. i
'.1"l
t'
•
Wydawnictwa Instytutu Ba?tyckiego
STOSUNKI ROLNICZE
NA POMORZU
POLSKIE POl\10RZE. Tom 3·
(Pami?tnik Instytutu Ba?tyckiego, Tom XX)
BOGDAN ZABORSI(!
Podatek gruntowy, g?sto?? zaludnienia,
i narodowo?? mieszka?ców na Pomorzu
3 MAPY I SKOROWIDZ GMIN
WOJEWÓDZTW?\ POMORSKIEGO
T O RU? 1934
SK?AD Gl,OWNY: KASA IM. MIANO\VSKIEGO - INSTYTUT POPIERANIA NAUKI
\VARSZAWA, PA?AC STASZICA
.
..?
... ?-.
WYDAWNICTWA INSTYTUTU BA?TYCKIEGO
BOGDAN ZABORSKI
PODATEKGRUNTOVVY,G?STO?C
ZALUDNIENIA I NARODOWO?C
MI?SZKA?COW NA POMORZU
ROZPRAW A Z PRACY ZBIOROWEJ
"STOSUNKI ROLNICZE NA POMORZU"
TORU? 1936
S K t. A D G t. ÓW N Y: KASA IM. MIANOWSKlEGO - INSTYTUT POPIERANIA NAUKI
WARSZAWA, PAl.AC STASZICA
"
Wydawnictwa Instytutu Ba?tyckiego
)
Pami?tnik Instytutu Ba?tyckiego
S e rj a DOMIN lUM MARIS
l. WOJCIECH STOPCZYK. H andel mi?dzynarodowy na Ba?tyku
Toru? 1928, str. 192+VIJI, 71 tabel i 6 wykresów. Cena 6 z?.
2. O b ro n a P om o r
?? ?raca zbiorowa ,Pod redakcj? J. Borowika, zawieraj?ca
rozprawy: H. Baglnsluego, S. Ce l ic h o ws k i eg o, K. Esden-Temp-
skiego, F.Hilchena, C. Klarnera, E. Kwiatkowskiego T.Noso-
wicza, J. Ru m ml a, A. Siebeneichena, M. Siedleckieg? M. Tur·
skiego, S. Wartaiskiego. Toru? 1930 str. 237+XV, 42 tabei 14 map
• schematów i wykresów. Cena 10 z?.
"
3. A. SIEBENEICHEN i H. STRASBURG ER. S p 6 r o G d y n i ?.
Toru? 1931, str. 180+ VIII, 43 tabel. Cena 7,50 z?.
4. KAZIMIERZ ?WI?TECKI. Rozwój Portu Gda?skiego. Toru?
1932, str. 309+XIV, 148 tabel, 5 map i 8 wykresów. Cena 10 z?.
5. JULJUSZ PIASECKI. T r a n zy t n i em i e c k i p rz e z P o l s k ?.
Toru? 1935, str. 187+XVIII, 2 tabele i 4 szkice. Cena 5 z?.
6. ? w i a t o P o g 1 ? d M o r ski. Praca zbiorowa pod redakcj? J. Borowika
zawieraj?ca rozprawy: F. B u jak a, R. D y b o s k i e g o, W. K a rn i e?
nieckiego, C.Klarncra, W.Konopczy?skiego, J.Nowaka
W. 01 s.z e ? i c ? a, B. S t.e l II} a C? o w s k i ej, .?. S t o ? y h w y:
K. Tymlenleck lego, J. WI d aj e WI c z a, Z. \VOJ CI e c h o wsk iego
B. Z a b o r s k i e g o. Toru? 1934, str. 390+XVI, 35 tabel, 13 map 11 wy?
kresów i 6 rycin. Cena 10 z?.
'
7. A p a r a t t e c h n i c z n o - h a n d l o w y m i a s t a p Or t o we g o. Praca
zbiorowa pod redakcj? J. Borowika, B. Nagórskiego i T. Seiferta (w druku).
8. ANDRZEJ JA?OWIECKI. Ko n k u ren c Ja w? g l ow a po ls k o-
b r y t Y j s k a n a r y n k a c h s k a n d y n a w s k i c h. Toru? 1935
str. 191+X, 50 tabel. Cena 6 z?.
'
9. FELIKS HILCHEN. Transport morski a mi?dzy narodowe
porozu mie nie w ?eglud ze. Toru? 1934, str.l04+X, II tabel. Cena 5 z?.
