, z jednej drobnostki dojrzanej, daleko nieraz dokładniej poznajemy osobę, aniżeli z półtom owego ckliw ego określania jej osobowości”.

45 E. O r z e s z k o w a , Cnotliwi. W: Pisma zebrane, t. 4, s. 11. Podkreśl. W. O. 49 Jak słusznie konstatuje W. P a s t e r n i a k (Problemy ośw iaty i wychowania

w twórczości now elistyczn ej i powieścio wej Elizy O rzeszkow ej do roku 1880. „Rocz­

nik N aukow o-D ydaktyczny WSP w R zeszow ie”, Nauki Humanistyczne, 1968, z. 3, s. 27), „Problem w ychow ania now ego człow ieka świadom ie uczyniła ona [tj. Orze­ szkowa] n a j i s t o t n i e j s z y m problemem swej twórczości”.

E. O R Z E S Z K O W E J P O G L Ą D Y N A S Z T U K I P L A S T Y C Z N E 79

rych szczegółową egzemplifikację stanowi dyskusja na tem at sztuk pięk­ nych. Znajomość podstawowych dzieł malarskich, muzycznych i literac­ kich, połączona z gruntow ną wiedzą dotyczącą zawodu wykonywanego przez bohatera, przeciwstawiona jest nieróbstwu, dyletantyzm owi, pogo­ ni za blichtrem taniej i łatw ej rozrywki. Rażące gafy (przypisywanie au ­ to rstw a Ż ydów A. Fredrze) czy płytkość sądów ferow anych przez Sno- pińskiego (ocena baletu dokonana przez pryzm at okazałości efektów de­ koracyjnych, niemożność określenia genre'u twórczości J. Suchodolskiego) diam etralnie różnią się od rzeczowych wypowiedzi Topolskiego48. Suge­ row ana w powieściach wyższość bohatera pozytywistycznego polega więc na zintegrow aniu wychowania utylitarnego z wiedzą estetyczną, pracy, stanowiącej podstawowe k ryterium wartości m oralnej człowieka, z u- m iejętnością reagowania na piękno. Proponowana koncepcja osobowości człowieka nowych czasów oraz wyznaczenie mu roli wychowawcy n a j­ bliższego otoczenia bliskie są poglądom etycznym Johna S tu arta Milla, k tó ry sądził, iż drogę osiągnięcia ideału stanowi przebudowa świadomo­ ści i etyki ludzi, uprzednie kształtowanie społeczeństwa przez światłych wychowawców 49.

W świecie wcześniejszych utw orów (np. Marii) obowiązek wychow a­ nia przez sztukę spoczywał na rodzinie50, a zwłaszcza na k o biecie51. W późniejszej fazie twórczości rolę tę wyznaczała Orzeszkowa in sty tu ­ cjom. Stwierdzając ogólnie niski poziom wykształcenia estetycznego pol­ skiej społeczności, postulowała pisarka założenie dziennika poświęconego wyłącznie literaturze i sztukom pięknym 52. Czasopismo grupujące eksper­

48 O r z e s z k o w a , Na prowincji, s. 106— 107.

49 E. K l i m o w i c z , U tylita ry zm w etyce. Współczesne kon trow ersje w o k ó ł

e ty k i Johna Stuarta Milla. Warszawa 1974. Zob. też H. S p e n c e r , P o ży te k i p ię­ kno. Przełożył M. D. W: Szkice filozoficzne. T. 1. Warszawa 1883.

50 Nie jest to oczywiście pogląd oryginalny i nowy. Jak zauważa P a s t e r - n i a k (op. cit., s. 41), w spraw ie tej Orzeszkowa zajęła identyczne stanow isko jak w ielu w spółczesnych jej pedagogów, z H. Wernicem na czele.

