1 7 9 8 0 1
i
t
I,
9 ;
r
■
j
\
!
v?a Î0\
Ji
________ ________
M gr. M A R JA N IG N A C Y M A G D A Ń S K I
Hanza na Pomorzu.1
Wstęp — Lubeczanie w zapleczu gdańskiem — Przewaga Elbląga w han
dlu miast pruskich na morzu — Polska podstawą dla handlu toruńskiego i chełmińskiego — Hanza pruska na morzu — Towary obrotu handlowego — Udział hanzeatów pruskich w organizacji związku hanzeatyckiego — Prze
miany w łonie hanzy pruskiej — Wojny z Waldemarem IV duńskim — Sto
isko pruskie w Skanji — Niepokoje we Flandrji i zatargi hanzeatycko-flan- dryjskie — Anglicy i Holendrzy w Gdańsku — Zakończenie.
W d ru g ie j p o ło w ie X II w iek u k u p ie c tw o z m ia st dol- n o n iem ieck ich z a c z y n a p o w o li p rz e n ik a ć n a w o d y m o rza B ałty ck ieg o . W ś r ó d ty ch m ia s t ju ż w ó w c z a s na p ie rw s z e m iejsce w y su n ę ła się L u b ek a, k tó ra z ra c ji sw eg o p o ło ż e n ia s ta ła się d o g o d n ą b ra m ą w y p a d o w ą dla k u p ie c tw o niem ieck ieg o w te s tro n y 2). J e d n a k ż e e k s p a n s ja ta w y d a ow oce d o p iero w ciągu n a stę p n e g o stu lecia, k ie d y to p ó ź
n ie jsi h a n z e a c i u c h w y c ą w s w e rę ce p ra w ie ca ły h a n d e l na B ałty k u i je g o w y b rz e ż a c h i k ied y to w celu u je d n o li
cenia p o lity k i h a n d lo w e j d o jd z ie zczasem , d ro g ą p o w o ln ej ew olu cji, do u tw o rz e n ia o rg a n iz a c ji k u p ie c k o -h a n d lo w e j, ow ej jsław nej h an zy . P o s ta w iła ona sob ie za z a d a n ie zo rg an izo w a n ie i zm o n o p o lizo w a n ie h a n d lu w y m ien n eg o m iędzy up rze- m ysło w io n em i k ra ja m i za ch o d u a b o g atem i w s u ro w c e i p ło d y ziem ne k ra ja m i n a d b a łty c k ie m u W ra m a c h teg o z rz e sz e n ia k u p ie c tw o z o rg a n iz o w a ło się w K147 ro k u w celach p r a k ty czn y c h w trz y o d rę b n e g ru p y , te zn ó w dzieliły się na d w ie m n iejsze. K upcy lubeccy o ra z k u p c y z m ia s t w e n d y j- sk ic h i s a sk ic h w c h o d z ili w s k ła d g ru p y lu b e c k ie j; g r u p ę p ru s k o -w e s tfa ls k o -d o ln o re ń s k ą tw o rz y ły m ia sta p ru s k ie w ra z z w e s tf a ls k ie m i; w re s z c ie d o trz e c ie j g ru p y n ależ eli k u p c y g o tlan d zc y , in fla n c c y i ci k u p c y h a n z e a ty c c y , k tó rz y z a f m ie sz k iw a li w S z w e c ji3). P rz y te m za zn ac zy ć należy, że po
d z ia ł ten z a sa d n ic z o m iał zn a cze n ie jed y n ie w s to s u n k a c h
| w r otn ej fa li z a m ie s z e k n a P o m o rzu , w y k o rz y s ta n ie ty ch sze-
\J
v r
134 M gr. M a rja n Ig n acy M a g d a ń sk i z F la n d r ją i na o b sza rac h , p o d leg ły ch w p ły w o w i k a n to ru w B rugji. P rz y in n y ch k a n to ra c h h an z eaty ck ie h , u g ru p o w a nia były odm ienne. J e d n a k ż e w s k u te k tęgo, że k a n to r bru- g ijs k i był z nich w s z y stk ic h n a jw a ż n ie jsz y m , n a jw s z e c h s tro n n ie jsz y m i n a jb a rd z ie j w p ły w o w y m — a w y n ik a ło to ze s ta n o w is k a B ru g ji ja k o c e n tru m ó w czesn eg o h a n d lu m ię
d z y n a ro d o w e g o — p o d ział te n n a b r a ł zczasem znaczenia, b a rd z ie j o g ó ln eg o 4).
W s k ła d g ru p y p ru s k ie j, obok w ła d z k ra jo w y c h k rz y żackich, w c h o d ził te o re ty c z n ie cały k r a j za k o n n y ; w rz e czyw istości je d n a k ta k w życiu o rg a n iz acy jn e m , / ja k i w h a n d lu h a n z e a ty c k im b ra ło u d z ia ł ty lk o sze ść m ia st: C h ełm no, T o ru ń , E lbląg, G d a ń sk , K ró le w iec i B ru n s b e rg a 5). Z ty c h .
rz y leżały na te re n ie w ła śc iw y c h P r u s (E lbląg, K ró le w iec i B ru n s b e rg a ), C hełm no i T o ru ń w ziem i C h ełm iń sk iej a G d a ń sk n a P o m o rz u 6).