10. BOLES?AW LEITG EBER. P o r t K o p e n h a ski. Toru? 1935
str. 256+X, 28 tabel i 7 map. Cena 10 z?. '
Poszczególne rozprawy z Pami?tnika (Serja DOMINIUM MAR/S)
?l?sk i pomorze jako symbole naszej niezale?no?ci
napisa? C. Klarner. Toru? 1932, str. G3. 26 tabel i 10 wykresów. Cena 5 z?:
? y w i o ? m o r s k i w t wór c z o ? c i J ó z e f a C o n r a d a, napisa?
R. Dyboski. Toru? 1932. str. 25. Cena 1,50 z?.
.
Dziejowy stosunek Polaków do morza, napisa? K. Tvmieniecki ,
Toru? 1932, str. 34. Cena 2,50 z?.
Z a g a d n i e n i e r a s y n o r d y c z n e j w n a u c e i p o l i t Yc e, na-
pisa? K. Sto?yhwo. Toru? 1932, str. 20. Cena 1,50 7.1.
S t o s u n e k K a s z u b d o P o l s k i, napisa?a B. Stelmachowska. Toru?
1932, str. 34. Cena 2,50 z?.
'tV ? g i e l i m o r z e, napisa? W. Olszewicz. Toru? 1932, str. 35, 9 tabel.
Cena 2,50 z?.
Z a r y s m o r f o log j i pó? n o c n y c h K a s z u b, napisa? B. Zaborski.
Toru? 1933, str. 56. Cena 5 z?.
G e o log i c z n a p r z e s z ?o? ? B a ? t Y k u, napisa? J. Nowak. Toru?
1933, str. 36. Cena 2.50 z?.
K w e s t j a b a ? t Y c k a jak o z a g a d n i e n i e m i ? d z y n a r o d o w e,
napisa? W. Konopczy?ski. Toru? 1933, str. 23. Cena 1,50 z?.
S ? o w i a n i e z a c h o d n i n a B a ? t Yk u, napisa? J. Widajewicz. Toru?
1933, str. 34. Cena 2.50 z?.
R o z w Ój t e r y t o rj a l n y P r u s w s t o s u n k u d o z i e m m a c i e-
r z y s t Y c h P o l s k i, napisa? Z. Wojciechowski. Toru? 1933, str. 48.
Cena 2.50 z?.
Kul t u r y m o r s k i e i l ? d o w e, napisa? Fr. Bujak. Toru? 1934, str. 25.
Cena 1.50 z?. .
p o l s k a n a d B a ?t Y k i e m, napisa? W. Kamieniecki. Toru? 1934, str. 24.
Cena 1.50 z?.
O r g a n i z a c j a p o r t ó w m o r s k i c h. Praca zbiorowa pod redakcj?
J. Borowika i B. Nagórskiego. Toru? 1934, str. 150+VI, 2 mapki.
Cena 7.50 z?.
A d m i n i s t r a cj a i u r z ? d z e n i a p o r t u G d a ? s k i e g o, napisa?
??. Nagórski, Toru? 1934, str. 26. Cena 1,50 z?.
vVYDAWNICTvVA INSTYTUTU BA?TYCKIEGO
BOGDAN ZABOHSI(!
PODA 11EK G-RUNTOWY, G?STO??
ZALUDNIENIA I NARODOWO??
MIESZKA?COW NA POMORZU
ROZPRAWA Z PRACY ZBIOROWEJ
"STOSUNKI ROLNICZE NA POMORZU"
TORU? 193G
- -
- - - -
S K?A D G ?ÓW N Y: KASA IM. MIANOWSKLEGO - INSTYTUT POPIERANIA NAUKI
WARSZAWA PA?AC STASZICA
--I
bOD?
SO.91
Liczby podane w tek?cie t?ustym drukiem w nawiasach ostrych []
oznaczaj? numer porz?dkowy dzie?a w spisie literatury na str. 35--38 .
•
SPIS RZECZY
\VSTl?P Str.
Ramy terytorjalne opracowania, str. I;" Punkty styczne st ndjó w
populacyjnych z rolniczemi, str. I; Uk?ad tre?ci , str. 2.
!<-OZDZIA r? I. PODZIA ?. ,\ DMINISTRACY JNY ,
§ l. Kontur podzia?u administracyjnego jako
podk?ad. . . . . . :. . . . .
-4
Materja?y podstawowe, str. 4: Dot ychc aasowe kontury Pomorza,
str. 5.
2, S P o s ó b o p r a. c o w a n i a. p o d k?a. <l II • • • . • • • •• 6
Wykorzystanie materja?ów, str. 6; Stopie? generalizacji, str. 7.