61 Ż m i g r o d z k a (Młodość p o zy tyw izm u , s. 200—201) stawia tezę, że skłon­ ność do przyznania w yjątkow ych prerogatyw kobiecie jako „reprezentantce w artości kulturalnych w kręgu domowym” oraz przekonanie o szczególnych estetycznych i etycznych zadaniach kobiet są rezultatem połączenia „szlacheckich i rom antycz­ nych tradycji, w których wychow ała się Orzeszkowa”, z amerykańskim, m ieszczań­ skim w zorem osobowym kobiety. Wydaje się też, iż dowodząc w yższości moralnej kobiet, pisarka podążała tropem Benthamowskich i B uckle’owskich konstatacji. J. B e n t h a m (Wprowadzenie do zasad moralności i pra w o d a w stw a . Przełożył B. N a w r o c z y ń s k i . Warszawa 1958, s. 92) stw ierdził np.: „w rażliw ość m oral­ na [...] jest zw ykle większa u kobiet niż u m ężczyzn”. Zdaniem H. B u c k l e ’ a

(W pływ kobiet na postęp wiedzy. Spolszczył S. C z a r n o w s k i . W arszawa 1867,

s. 49) rola kobiet, które wprowadziły w życie „pierwiastek idealny”, przyczyniła się do rozwinięcia wyobraźni”.

62 Dezyderat ten koresponduje z żądaniami W itkiewicza, Sygietyńskiego i Sar­ neckiego, którzy też domagali się, aby dział krytyki artystycznej w pismach ilu s­ trowanych był powierzany osobie kompetentnej.

tów w dziedzinie sztuki adresowane miało być do szerokich rzesz czy­ telników, kształtowanie sm aku estetycznego bowiem należy do ru d y ­ m entarnych środków wychowania społeczeństwa 53.

Przekonaniu o u tylitarnym charakterze sztuki towarzyszyła u Orzesz­ kowej w iara w to, iż upowszechnienie sztuki, czyli pełny i w nikliw y jej odbiór przez szeroki krąg czytelniczy, decyduje o kulturze danego n a­ rodu. Pisarka — podobnie jak P iotr Chmielowski w programowym a rty ­ kule U tylitaryzm w literaturze 54 — dowodziła, że ku ltu ra estetyczna nie na tym tylko polega, że określona społeczność wyłoni z siebie w ybitnych artystów , lecz zależy od tego, czy ich dzieła w danym narodzie znajdą oddźwięk. W yrazem więc dążności do upowszechnienia sztuki, stworze­ nia sytuacji, w której spotkanie z nią mogłoby być w najwłaściwszy spo­ sób zrealizowane, jest propozycja wybudowania muzeum, gromadzącego pospołu

m alarstwo, rzeźbę, muzykę, dramat i teorie estetyczne [tj. dzieła z zakresu estety­ ki —■ W. O.]. [...] wstydem powinno być dla społeczeństwa, że jego dzieła sztuki w ałęsać się muszą po wynajm owanych domach, nie posiadając przybytku w łasnego i odpow iednio urządzonego w.

O ile pomysł wybudowania „świątyni sztuki” nie był inicjatyw ą orygi­ nalną 56, o tyle novum stanowiła propozycja zintegrowania kilku dzie­ dzin sztuki, zasugerowania ich praźródła poprzez wspólną ekspozycję roz­ woju myśli estetycznej. Koncepcja ta, stanowiąca pogłos romantycznej idei syntezy sztuk, żywej jeszcze w latach sześćdziesiątych i siedemdzie­ siątych w polskiej publicystyce artystycznej 57, a opartej na Arystoteleso­ wej koncepcji złączenia plastyki i poezji w jednej klasie sztuk naśladow­ czych 58, zaw arta jest także w artykułach teoretycznoliterackich Orzeszko­ wej. W cytowanym już studium o Jeżu powieść zostaje dowartościowana poprzez porównanie jej z dziełem malarskim:

и E. O r z e s z k o w a , Dwa bieguny. W: Dzieła zebrane, t. 26, s. 55.

ы P. C h m i e l o w s k i , U ty lita ry zm w literaturze. W: Pisma krytycznoliterac­

kie. Opracował H. M a r k i e w i c z . Т. 1. W arszawa 1961, s. 70—80.

*· O r z e s z k o w a , Dwa Ыедипу, s. 56.

*· Sporo uwagi organizacji salonów wystawow ych, sposobowi eksponowania dzieł, potrzebie w zniesienia nowego gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych itp. pośw ięcali w sw ych felietonach Z. S a r n e c k i (zob. np. W arszawskie „Salony”

sztuki. „Tygodnik Ilustrow any” 1899, nr 47) i W. G o m u l i c k i (zob. np. Pogadan­ ka artystyczna. „Kurier Codzienny” 1884, nr 87).