Z P o m o rzem g d ań sk iem , a w ięc z u jśc ie m i tem sam em z d o rzeczem d o ln ej W is ły , lu b ecz an ie n a w ią z a li s to s u n k i h a n d lo w e z a p e w n e tu ż po sw em z ja w ie n iu się na m o rzu B ałtyckiem . Z ra z u p rz y p a d k o w e i d o ry w cze, s to s u n k i te n a b ra ły z c zase m na zn a cze n iu i żyw ości, z n a la z łsz y tu ta j od
p o w ied n i dla sieb ie g ru n t. E k s p a n s ja lu b eck a sz ła tu tem i sam em i drogam i, co w innych s tro n a c h m o rza B ałty ck ieg o w z g lę d n ie P ółno cn eg o , t. zn. d ro g ą z a k ła d a n ia w ła sn y c h k o lo n ij h a n d lo w y c h (t. zw . k a n to ró w ) o ra z d ro g ą u z y s k iw a nia ró ż n eg o ro d z a ju zw o ln ień i p rz y w ile jó w . N a P o m o rzu G d a ń sk był u p a trz o n y n a sied zib ę k a n to ru . P la n y te sp o ty k a ły się z ja k n a jż y c z liw s z e m p o p a rc ie m ze s tro n y ta m te j
szy ch w ła d c ó w 7). N a jd a le j w u p rz y w ile jo w a n iu h a n d lu lu- beckiego p o su n ą ł się W ła d y s ła w Ł o k ie te k , ro z u m ia ł on bo
w iem d o sk o n ale, ja k ie zn aczen ie dla ro z w o ju g o s p o d a rc z e go P o m o rza, ja k i w o g ó le dla całego jeg o p a ń s tw a , m ogło m ieć n a w ią z a n ie k o n ta k tu h an d lo w e g o z zachodem . P rz y w ilej Ł o k ie tk o w y z w rz e ś n ia 1298 ro k u z w a ln ia ł lubeczian.
n ie ty lk o od p ra w a b rz eg o w eg o i cła w G d a ń sk u , na P o
m o rzu i w ogóle w calem p a ń s tw ie p o lsk iem o ra z z a p e w n ia ł
im niqzem n ie s k rę p o w a n y h a n d e l, a le ze zw a la ł im n a d to
na b u d o w ę m ag az y n u i p a ła c u ta rg o w e g o z p ra w e m eks-
te ry to rja ln o ś c i i w ła sn e g o s ą d o w n ic tw a . W te n sp o só b h a n
del lu b e c k i u z y s k a ł p o d s ta w ę i w a ru n k i do g o sp o d a rc z e g o
o p a n o w a n ia za p le cza g d a ń sk ie g o 8), je d n a k o w o ż w obec p o -f
H an za na P o m o rzu 135
ro k ic h u p ra w n ie ń w y d a je się m ało p ra w d o p o d o b n e m . R ó w nież i na te re n ie są sie d n ic h P ru s , m ian o w icie w S a m b ji (w r. 1242), p ra g n ę ła L u b ek a p o sia d a ć w ła s n ą e k s p o z y tu rę , ale i tu s p o tk a ło ją o s ta te c z n e n ie p o w o d z e n ie 9). W p ły w y teg o m ia sta p rz e n ik a ły je sz c z e in n ą d ro g ą na P o m o rz e i do P r u s : G d a ń sk , T c z e w i E lb ląg rz ą d z iły się p ra w e m lubec- kicny10).
J e d n a k o w o ż n a d z w y c z a j sz y b k i ro z w ó j m ia s t na te re - ie p o b lisk ie g o p a ń s tw a k rz y żac k ie g o , u z a s a d n io n y glówi- nie, ja k to n iżej z a ra z zobaczym y, s ą sie d z tw e m z b o g a tą P o lsk ą , a w k tó ry c h , w ra z ze w z ro s te m poczucia w ła sn e g o zn a c z e n ia h an d lo w e g o , ro s ło ró w n ie ż p ra g n ie n ie u c h ro n ie nia sw ego o rg a n iz m u g o sp o d a rc z e g o od obcego w p ły w u i od obcej k o n k u re n c ji, z a ta m o w a ł p ra w ie że w z a ro d k u d a lsz e p o stę p y h a n d lu lu b eck ie g o w ty ch stro n a c h . K u p co w i lubec- k iem u o ty le tru d n ie j p rz y ch o d ziło w sp ó łz a w o d n ic z y ć z k u p cem p ru sk im , że te n był u siebie, le p ie j o cz y w iście obe
zn an y z okolicam i, położonem i w głębi k r a ju i n ad g ra n ic ą p o lsk ą, do k tó ry c h z re s z tą lu b eez an ie s to su n k o w o do
syć r z a d k o z a g lą d a li z p o w o d u z b y t du żeg o b ą d ż c o b ą d ź o d d alen ia od m o rza i ciągłego w rz e n ia , w ja k ie m P ru s y p o z o s ta w a ły w p ie rw s z e j p o ło w ie X III w iek u . W ty ch w a ru n k a c h u sam o d zie ln ien ie się o ś ro d k ó w h an d lo w y c h , ja k ie p o w s ta ły w z g lę d n ie odżyły n a d d o ln ą W is łą i w je j s ą sied ztw ie , d o k o n ało się bez w ię k sz y c h tru d n o ś c i i w k r ó t
k im cz a sie z d o ła ły one u ch w y cić w sw e rę c e w s z y s tk ie nici m iejsco w e g o życia g o sp o d a rc z e g o i h an d lo w e g o , a n a w e t n a w ią z a ć s to s u n k i h a n d lo w e z z a g ra n ic ą . Lubece, rz ecz ja s n a , nie ła tw o p rz y sz ło pogodzić się z ta k im o b ro tem s p ra w y i (zrezygnow ać z bogateg o za p le cza g d ań sk ieg o , a le w o lała w k o ń c u u s tą p ić d o b ro w o ln ie p o jąw sz y , że le p ie j m ieć w m ia sta c h p ru s k ic h p o żą d an y ch sprzymierzeńców w e w a lc e o p a n o w a n ie n a m o rzu B altyckiem , niż sw y m u p o rem p rz y s p o rz y ć sob ie now y ch a g ro ź n y ch p rz e c iw n ik ó w .