3· War t o?? n a. u k o wam a p y p o d z i a ? u a d m i n i-
stracyjnego . . . . . . . . .. . .... 7
Trwa?o?? granic, str. 7; Zmiany granic gromad w w. XIX i XX,
str. 7; Powojenne zmiany granic so?ectw, str. 9; Granice admi-
nistracyjne a teren, str. 10; Uk?ad Skorowidza Gmin, str. 10.
ROZDZIA? II. WARUNKI ?RODOWISK.\
§ l. Ukszta?towanie powierzchni i gleby. . . 13
Elementy krajo br azu , str. 13: Rze?ba powierzchni i gleby, 8tT. 13.
2. K l i m a t p o z o s t a ? c war u n k i m i e j s c o w e 14
Klimat, str . T4; Czynniki gospodarcze i kulturowe, str. 14.
ROZDZIA? III. G?STO?? ZALUDNIENIA I DYNAMIKA LUD-
NO?CI
§ l. Dzisiejsza g?sto?? zaludnienia " 16
Kasz uby, str. 16; Bory Tucholskie, str. 16; Kosz najdr y i Kocie-
wie, str. I7; Obszary nadwi?la?skie i nadnoteckie, str. 17; Ku-
jawy, str. 18; Wp?ywy dawnej granicy pa?stw, str. 18.
2 Rozwój g ? s t o
?
c i zaludnienia. od pocz?tku
XIX \\'. .. . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . o. 19
Zaludnienie na. pocz?tku XIX W., str. 19; Zag?szczanie ludno?ci
(1800--1931), str. 20; Dynamika populacyjna. lat 1921-1931,
str. 21; Wp?ywy linij kolejowych, str. zr : Obszary przyrostu
i ubytku, str. 22.
HOZ1>ZIA? IV. Z,\G,\DNIENI.\ NJ\RODOWO?CIOWE
§ I. Z Tll e t o d Y k i 111 a p n a r o d o w o ? c i o w Yc h 24-
Wymagania stawiane mapom, str. 24; Metody punktowe, str. 25;
.l\fdody powierzchniowe, str. z5.
Str.
§ 2. H. O z m i c s z c z c n i e n a r o d o w o ? c i Il a l' o III o r z U. 26
Literatura, str. 20; :.\Iaterja? cyfrowy, str. 26; J?zyk, narodowo??
i u?wiadomienie, str. 27; Rz ut oka wstecz, str. 28; Posiadanie
ziemi wed?ug narodowo?ci, str. 29.
ROZDZL\ ? V. ROZMIESZCZENI E NAH.ODOWO?CI A STOPlEX
?
NASYCENIA POWIEH.ZCH.:\ I ZIE:IVII L UI>NO?CI?
§ I. R o z m i e s z c z e n i e n a r o ci o w o ? c i a g ? s t o?? z a-
l u d n l e n i a . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
Poszukiwania metody, st r 30; Usuwanie lasów z map, str. 30;
Wprowadzenie g?sto?ci zaludnienia, str. 31.
§ 2. K o n i e c z n o?? II W Z g I ? d n 1 e n l a w y <1 a J II o S c i g I e-
b y. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Nasycenie ziemi ludno?ci?, st r, 32, Plony jako micr nik, str. 32;
Podatek gruntowy miernikiem gleby, str. 33; ..\ k tu al no?? danych
podatkowych, str. 33.
§ 3. U w a g i ko? c o w e
..34
Literatura
Skorowidz gmin
35,
za str. .38
s p r S :\1 A P E K
I. G?!:ito?? zal udnic ni a z lat 1796-- I?02
2. G?sto?? zaludnienia z r. I87! .
3. Ruch ludno?ci z lat J<).ll i 1931
za str.
za str.
z a str.
20 20
24
s O 9?
•
BOGDAN ZABORSKl
PODATEK GRUNTOWY, G?STO?? ZALUDNIENIA
I NARODOWO?? MIESZKA?CÓW NA POMORZU
Wst?p
••
RAMY Rozwa?ania niniejsze odnosz? si? do obszaru, po-
TERYTORJALNE ?o?onego mi?dzy wybrze?em Ba?tyku oraz wschodni?
OPRACOWANIA
i zachodni? granic? polskiego Pomorza. Obszar
nasz si?ga na po?udnie poza dolin? Noteci do linji: Obrzycko-
W?growiec-Inowroc?aw-W?oc?awek. Tak wykrojony teren odpo-
wiada trapezowi, którego zewn?trzna ramka zawarta jest mi?dzy
po?udnikami: 16°32' i 19°32' na wschód od Greenwich, oraz
równole?nikami: 52°42' i 55° pó?nocnej szeroko?ci geograficznej.