17 Zob. np. J. K. T u r s k i , W y sta w a obrazów T o w a rz y stw a Z achęty Sztuk

P ięknych w K rólestw ie Polskim. „Kłosy” 1865, nr 17, s. 199: „Literatura i sztuka,

a m ianow icie też poezja i m alarstwo, to dwie siostrzyce, uzupełniające się wza­ jem nie”.

86 Koncepcja ta wyrażona została w takich m. in. zdaniach (cyt. za: W. T a ­ t a r k i e w i c z , Dzieje sześciu pojęć. Sztuka, piękno, forma, twórczość, odtwórczość,

przeżycie estetyczne. Warszawa 1982, s. 116): „Poeta jest naśladowcą tak samo jak

m alarz”; „Naśladowanie jest czynnikiem zadowolenia tak samo w sztuce melar- skiej, rzeźbiarskiej, jak w poetyckiej”.

E. O R Z E S Z K O W E J P O G L Ą D Y N A S Z T U K I P L A S T Y C Z N E 8 1

Pow ieść, należąca do dziedziny poezji przez samą genezę powstawania swego, ściśle je9t spokrewniona z m alarstwem i rzeźbą przez w ym agalność dla dobroci form y swej barwności w obrazach i wydatności w postaciach. Jest to tak dalece prawdą, że wyrażenia stosowane w estetyce dla m alarstw a i rzeźby stosują się też i do n ie j 5#.

Analogicznie w artykule z r. 1907:

Gdy [...] plastyczność i koloryt przedstaw ienia są doskonałe, działanie jego na w ew nętrzny wzrok słuchacza lub czytelnika staje się zupełnie analogiczne z tym, jakie na wzrok zm ysłow y w yw ierają dzieła sztuk plastycznych: malarstwa i rzeźby. I na psychikę również. Tak samo jak dzieła pędzla i dłuta, tw ory m alow ane i rzeź­ bione przez słow o w prawiają w ruch różne siły duszy ludzkiej, zmuszają do prze­ m awiania różne jej głosy i diapazon ich podnoszą, budzą je z leniw ego drzemania i w yw lekają z codziennej szarzyzny ··.

Przeprowadzone paralele pomiędzy powieścią a dziełem plastycznym zm ierzają pośrednio do utożsamienia społecznych ról pełnionych przez pisarza i malarza. O tych pierwszych, z profesjonalnych zresztą wzglę­ dów, pisała Orzeszkowa dużo i często 61. Przem yślenia dotyczące funkcji artysty-m alarza, zwłaszcza w specyficznych w arunkach polskiej egzy­ stencji, samoistny, pełniejszy i ostateczny w ym iar uzyskują natom iast dopiero w Nad N iem nem . Mając do wyboru dwa stanowiska skrajne, k ry ­ stalizujące się w rozmaitych teoriach estetycznych, Orzeszkowa opowia­ da się za modelem sztuki utylitarnej, służebnej wobec celów wychowaw­ czych, poznawczych i politycznych. Już zresztą w filipice wymierzonej przeciwko rom antycznem u wyobrażeniu arty sty jako nadczłowieka od­ woływała się pisarka do twórczości Michała Anioła Buonarrotiego, Leo­ narda da Vinci, Correggia i małych realistów flamandzkich, w dziełach tych m alarzy doszukując się realizacji modelu sztuki użytecznej, peł­ niącej wielorakie, a więc nie tylko estetyczne, funkcje 62.

W epopei szlacheckiej losy Zygm unta Korczyńskiego stanowią egzem- plifikację zdrady wobec utylitarnych obowiązków artysty, niemal jawnie formułowanych przez pisarkę:

Z ekstazą prawie m yślała [Andrzejowa], że na tym samym ołtarzu, na któ­ rym zgorzał Andrzej, syn jego składać będzie ofiary geniuszu i pracy. Będzie on, wspólnie z garstką wybranych, św iatłem roznieconym w ciemnościach, chlubą

5ł O r z e s z k o w a , O powieściach T. T. Jeża z rzu te m oka na powieść w ogó­

le, s. 14i2.