/ P o tę g u ją c y się z dniem k a ż d y m ro zm ach h a n d lu pru -
cd sk ieg o , a w ra c h u b ę w c h o d ziły tu n a ra z ie — d ru g a p o ło w a
X III w ie k u je d y n ie C hełm no, T o ru ń i E lb ląg , z a zn a-
j czal się w p ra w d z ie g łó w n ie w s to s u n k a c h z n a tu ra ln e mzapleczem , ja k ie m dla niego były P o ls k a w ra z ze .Śląskiem
i k r a je z nią s ą s ia d u ją c e od p o łu d n ia, w ięc R u ś i W ę g ry ,
ale u w id o c z n ia ł się ró w n ie ż w in n y ch k ie ru n k a c h . O dm ień-
136 M gr. M a rja n Ig n a cy M ag d a ń sk i ne p o ło żen ie g e o g ra fic z n e za zn ac zy ło się zczasem w m ilc zą
cym p o d z ia le sfe ry z a in te re so w a ń m iędzy p ra w ie n a d m o rsk im E lb ląg iem z je d n e j s tro n y a T o ru n ie m i C hełm nem z d ru g ie j11). W ź ró d ła c h s to s u n k i E lb ląg a z p o rta m i bał- ty ck iem i i m o rza P ó łn o c n eg o rz u c a ją się b a rd z ie j w oczy, niż s to s u n k i obu m ia s t z ziem i C h e łm iń sk ie j, zw ła sz c z a z s ą sie d n ie m P o m o rzem (w g ra n ic a c h h isto ry c z n y c h ) łą czyły h a n d e l e lb lą s k i n a jś c iś le js z e w ię z y 12), ale p o za te m w id zim y e lb lą ż a n w N id e rla n d a c h 13), A n g lji14), D a n ji15) i S k a n d y n a w ji16), d o c ie ra li też do N o w o g ro d u 1'), tego w a ż nego c e n tru m h an d lo w e g o na w y b rz e ż a c h p o łudniow o- w sc h o d n ic h m o rza B ałty ck ieg o . S ło w em E lb lą g w p ru s k im h a n d lu m o rsk im z d a je się n a ó w c z a s za jm o w a ć p ie rw s z e m ie jsc e 18). Z n a c z e n ie jeg o w h a n d lu m o rsk im m ia s t p r u sk ic h o św ie tla n a jle p ie j f a k t n a stę p u ją c y . P ie rw s z y z ja z d w ła d z z a k o n n y c h z p rz e d s ta w ic ie la m i T o ru n ia , C hełm na, E lb lą g a i in nych m ia s t p ru s k ic h w s p ra w ie p rz e s z k ó d i n a d
użyć, ja k ie s p o ty k a ły n a ó w c z a s h a n d e l ze s tro n y D a n ji, odbył się w ła ś n ie w E lb ląg u 3 k w ie tn ia 1295 ro k u l j ).
łn n em i to ra m i szły k o le je h a n d lu obu m ia st z ziem i C h ełm iń sk iej. D la nich p o d s ta w ą i p ro b ie rz e m ro z w o ju s ta ły się sto s u n k i z p rz e s tro n n e m i i b o g atem i o b sz a ra m i za
p lecz a p ru sk ie g o . D otyczy to z w ła sz c z a h a n d lu m ia sta T o ru n ia 19) ; zc zase m w y e lim in u je on s ta m tą d k o n k u re n c ję in n y ch m ia s t p ru s k ic h , ró w n ie ż i C hełm na, i sam em u n a rz u c i się na w y łąc zn eg o p o ś re d n ik a . T o ru ń tę s w o ją p rz e w a g ę n a d C h ełm nem b ęd zie za w d z ię c z a ł p rz e d e w s z y stk ie m poło żen iu tu ż n ad g ra n ic ą ^ p o ls k ą H T je d y n ie to s ą sie d z tw o u m ożliw i ¡następnie T o ru n io w i p rz e trw a n ie n a jg o rsz y c h burz, ja k ie z a w is n ą n ad jego _ Ju m d lem , " g d y n a to m ia s t C hełm no, p o zb a w io n e tego atu tu , b ędzie m u sia ło n ieb aw em pożeg n ać się z p ra g n ie n ie m o d e g ra n ia ja k ie jś w ię k sz e j ro li h a n d lo w ej. łn n em i sło w y : p o m y śln y ro z w ó j tego h a n d lu za le żał g łó w n ie od dw ó ch m o m en tó w : od u trz y m a n ia p o k o jo w y ch s to s u n k ó w z P o ls k ą i od tego, czy d ro g a do m o rza s ta ła o tw o rem . Je g o ro z w ó j, to w ła ś n ie w y p a d k o w a ty ch dw ó ch w a ru n k ó w : w chw ili, gdy oba b ęd ą sp ełn io n e, m ożem y m ó
w ić o ro z k w ic ie .