Trapez ten odpowiada pierwszemu z szesnastu arkuszy na wi?ksz?
skal? pomy?lanego "A n t r o p o g e o g r a f i c z n e g o A t l a s u
P o l s ki" [52J. Zespó? zagadnie?, przedstawionych na serji map,
odnosz?cych si? do naszego pierwszego arkusza wspomnianego atlasu,
utworzy? powinien sczasem pewnego rodzaju "A t l a s P o m o r z a".
Na pocz?tek wybrane zosta?y wi???ce si? ze sob? problemy, doty-
cz?ce narodowo?ci mieszka?ców, dzisiejszej i dawniejszej g?sto?ci
zaludnienia, przyrostu ludno?ci oraz podatku gruntowego.
Aby uzyska? bardziej pe?ny i wyrazisty obraz sto-
PUNKTY STYCZ?E, .
STUDJÓW POPULA- sunkow populacyjnych, nale?y rozpatrywa? rozmie-
CYJ?YCHCZEM!z nOL?I- szczenie ludno?ci w perspektywie dziejowej oraz na
tle mo?liwo?ci wy?ywienia rolniczej cz??ci mieszka?-
ców z ziemi, na której mieszkaj?.
Aby uzyska? pogl?d na s t o p i e
?
n a s y c e 11 i a z i e m i
l u d n o ? c i ?, nale?y pozna? p o j e m n o?? l u d n o ? c i o w ?,
czyli c 11 ? o n n o?? ka?dego kawa?ka ziemi - pozna? niejako jej
p o t e n c j a ? o s a d n i c z y. W tern miejscu studja populacyjne
wchodz? w styczno?? z r o l n i c z e m i. Innym jest przecie? po-
tencja? osadniczy ziemi u r o d z a j n ej - odmienny za? - j a ? 0-
we j. W pracy niniejszej staram si? poda? w zarysie prób? zró?ni-
cowania typów gleb z punktu widzenia ch?onno?ci osadniczej.
Podatek g runt: - 145- 1
2 Porlatek gruntowy Pami?tnik l. B.
Za miernik dobroci gleby - z punktu widzenia pojemno?ci
ludno?ciowej - uzna? mo?na do pewnego stopnia jej w y d a j-
n o??, mierzon? wysoko?ci? p lon ó w. Mo?naby uzna? zbiory
najbardziej rozpowszechnionego z ziemiop?odów, uprawianych w Pol-
sce, mianowicie ? y t a jako w?a?ciwy wska?nik wydajno?ci ziemi
ornej. Wszelako studja nad wydajno?ci? pozosta?ych u?ytków by?yby
•
bardziej skomplikowane i utrudnione brakiem odpowiednio drobiaz-
gowej statystyki.
Na podstawie szczegó?owych studjów nad wydajno?ci? wszelkiego
rodzaju u?ytków ziemi przed laty blisko 70 w?adze pruskie dokona?y
niezmiernie precyzyjnej klasyfikacji gruntów, na której oparto na-
st?pnie wymiar podatku gruntowego. Materja? ten do dzi? nie straci?
swej warto?ci w tym sensie, ?e nadaje si? i dzi? jeszcze do zró?nico-
wania i regjonalizacji terenów wed?ug wydajno?ci ziemi. Po wnie-
sieniu na map? odpowiednich danych, otrzymujemy rozk?ad plam
barwnych, zadziwiaj?co podobny do obrazu, danego przez map?
plonów ?yta.
.
Poni?ej w rozdziale V, § 2 znajdziemy szczegó?owe rozwa?ania
na ten temat, ju? we wst?pie jednak uzna?em za w?a?ciwe uwypukli?
??czno??, która zachodzi mi?dzy studjami populacyjnemi a rolni-
czemi. ??czno?? ta sprawi?a, ?e niniejsze studjum wchodzi w sk?ad
tomu, po?wi?conego zasadniczo stosunkom rolniczym Pomorza.
? Dla zorjentowania czytelnika podaj? tu w krótko?ci
UK?AD TRE;:,CI
I d ?' k . ?ci k ' l ?
przeg ? tre CI w colejno CI, tora zna az a zastoso-
wanie w niniejszym artykule.
