RECENZJE 7 8 9
s. 58 п.). W tom ie II przedstawiono spraw ę m asowej dezercji z oddziałów zapaso
w ych na terenie Galicji, w reszcie naszkicowano proces przejmowania w ładzy przez instytucje polskie w K rakowie i Lublinie i konflikt polsko-ukraiński na terenie Lw owa i Przem yśla. Przy om awianiu likw idacji okupacji austro-w ęgierskiej w Kró
lestw ie Polskim autorzy przyjmują, za literaturą p olsk ą4, liczbę 8000 żołnierzy austro-w ęgierskich jako całość stanu w ojsk okupacyjnych w Generalnym Guber
natorstw ie W ojskowym, podczas gdy szef sztabu tego Generalnego Gubernatorstwa w okresie od września 1915 do lipca 1918 r., przebyw ający w Lublinie także w końcu października i na początku listopada 1918 r. płk A. Hausner określa liczebność wojsk okupacyjnych w końcu października 1918 r. na około 150 000 żołnierzy, zam ieszcza
jąc przy tym w ykaz stacjonujących na tym terenie jed n ostek 5.
Przechodząc do oceny końcowej wypada podkreślić imponującą rozległość k w e
rendy źródłowej (oprócz archiwów i bibliotek Wiednia, także Budapeszt, Praga, Za
grzeb, Freiburg i Zadar) oraz w ykorzystanie literatury przedmiotu w językach wszystkich narodów byłej monarchii naddunajskiej. Obok spraw znanych w dotych
czasowej literaturze, monografia R. G. P l a s c h k i , H. H a s e l s t e i n e r a i A.
S u p p a n a zaw iera w iele partii pionierskich, decydujących o jej trw ałej treści dla badań nad dziejam i rozpadu m onarchii habsburskiej i narodzin państw narodowych w Środkowej Europie.
Jan L ew an dow ski
Robert K v a é e k , H istorie jednoho roku, „Edice A rchiv” t. XVII,
„Mlada fronta”, Praha 1976, s. 266.
Ta w założeniu popularna książka zasługuje na uw agę polskiego historyka nie tylko ze w zględu na osobę autora — znanego z dawniejszych publikacji przezna
czonych dla czytelników fachowych — lecz także z powodu w ykorzystania trudno dostępnych m ateriałów archiwalnych czechosłow ackiego M inisterstwa Spraw Za
granicznych.
Form alne ram y pracy tworzą dzieje 1936 r. w polityce europejskiej, ze szcze
gólnym zwróceniem uw agi na losy Europy środkowej. Autor jednakże przedstawia wydarzenia na szerszym tle, ukazując procesy, które przebiegały w cześniej oraz w yjaśniając konsekw encje decyzji politycznych. W rezultacie otrzym uje czytelnik obraz w ydarzeń, które prowadziły w latach trzydziestych do katastrofy m onachij
skiej oraz w ybuchu w ojny w e w rześniu 1939 r., aczkolwiek o tych konsekwencjach bezpośrednio nie m a m owy.
Istotną zaletą książki jest ukazanie w zajem nego związku polityki w ewnętrznej niektórych państw (zwłaszcza Czechosłowacji, Francji i Niem iec) z polityką zagra
niczną. Dzięki tem u na wyrazistości zyskuje analiza problem ów stosunków m iędzy
narodowych.
Autor w ybrał form ę narracji na poły literackiej, z licznym i anegdotami. Jed
nakże podstaw ą są relacje uczestników w ydarzeń, raporty dyplom atyczne, k ores
pondencja i inne dokum enty obficie cytow ane w tekście. W prawdzie autor — ze w zględu na popularną formę książki — zrezygnował z przypisów, lecz informacje zaw arte w tekście są z reguły w ystarczająco dokładne, by historyk orientował się
4 T. B o b r o w n i c k i-L i b с h e n , S iły o k u p a cji a u stria ckie j w p rzed d zień p rzew ro tu ,
„ N ie p o d le g ło ś ć ” t. V, 1932, s. 403; za n im M. Z g ó r n i a k , D er Z u sa m m e n b ru ch der m ilitä rischen O rganisation Ö sterreich-U ngarns im J a h re 1918 in P olen [w :] D ie A u flö su n g des H absburgerreiches. Z u sa m m en b ru ch u n d N e u o rien tieru n g im D onauraum , e d . R . G . P 1 a s с h - k a , K . M а с к , W ie n 1970, s . 299.
5 A. H a u s n e r , Die P o len p o litik der M itte lm ä ch te u n d die österreichisch-ungarische M ilitä rverm a ltu n g in P olen w ä h ren d d es W eltkrieg es, W ie n 1935, s. 366 n n .
790 RECENZJE
skąd pochodzą cytaty i m ógł je skontrolować — jeśli dysponuje dostępem do odpo
wiednich źródeł.