W chw ili n a d a w a n ia C h ełm n u i T o ru n io w i p r a w m iej
sk ich (ro k 1233)20), s to s u n k i z P o lsk ą b yły c o p ra w d a po
k o jo w e, ale p o trz e b a było je sz c z e d o b ry c h k ilk u n a s tu la t
n a z a g o sp o d a ro w a n ie się m ieszk a ń có w w o d b u d o w a n y ch sie-
H an za na P o m o rz u 137 dzibach, n a o d su n ięcie te re n u w a lk i na o tw a rc ie d ro g i do m orza. T o n a s tą p iło około p ołow y X III w ieku, i z te g o też d o p ie ro c z asu poch o d zą p ie rw sz e śla d y w y jś c ia k u p ców ch e łm iń sk ich i to ru ń s k ic h poza g ra n ic e s w e j ziem i:
z je d n e j s tro n y w k ie ru n k u ziem p o lsk ich , z d ru g ie j z a ś na m orze.
W ciąg u X III w iek u h a n d e l obu m ia st z ziem i C heł
m iń sk ie j — w sto su n k a c h z P o ls k ą — nie w y sz e d ł poza sk ro m n e ra m y i o g ra n ic za! się z ra z u do są sie d n ic h ziem w ie lk o p o lsk ic h , M az o w sz a i K u jaw . , D o p iero p o d k o n iec te g o stu le c ia k u p c y p ru sc y s ię g a ją w g lą b ziem p o lsk ic h aż do Ś ląska, a n a w e t o o p rz e z te ziem ie d o c ie ra ją ju ż n a — ' R u ś z je d n ej stro n y , z d ru g ie j z a ś p rz e z K ra k ó w n a W ę g ry —^
Z R u sią , ń m ian o w icie z je j o śro d k a m i h an d lo w e m i, z W ło d z im ie rz e m i L w ow em , k u p c y ci z to ru ń c z y k a m i na czele n a w ią z a li k o n ta k t ju ż w o s ta tn ie j ć w ie rc i X III w ie k u - 1), ze Ś ląsk iem i jeg o głów nym g ro d e m W ro c ła w ie m , n a w e t je sz c z e nieco w c z e ś n ie j22),'/ P o k o jo w e sto su n k i, ja-*
k ie p a n o w a ły m iędzy K rz y żak a m i a P o lsk ą , s p rz y ja ły w ie l
ce te j e k s p a n sji. A le zm ien iło to się z ch w ilą z a b o ru P o m o rza p rz e z K rz y ż a k ó w w ro k u 1308, m im o że Ł o k ie te k , k tó ry w cz asie p o k o ju , ja k ju ż w iem y, s t a r a ł się za in te re s o w a ć obcych k u p c ó w h an d lem ze sw o jem i ziem iam i T o ru n ia b y n a jm n ie j nie w y k lu c z a ł; ow szem ź ró d ła p rz e k a - zały nam sz e re g d o w o d ó w jeg o ży c zliw o ści dla n ieg o 26).
D op iero je d n a k z a w a rc ie p o k o ju k a lisk ie g o w ro k u 1343 um o żliw iło p o d ję c ie ze rw an y c h w z g lę d n ie le d w ie p o d trz y m y w anych s to s u n k ó w . Było to o s o b is tą z a słu g ą K azim ie rza W ie l
kiego. J u ż w ro k u 1341 o tw a r te z o s ta ły sz la k i h a n d lo w e na R u ś 24). W cz te ry la ta p ó źn iej to ru ń c z y c y o trz y m a li cenny ) p rz y w ile j, k tó r y z a p e w n ia ł im z u p e łn ie sw o b o d n y h a n d e l w P o ls c e 20), a w ro k u 1349 K azim ie rz w y ty cz y ł k u p co m to ru ń s k im drogi, k tó re m i w y łąc zn ie m ieli p rz e z P o ls k ę u d a w ać się na W ę g ry i Ś ląsk. W z a m ia n je d n a k k u p cy p olscy (w ła śc iw ie k ra k o w sc y , bo ci g łó w n ie w c h o d zili tu w r a chubę) u z y sk a li w o ln y s p ła w na W iś le aż do m orza, b ez ja k ic h k o lw ie k o g ra n ic zeń i s k ła d u 26).