Szczegó?owe rozwa?ania nad stosunkami ludno?ciowemi nale?y
odnosi? wsz?dzie do odpowiednich powierzchni, tych mianowicie, do
których ka?de z ugrupowa? ludno?ci si? odnosi. Z jednej strony
zatem przygotowa? nale?y odpowiedni materja? c y f r o w y, z dru-
giej za? - w?a?ciwy p o d k?a d kar t o g r a f i c z n y, który,
zawieraj?c podzia? na najdrobniejsze "komórki" terenowe - so?ectwa
i obszary dworskie - wskazywa?by niejako ramy terytorjalne dla.
ka?dej pozycji cyfrowej.
Dopiero po przygotowaniu tych ma terja?ów podstawowych
przej?? mo?na do wnoszenia w?a?ciwych oznacze? barwnych (odpo-
wiadaj?cych cyfrom) w stosowne "komórki" na mapie. Otrzymany
w wyniku tych oznacze? obraz stanowi? b?dzie podstaw? rozwa?a?'!
nad rozmieszczeniem i nasileniem badanego zagadnienia.
Po rozpatrzeniu podstawowych materja?ów cyfrowych a "'szcze-
gólniej kartograficznych i zaznaczeniu warto?ci naukowej konturu
samego w sobie, rozpatruj? warunki ? r o d o w i s k a, w którem
- 146 -
•
Tom XX, 3 Wst?p 3
?yje ludno??; wzi??em pod uwag? takie czynniki, jak krajobraz,
gleb?, klimat oraz wspomnia?em o znaczeniu wp?ywów gospodarczych
i kulturalnych, oczywi?cie nie pretenduj?c bynajmniej do wyczerpa-
nia ?adnego z tematów, a tylko potr?caj?c o nie w tern przekonaniu,
?e niepodobna rozpatrywa? stosunków populacyjnych bez oparcia
ich o warunki miejscowe.
Dalszym etapem, któremu po?wi?cono III rozdzia? pracy, s?
studja nad g ? s t o
?
c i ? z a l u d n i e n i a i d Y n a m i k ? l u d-
n o
? ci. Punktem wyj?cia b?dzie tu dzisiejsza g?sto?? zaludnienia.
Aby jednak uzyska? nale?yty pogl?d na panuj?ce tendencje popula-
cyjne, konieczne m by?o przeprowadzenie bada? nad r u c h e ID
I u d n o ? c i. Ponadto rozwa?ane s? obrazy g?sto?ci zaludnienia
z lat: I800, I87I i I931. Zespó? map, ilustruj?cych przekroje g?sto?ci
zaludnienia w tych trzech epokach wskazuje nam kierunki rozwoju
ludno?ci na Pomorzu, mapa za? p r z y r o s t u z a l u d n i e n i a
w powojennem dziesi?cioleciu (I92I-I93I) - na tendencje rozwojowe
la t ostatnich.
Dalszy rozdzia? (IV) po?wi?cony zosta? zagadnieniom nar odo-
WOSClOwym. Znajdujemy tu rozwa?ania, dotycz?ce metodycznej
strony tej kwestji oraz stosunku j?zyka ojczystego do u?wiadomienia
narodowego. W rozdziale tym par? ust?pów po?wi?cono równie?
historycznemu rozwoj owi stosunków.
W ostatnim wreszcie, V rozdziale znajdujemy próby powi?zania
stosunków narodowo?ciowych z g?sto?ci? zaludnienia - a raczej
ze stopniem nasycenia powierzchni ziemi ludno?ci?. \V zako?czeniu
znajdzie czytelnik niektóre wnioski.
Praca niniejsza opiera si? przewa?nie na og?oszonym w roku 1934
w j?z. francuskim drugim zeszycie Antropogeograficznego Atlasu
Polski [53J. W odró?nieniu jednak od niego artyku? zosta? rozszerzony
przez uzupe?nienie lub dodanie stron: I-S, 10-12, 18-23, 28-29
i 33 niniejszego tekstu; natomiast strony: 1-4, 19-21 i 24 z drugiego
zeszytu wspomnianego atlasu zosta?y opuszczone. Praca niniejsza
zosta?a ponadto uzupe?niona przez dodanie, oprócz trzech wielkich
map barwnych w skali I: 300000, równie? trzech map w podzia?ce
l : l 000000 na oddzielnych tablicach 1..
l Przy opracowaniu map, za??czonych do niniejszego artyku?u, korzy-
sta?em z zasi?ku Funduszu Kultury Narodowej przy Prezydjum Rady M;-
ni str ów oraz z daleko id?cej pomocy szeregu instytucyj i osób prywatnych.
Niech mi wolno b?dzie na tern miejscu z?o?y? s?owa naj serdeczniejszej po-
dzi?ki.
- 147 - 1*