30 E. O r z e s z k o w a , Literatura. W: Pisma krytycznoliterackie, s. 451.

61 M. in. w artykułach: Kilka u wag nad powieścią, O powieściach T. T. Jeża

z rzu tem oka na powieść w ogóle, Literatura.

92 E. O r z e s z k o w a , Drugie dziesięciolecie (1840— 1850). W: Pisma k r y ty c z ­ noliterackie, s. 205: „wieki XV i XVI przedstawiają nam potężne postacie artystów

takich, jak np. Michał Buonarroti i Leonard da Vinci, którzy byli nie tylko m i­ strzami w sztuce, ale w ielkim i uczonymi, patriotam i i krzewicielam i nie sam ych tylko estetycznych id ei”.

poniżonych, świadectw em życia pozornie umarłym. Jego natchnienia utworzą jedną z cegieł do budowania arki, która płomień życia przenosi na drugą stronę gaszącej go p o w o d zie*.

Odmienność warunków, w jakich egzystuje społeczeństwo, determ i­ nuje odmienność zachowań; stąd kontynuacją zbrojnych działań poprzed­ niego pokolenia w nowej sytuacji ma być twórczość artystyczna nakie­ row ana na bohaterską przeszłość i mobilizująca do czynów w imię lepszej przyszłości, ó w kompensacyjny i mobilizujący zarazem charakter tw ó r­ czości plastycznej stanowi splot romantycznej tradycji K ordiana i Kon­ rada oraz pozytywistycznego, o Benthamowskiej proweniencji, modelu sztuki utylitarnej.

Niejako na drugim planie, w cieniu problem u tak żywotnego w pol­ skiej tradycji myśli estetycznej, pojawiają się rozważania dotyczące za­ gadnienia relacji między nauką a talentem oraz w pływ u bodźców zewnę­ trznych na ostateczny kształt dzieła sztuki. W monograficznych arty k u ­ łach o twórczości Jeża „talent” interpretow ała Orzeszkowa jako specy­ ficzną postać zdolności intelektualnych, które w ym agają świadomego sa­ mokształcenia etycznego, estetycznego i naukowego 64. W identycznej po­ staci postulat „kompletności troistego wychowania” pojawi się w Nad

N iem nem , przy czym niepełność jego realizacji (brak członu pierwszego)

stanowić będzie jedną z głównych przyczyn klęski artystycznej Korczyń­ skiego.

Z problem atyką talen tu ściśle też koreluje kw estia podniety twórczej. Im potencję artystyczną Korczyński w yjaśniał brakiem impulsów zewnę­ trznych, mogących pobudzić jego wyobraźnię. Domniemania bohatera zbija argum entacja zaw arta w kom entarzu odautorskim:

N ie przychodziło mu na myśl, że w każdej fali powietrza, światła, woni, w każdym kamyku przydrożnym i każdej trawie polnej, w liniach każdego ludz­ kiego oblicza i w estchnieniu każdej piersi ludzkiej tkw i cząstka duszy świata, niew idzialnym i nićm i połączona z duszą artysty i w ruch ją w praw ić mogąca, jeżeli tylko naprawdę jest to dusza artysty. On był pew ny [...], że trzeba mu było gór, skał, mórz, puszcz, gorących szafirów niebieskich, nagich modeli, fanta­ stycznych draperii, gwaru, gorączki, gonitwy, aby czuć, m yśleć i tworzyć. Gdyby św iat zewnętrzny oblał go jakim w ielkim bogactwem i ugodził w eń jakimi pioru­ nam i wrażeń... Tu niestety, niestety! nic nie czyniło na nim wrażenia żadnego...w

W ydaje się, że wrażliwość artystyczną, wyobraźnię tw órcy pojm uje Orzeszkowa jako rodzaj czułej m em brany rejestrującej, oceniającej i prze­ tw arzającej te objawy rzeczywistości, wobec których osobnik przeciętny przejdzie o b o ję tn ie66. W poglądzie zaprezentowanym doszukać się też

•*E . O r z e s z k o w a , Nad Niemnem. Warszawa 1965, s. 364.

M O r z e s z k o w a , O powieściach T. T. Jeża z rzute m oka na powieść w ogó­

le, s. 141— 142.