S ta n te n je d n a k nie d o trw a ł n a w e t do k o ń ca p a n o w a nia K azim ierza, a je sz c z e p o g o rsz y ł się za n a stę p c ó w tego k ró la , z w ła szcz a za Ja g ie łły . P rzy c zy n y n ależy d o sz u k iw a ć się p rz e d e w sz y stk ie m w n a tu ra ln e m p o ło żen iu T o ru n ia , k tó re nie było n a jle p sz e m . W p r a w d z ie ono to g łó w n ie w y su-
i
131 M g r. M a r j an Ig n acy M a g d a ń sk i nęlo na czoło m ia s t p ru s k ic h w h a n d lu z P o lsk ą , ale ono też zczasem sta n ie się b e z p o śre d n im p o w o d em u p a d k u jeg o zn a czen ia h an d lo w e g o . W śre d n io w ie c z u w ię k sz e m iasta sk ła d o w e le ż a ły z n a tu ry rz ecz y n ad w ielk iem i rz ek am i, tem i n a jd o g o d n ie jsz e m i n a ó w c z a s sz la k a m i h an d lo w e m i, i to w m iejscac h ju ż p rz e z sam ą p rz y ro d ę w sk a z a n y c h . J e d n a k o w o ż s k ła d y n a jw a ż n ie js z e z n a jd u je m y n ajc z ę śc ie j ty lk o tam , g dzie w a ż n a d ro g a lą d o w a p rz e c in a ła rz e k ę w m iej
scu, w7 k tó re in ró w n o c z e śn ie d ro g a w o d n a z m u sza ła do zm ian y ś ro d k a tra n s p o rto w e g o . D ro g i h a n d lo w e bow iem sz u k a ły n a jb e z p ie c z n ie jsz e g o i n a jw y g o d n ie jsz e g o p rz e jś c ia p rz e z rz e k ę z m ożliw ie su ch y m b ro d e m i w p o żą d an y m k ie ru n k u ; żeg lu g a z a ś k ie ro w a ła się w e d łu g ło ż y sk a rzeki, k tó re w jed n em m iejscu m ogło o k rę to m , p ły n ący m w g ó rę lu b w d ó ł rz e k i, p rz e c iw s ta w ić d a ls z e j ich je ź d z ie ja k ą ś n a tu ra ln ą p rz e s z k o d ę , w innem z a ś m iejscu z p o w o d u zm iany w sz y b k o śc i rz e k i w z g lę d n ie je j sp la w n o ś c i p rz e ła d o w a n ie to w a r u n a in n eg o ro d z a ju s ta te k m ogło się o k az ać k o rz y - stn ie js z e m czy n a w e t k o n ie c z n e m 27). Co się ty czy te ra z T o ru n ia chociaż w ięc by ł w p o sia d a n iu d o sk o n a łe g o p rz e w o z u 28), to je d n a k b r a k d o s ta te c z n e j p o d sta w y do p rz e r
w a n ia żeg lu g i p o d tern m iastem , p rz y c z y n ił się w sp o só b w c a le n ie n a jm n ie jsz y , je ż e li ju ż nie d ec y d u ją cy , że już, w śre d n io w ie c z u T o ru ń nie u m iał u trz y m a ć sw eg o d aw n eg o zn aczen ia. A ni w ięc z a w iść K ra k o w a , czy też p ó źn iej G d a ń ska, nic byłyby h a n d lo w i to ru ń sk ie m u ty le zla p rz y n io sły , g dyby im s p ła w n o ś ć W is ły nie p o sz ła n a rę k ę i nie um ożli
w iła p rz e p ro w a d z e n ie sw y ch p la n ó w 29).
W o jn a h a n d lo w a z K ra k o w e m — z a p o c z ą tk o w a ło ją
iie ja k o n a d a n ie tem u m ia stu w ro k u 1372 p rz y w ile ju s k ła
dow ego p rz e z L u d w ik a W ę g ie rs k ie g o i jeg o m a tk ę 00)
o dcięła T o ru ń od k o p a lń m iedzi na W ę g rz e c h , a trz e b a
w iedzieć, że h a n d e l m ied zią za o sta tn ic h dw ó ch P ią s tó w
s ta n o w ił g łó w n e źró d ło do ch o d ó w dla jeg o k u p c o w i J e s z
cze b a rd z ie j ry g o ry sty c z n e było p ra w o sk ła d u , ja k ie K ra
k o w ia n ie o trz y m a li od J a g ie ł!31), sk o ro ty lk o p o siad ł ko<-
ro n ę p o lsk ą . Z a m k n ę ło ono d ro g ę ku p co m to ru ń s k im i w o-
góle p ru s k im na w s c h ó d i p o łu d n ie od m ia s t L u b lin a, S a n
d o m ie rz a i K ra k o w a . N ied o sy ć n a tern: ró w n o c z e śn ie w r o
k u 1385 w o ln o ści h a n d lo w e T o ru ń c z y k ó w w W r o c ła w iu
uległ}' zn aczn em u o g ra n ic zen iu -). P o ło ż en ie w ięc n asz eg o
m ia sta było n iew e so łe , te m b a rd z ie j, że życie i cz as ,pra-
H an za na P o m o rzu 139
3
K\ /
______
co w aly ra c z e j p rz e c iw k o niem u. N ie pom ogło też m u w cale, p rz y n a jm n ie j na d łu ż s z ą m etę, u z y sk a n ie od w ielk ieg o m i
s trz a K o n ra d a von Ju n g in g e n 18 m arc a 1403 ro k u p ra w a sk ła d o w e g o , czy n a w e t w m iesiąc późn iej, m onopolu na h a n d e l su k n e m a n g ie lsk ie m 33), ty lk o je s z c z e b a rd z ie j ro z d ra ż n ia ły d ru g ą s tro n ę a n a w e t w k ilk a d z ie s ią t l a t p o tem s k ła d to ru ń s k i s ta n ie się pow o d em g ro ź n eg o dla T o ru n ia z a ta rg u z G d a ń sk ie m . S p ó r ten z. K rak o w em , pom im o s ta r a ń z ró żn y ch stro n , nie d o cz ek ał się w rz e c z y w is to ś c i roz- ' w iąz an ia, po z a w a rc iu z a ś p o k o ju to ru ń sk ie g o w ro k u 1466 s tra c ił na ak tu a ln o śc i, gdyż sto s u n k i h a n d lo w e m iędzy obu m ia sta m i od te g o c z asu u s ta ły ju ż zu p ełn ie. U rw a ł się|
ró w n ie ż k o n ta k t' z p o łu d n iem i w sch o d e m P o lsk i, p o zo s ta ł jedynid* je sz c z e Ś ląsk. P ra w ie że ró w n o c z e śn ie , j a k to o tern d o w iad u jem y się na innem m iejscu, na północy G d a ń sk o d cin ał T o ru ń od B ałty k u .