Znaczna część problem atyki znana już jest z dawniejszej książki К v а с к a, poświęconej polityce zagranicznej Czechosłowacji w latach 1933— 1937i. Jednakże w niektórych kw estiach czytelnik poznaje obecnie w ięcej szczegółów. Szerzej om ó
wiono m.in. poufne sondaże niem ieckie w Pradze na jesieni 1933 r. oraz w latach następnych. Autor nie ogranicza się do samej relacji, lecz daje dodatkowe kom en
tarze. Inicjatywa niem iecka z listopada 1933 r. w inna tym bardziej interesow ać historyków polskich, ponieważ nastąpiła ona bezpośrednio po zapoczątkowaniu roz
m ów J. Lipskiego, prowadzących do podpisania- deklaracji polsko-niem ieckiej ze stycznia 1934 r. Sugerow ać to może, że jesienią 1933 r. Hitler podejm ował rów no
legle różne w arianty polityki zagranicznej (rozmowy z Polską toczyły się poufnie poprzez kanały dyplom atyczne, dla rozmów z Czechosłowacją służył aparat NSDAP), nie wiedząc jeszcze, która możliwość okaże się najbardziej korzystna. Rozm owy z Polską doprowadziły do szybkich wyników, być może, były bardziej korzystne też z punktu widzenia dalszej polityki III Rzeszy. W wypadku jednak niechętnej lub nazbyt ostrożnej postaw y rozm ówców polskich pozostawał wariant odm ienny — próba porozumienia z Czechosłowacją. Jak w ynika z omawianej książki, w Pradze rozważano poważnie m ożliwość porozumienia z Niem cam i w postaci układu o n ie
agresji.
Podkreślić także należy — co przedstawia K vacek — że na wyborze „polskiego”
wariantu zaw ażyła również rywalizacja m iędzy A usw ärtiges Am t oraz organami NSDAP, w której zw yciężyli dyplomaci.
P ozytyw nie oceniając książkę czeskiego historyka, trudno się powstrzym ać od paru uwag krytycznych. Przyjęta przez autora konw encja literacka pociągnęła za sobą niekiedy zbyt lapidarne ujęcie stanow isk poszczególnych polityków. Tak w ięc niezupełnie ścisłe jest określenie przyczyny niepowodzenia rozmów m iędzy M ussoli- nim a Edenem w czerwcu 1934 r. w sprawie Abisynii. Eden proponował w ówczas kompromis, na zasadzie ustępstw terytorialnych ze strony ofiary agresji. K vacek komentuje: „Włoskiemu dyktatorowi w ydało się to zbyt mało. Chciał znacznie w ię cej — chciał w szystk o” (s. 13). Zapewne takie były rzeczyw iście ostateczne cele Włoch, jednak przebieg rozm owy był nieco odmienny. M ussolini bowiem odrzucił propozycje brytyjskie postulując znacznie dalej idące ustępstw a terytorialne A bi
synii, lecz rezygnow ał wówczas z zajęcia całego k r a ju 2. Nie jest ścisła inform acja (s. 140), że rozm owy polsko-niem ieckie w spraw ie deklaracji ze stycznia 1934 r. były do ostatniej chw ili zachowane w całkowitej poufności, tak że politycy innych k ra
jów (a zw łaszcza Czechosłowacji) o nich nie w iedzieli. Deklaracja została podpisana 26 stycznia, zaś 20 stycznia o rozmowach polsko-niem ieckich rozm awiał Beck z Be- neśem 3; nie była to pierwsza informacja na ten tem at. Pew ne uproszczenia dostrzec można i w innych sądach o polskiej polityce. Czasem w reszcie sform ułowania b y
wają niezręczne, jak na przykład: „Bullit pomimo sw ego pobytu dyplom atycznego w Moskwie pozostał przysięgłym przeciwnikiem system u socjalistycznego” (s. 71).
Czyżby autor uważał, że dyplom ata przebyw ający na placówce w innym kraju z re
guły staje się przysięgłym zwolennikiem jego ustroju?
Niezręczności i nieścisłości są marginesem w omawianej książce. Dominują n ie
zaprzeczalne walory, także z punktu w idzenia popularyzacji w iedzy historycznej.
Warto byłoby pom yśleć o polskim przekładzie.
Jerzy T om aszew ski
( ?
1 R. K v a c e k , N ad L vropou zatazeno. C eskoslovensko a Evropa 1933—1937, P r a h a 1966.
2 A. E d e n , P a m ię tn ik i 1923—1938 t. I : W o bliczu d y k ta to ró w , W a rsz a w a 1970, s. 172 n n . 3 P o r. W. B a l c e r a k , Legenda bez p o k ry cia, „ S tu d ia z d z ie jó w Z SR R i E u ro p y Ś ro d k o w e j” t. IX , 1973.