•5 O r z e s z k o w a , Nad Niemnem, s. 375—376.

M Podobnie w cytow anym artykule o Jeżu (s. 143) smak estetyczny jest „ u m i e j ę t n o ś c i ą oceniania, w ybierania i grupowania pierwiastków piękna”.

E. O R Z E S Z K O W E J P O G L Ą D Y N A S Z T U K I P L A S T Y C Z N E 83

można pogłosów w edyjskiej form uły „tat tvam asi”, widocznej w kreacji tw órcy jako jednostki, która — uw alniając się od egoizmu — zdolna jest rozpoznać swą tożsamość z innym indywiduum . Impuls twórczy tkwi im m anentnie w artyście poznającym swą jaźń i stw ierdzającym wów­ czas, że stanow i ona zm iniaturyzow any odpowiednik makrokosmosu. Kon­ cepcja ta w yjaśnia też zafascynowanie Orzeszkowej portretem psycholo­ gicznym, k tóry w tej w ersji jest uzew nętrznieniem przełamania prze­ działu osobowości, ujaw niając zarówno uczucia człowieka przedstawione­ go, jak i przedstawiającego.

Intrygujący i dość bogaty obraz fascynacji Orzeszkowej problemami m alarskim i uzupełniają jej kontakty z plastykami, którzy mieli ilustro­ wać dzieła autorki M arty. Pisarka, zarówno w listach do m alarzy β7, jak i w relacjach bardziej osobistych, kierow anych do p rzy jació łe8, wielo­ krotnie podkreślała moment zadowolenia, z jakim przyjm owała propozy­ cje dotyczące interpretacji jej tekstów za pomocą dzieł malarskich. Po­ czytując transpozycję treści utw oru na język sztuk plastycznych za zasz­ czyt, rodzaj uznania dla działalności literackiej, Orzeszkowa podejmo­ wała też częste próby wciągnięcia do pracy ilustratorskiej co znamie­ nitszych malarzy. Symptomatyczna w tym względzie jest wymiana listów z Franciszkiem Salezym Lewentalem, w których główny nacisk położono na kw estię w yboru odpowiedniego kandydata, mającego zilustrować Mir-

talę. Pisarka bardzo trafnie oceniła wówczas klasycyzujące m alarstwo

H enryka Siemiradzkiego, stwierdzając, iż „czczony jest na prowincji szczególniej, niemal bałwochwalczo i wyżej od M atejki” (LZ 1, 132), i właśnie twórcę Św ieczników chrześcijaństwa — jako znawcę i miłośni­ ka świata starożytnego — na in terpretatora tekstu swego wybierając. Do współpracy tej jednak nie doszło, gdyż m alarz w liście kom plem entu­ jącym twórczość autorki Mirtali — po początkowo wyrażonej akcepta­ cji — odrzucił jej i Lewentala propozycję, tłumacząc się brakiem um ie­ jętności ilustratorskiej oraz niedostatkiem czasu na tak pracochłonne za­ jęcie 69. Ostatecznie ilustracje wykonał Miłosz Kotarbiński, wielokrotnie zresztą instruow any w tej m aterii przez pisarkę.

Zabiegi wokół ilustrowania tekstów należy rozpatrywać w innym jeszcze aspekcie. Dotyczy to przede wszystkim tych utworów, których idea mogła być kontrow ersyjnie przyjęta przez odbiorców. Odważne uję­

87 J a n k o w s k i , komentarz w: LZ 1, 331.

*8 LZ 8, 99: „Za chęć łaskawą uświetnienia now eli mojej ilustracjam i Stachie- wicza uprzejmie dziękuję. Raz już miałam ten zaszczyt, że m istrz ten ilustrow ał po­ w ieść moją (Bene nati) i posiadam drogocenną tego pamiątkę w postaci dużej serii w łasnoręcznych jego rysunków ”.

·* Cyt. za: J a n k o w s k i , komentarz w: LZ 1, 332: „tak mi przykro, że brak czasu i w prawy ilustratorskiej (wykończony rysunek do drzeworytu więcej może czasu by mi zabrał niż spory rysunek) zmusza mię do zaniechania powziętego pier­ w otnie zamiaru zrobienia ilustracji do nowej powieści Pani!”