z w ła sz c z a je ż e li chodzi o T o ru ń , m ożna b ęd zie p rz e s u n ą ć ju ż na ła ta c z te rd z ie s te 37) .M W każdyih~ r;iżte w y s ta w ie n ie
N a w ią z a n ie k o n ta k tu z zach o d em p rz ez k u p c ó w cheł
m iń sk ic h i to ru ń s k ic h a tak że , ja k ju ż w iem y p rz e z el
b lą sk ic h n a s tą p iło z a le d w ie k ilk a la t p o p o d jęciu s to s u n k ó w z P o lsk ą , bo je sz c z e około po ło w y X IłI w iek u . Ś w ięto p ełk g d a ń sk i ro z s z e rz a ją c w ro k u 1248 na w s z y s tk ic h c h rz e śc ija n zw o ln ien ie od p ra w a b rz eg o w eg o na s w o je j ziem i, a n a stę p n ie p o n a w ia ją c te n p rz y w ile j w la ta c h 1253 i 1263 m iał n ie w ą tp liw ie na m yśli p rz e d e w s z y stk ie m k u p c ó w z m ia s t p r u s k ic h 31). A ju ż z u p e łn ie w y ra ź n ie św ia d c z y o p o su w a n iu się ehełm niian i to ru ń c z y k ó w k u m orzu, a p rz y n a jm n ie j o e k s p a n s ji n a s ą sie d n ie P om orze, u z y sk a n ie od k się c ia S a m b o ra zw o ln ień od cła w ro k u 125235).//E lbląg ta k i p rz y w ilej o trz y m a ł d o p ie ro w trz y la ta później, w ro k u 12553fi).
P ra w d o p o d o b n ie je d n a k n a w ią z a n ie s to su n k ó w za m o rsk ic h . ju z na la ta c z te rd z ie s te 0?) .T W k aź d y u T H iżic w y s ta w ie n ie w ro k u 1259 su k ie n n ic w T o ru n iu , a w ro k u 1298 w C h eł
m n ie 38), k a ż e p rz y ją ć , że s to s u n k i z F la n d rją , s k ą d to g łó w
nie sp ro w a d z a n o su k n o , ju ż w7 ciągu d ru g ie j p o ło w y w ie
k u X III m u siały być b a rd z o o ż y w io rie ^ T o zk o lei dow o d zi
d o b re g o w sp ó łż y c ia z lubeczanam i, a p rz y n a jm n ie j to le ra n
cji z ich stro n y . Is to tn ie siln e p o sz la k i w sk a z u ją , że oba
n a sz e m ia sta b ra ły żyw y u d z ia ł w tro s k a c h i s ta ra n ia c h
L u b ek ; celem o d w ró c en ia chm ur, ja k ie zaw usły n ad h a n
dlem h a n z e a ty e k im w e F la n d rji w la ta c h 1280—8239) i z po-
140 M g r. M a rja n Ig n acy M agdańskii cz ątk iem w ie k u n a stę p n e g o 40). W o g ó ie n ależ y p o d n ieść, że pom im o ciąg ły ch u siło w a ń L u b ek i, aby u z y sk a ć w G d a ń sk u ja k ie ś o p a rc ie dla sw eg o h a n d lu , na m o rzu P ó łn o c n em /lie m a ju ż ani ś la d u ja k ie jś ry w a liz a c ji m iędzy L u b e k ą a m ia sta m i p ru s k ie m i; ow szem , w s z y s tk o p rz e m a w ia za tern, że w ta m ty c h s tro n a c h ju ż w ó w c z a s w sto s u n k a c h m iędzy obu stro n a m i p a n o w a ła śc isła w s p ó łp ra c a (da się to s tw ie r dzić z ca łą p e w n o śc ią p rz y n a jm n ie j na te re n ie n id e rla n d z k im ), i że tę w s p ó łp ra c ę ce ch o w ało siln e p o czu cie s o lid a rn o ś c i i w sp ó ln o śc i in te re só w . W z g lą d te ż z a p e w n e na tę w s p ó łp ra c ę sk ło n ił w re s z c ie L u b ek ę do re z y g n a c ji ze sw o ich u p ra w nień, w G d a ń sk u .
K u p cy ch ełm iń scy w sw o ich w y p ra w a c h h a n d lo w y c h o g ra n ic z a li się p ra w d o p o d o b n ie je d y n ie do ry n k u fla n d ry j- skiego, m oże z a g lą d a li je sz c z e do D a n ji41), n a to m ia s t to- ru ń c z y k ó w w id zim y na w s z y stk ic h w y b rz e ż a c h m o rza P ó ł
nocnego, chociaż co do ro z m ia ró w sw eg o h a n d lu z d a ją sio u stę p o w a ć w tym w z g lę d zie elb lążan o m . L u b e k a 41), H o la n d ja (Z u id e rse e )42) w ra z z Z e la n d ją , F la n d r ja 41), A n g lja ), Non- w e g ja, S z w e c ja 41) i D a n ja 44) : oto k r a je , z k tó re m i s to s u n k i h a n d lo w e k u p c ó w to ru ń s k ic h są p o ś w ia d c z o n e źró d ło w o . R zecz p rz y te m zn am ien n a, że w p rz e c iw ie ń s tw ie d o s to s u n k ó w e lb lą sk ic h b r a k w ty m w y k a z ie k r a jó w w sch o d n io - b ałty ck ich . D laczego ta k było, i że ta k w o g ó ie być m u
siało, w y n ik a ju ż z? .sam ego c h a ra k te r u h a n d lu to ru ń s k ie go i ch ełm iń sk ieg o . * T o ru ń , ja k ju ż w iem y, a pod o b n ie i C hełm no, ro z w ó j sw eg o h a n d lu z a w d z ię c z a ł p rz e d e w s z y s t- k ie m s ą s ie d z tw u z P o ls k ą K d la te g o też był n a s ta w io n y g łó w n ie n a jeg o p o tr z e b y ^ W y w ó z z P o ls k i w z a sa d z ie m ało ,się ró ż n ił ja k o ś c io w o od e k s p o rtu z k ra jó w , poło
żonych b a rd z ie j na w sch ó d , ilo ścio w o za ś — je ż e li chodzi o jeg o m o żliw o ści — by ł ta k olbrzym i, iż m ógł w zu p e łn o śc i za sp o k o ić a s p ira c je k u p c ó w to ru ń s k ic h i ch ełm iń sk ich . P o z o sta ły w ięc z k o n ie c z n o śc i te ry n k i, na k tó ry c h z b y t to w a ró w p o ls k ic h b y ł za p ew n io n y , a za te m p rz e d e w s z y s tk ie m ry n k i z a ch o d n ie z B ru g ją na czele, chociaż do nich było d a
le j (a d ro g a c z ę sto n a je ż o n a n ieb ez p iecz eń stw am i), niż do
ta rg o w is k w sc h o d n io -b a lty c k ie h . I o d w ro tn ie, ty lk o na ta m
ty ch ry n k a c h m ożna b yło n ab y ć to w a ry , k tó re z n a jd o w a ły
o d b y t w P o lsc e i d a le j je sz c z e na p o łu d n iu . S ło w em h a n
del obu ty ch m ia st m iał c h a ra k te r w y b itn ie tra n z y to w y ,
a m ieszc zan ie ta m te js i o d g ry w a li w ty m h a n d lu ro lę
Hanza na Pomorzu 141 p o śre d n ik ó w , k o rz y s ta ją c z tego, że ich m ia s ta le ż a ły p r z y s ta ro d a w n y m s z la k u : W ę g r y —F la n d rja . T o u za le ż n ie n ie u- ja w n ia lo się z w ła sz c z a w ted y , gd y na s k u te k za m k n ię cia d ro g i do m orza, a je sz c z e b a rd z ie j w s k u te k z a ta rg ó w z P o l
s k ą p rz e p ły w to w a ró w tą d ro g ą n ag le u s ta w a ł.
W tym p rz e p ły w ie to w a r ó w 45) m a ją c na u w a d z e do
g o d n ą d ro g ę w o d n ą 46) — p rz e w a ż a ły z n a tu ry rz ecz y to w a ry m aso w e. B ył to h a n d e l w y b itn ie tra n z y to w y ; n a w e i z u w a g i n a P o lsk ę , g dyż w ię k s z ą jeg o część s ta n o w iły to w a ry w ę g ie rsk ie . G łó w n y m a rty k u łe m w y w o z o w y m z W ę g ie r b y ła m iedź. „C ały sz e re g w a lk , k tó re sta c z a T o ru ń z K ra k o w em , m a za cel zd obycie dla k u p c ó w p ru s k ic h d ro g i do W ę g ie r po m ie d ź “47). O bok m iedzi e k s p o rto w a n o : z W ę g ie r jeszc ze, a le ju ż w m n iejszy ch ilo ściach , żelazo i tro c h ę s r e b r a . W to w a r y w sc h o d n ie z a o p a try w a ły się P r u sy p rz e w a ż n ie w e L w ow ie. N a to m ia s t w y w ó z p ro d u k tó w p o l
sk ic h w om aw ianym , o k re sie zn a czn ie ju ż m n iejsze m iał zn a cze
nie. N a jw a ż n ie jsz y m je s z c z e p rz e d m io te m w p o lsk im h a n d lu e k sp o rto w y m b y ło n a ó w c z a s drzew o , k tó re s p ła w ia n o W is łą do m o rz a a s ta m tą d ro z ch o d ziło się po całej E u ro p ie p ó ł
nocnej, d o c ie ra ło n a w e t do H isz p a n ji. O bok d rz e w a i o b o k to w a ru leśn eg o i tłu sz c z ó w zw ie rzę cy ch d u że z n a cze n ie w tym w y w o z ie m iał te ż p o lsk i ołów , ró w n ie ż i p łó tn o pioL s k ie ciesz y ło się p ew n y m popytem , m im o że nie d o ró w n y w a ło za g ran icz n y m w y ro b o m . W o s k f fu tra szły do P r u s w części z P o lsk i, w części, i to z n a c z n ie jsz e j tra n z y te m p rz e z nią, W o s k p o ch o d ził z W ę g ie r i M o łd aw ji, f u tra z a ś p rz e w a ż n ie z R u si. Z boże n a to m ia s t w z n a c z n ie jsz y c h ilo ściach za czę to w y w ozić d o p iero w d ru g ie j połow ie X IV w ieku.
W z a m ia n P o ls k a b ie rz e g łó w n ie su k n o , i to n iety lk o n a w ła s n e p o trz e b y : su k n o bow iem było ró w n ie ż n a jw a ż n ie jsz y m a rty k u łe m w y w o zo w y m P o ls k i na w sc h ó d i p o łu d n ie. Z a n a jle p s z e u ch o d z iły g a tu n k i fla n d ry js k ie , p óź
niej nie w iele te ż u s tę p o w a ło im s u k n o an g ie lsk ie . P e w ie n z b y t z n a jd o w a ło w P o lsc e ró w n ie ż s u k n o to ru ń s k ie , cho
ciaż ja k o śc io w o u s tę p o w a ło p o p rz ed n im . R ó w n ie w ażn y m
by ł h a n d e l ry b a m i solonem i, zw ła sz c z a śled zia m i, k tó ry c h
d o s ta rc z a ły ry b o d a jn e w y b rz e ż a S k a n ji, a le n ik n ą ł on w o
bec im p o rtu s u k n a . J e s z c z e m n ie jsze z n a czenie p rz e d s ta w ia ł
p rz y w ó z to w a ró w w sc h o d n ic h i o-woców p o łu d n io w y ch z ry n
k ó w iia n d ry js k ic h . P o w a ż n ie js z y by ł h a n d e l solą, k tó rą
| P ru s y sp ro w a d z a ły m orzem ju ż to z L u en e b u rg u , ju ż to z B aye n a z a c h o d n ic h w y b rz e ż a c h F ra n c ji, ale je d y n ie na w ła s ne p o trz e b y ; m oże z n a jd y w a ła je sz c z e z b y t na p o b lisk ie m M azo w szu . P o ls k a bow iem z a o p a try w a ła się w sól p rz e w a żn ie w B ochni i W ielicz ce. — Z p o w y ż sz eg o z e s ta w ie nia w id a ć w y ra ź n ie , że im p o rt do P o ls k i nie p rz e d s ta w ia ł w p ra w d z ie ta k ie j ró ż n o lito ści, co to w a ry w yw ożone, ale co do w a rto ś c i b y n ajm n iej e k s p o rto w i nie u stę p o w a ł. N ie ste ty dla b ra k u o d p o w ied n ich d an y ch tru d n o u jęć te n h a n del w cyfry.
M gr. M a r ja n Ig n a cy M a g d a ń sk i
/ Z a b ó r P o m o rz a g d a ń sk ie g o p rz e z K rz y ż a k ó w w 1308 ro k u odbił się b a rd z o fa ta ln ie na d alszy m ta k Ś w ietnie się z a p o w ia d a ją c y m , ro z w o ju h an d lo w y m obu m ia s t z ziem i C h e łm iń s k ie j48). Z e rw a n ie s to s u n k ó w z P o ls k ę ju ż znacz,- V > e m n iej d a ło się w e z n a k i h a n d lo w i elb ląsk iem u . I p o
trz e b a było d o b ry c h k ilk a d z ie s ią t lat, aby w s to s u n k a c h p o ls k o -k rz y ż a c k ic h n a s ta ło p ew n e u sp o k o ję, ie. O o ficja ln e j n o rm a liz a c ji s to s u n k ó w z P o ls k ą m ożem y m ów ić w łaści-
; w ie od p o k o ju k a lisk ie g o (r. 1343). T o te ż dopiero^
z chw ila, gdy w s to s u n k a c h p o ls k o -k rz y ż a c k ic h n a s tą p iło p e w n e o d p rężen ie, zn o w u je s te ś m y ś w ia d k a m i e k s p a n s ji h a n d lu p ru sk ie g o na ry n k i z a m o rsk ie . W 1340 i 1341 k u p cy p ru sc y w sp ó ln ie z w e stfa ls k im i o trz y m u ją w H o la n d ji cenne p rz y w ile je 49). N ie w ą tp liw ie p ró b o w a li za g n ie źd zić się ró w n ie ż i w s ą s ie d n ie j F la n d rji, je d n a k ż e ciąg łe n iep o k o je, ja k ie ta m w sp ó łc z e śn ie p an o w ały , u tru d n ia ły w ielce p o d jęcie n o rm a ln y c h z tym k ra je m s to s u n k ó w . C o p ra w d a były i ch w ile u sp o k o je n ia , w ła ś n ie w je d n e j z ta k ic h nielicznych ch w il n a s tą p iły ow e sły n n e u ch w ały z 28 p a ź d z ie rn ik a 1347 r o k u 50) . '
| N a jis to tn ie js z y m p u n k te m ty ch uch w ał, stan o w iąc y ch p rz e ło m w d z ie ja c h k u p ie c tw a h an z eaty ck ie g o , stacjo n o -
J w an eg o w B ru g ji, ja k ju ż w iadom o, by ł p o d z ia ł tegoż ku-
V p ie c tw a n a tr z y części. K upcy p ru s c y w ra z z k u p c a m i 'w e stfa ls k o -d o ln o re ń s k im i tw o rz y li je d n a z ty c h g ru p .' ' Ge- nezę te j g ru p y p o k ry w a m gła tajem n icy , lecz n a j
p ra w d o p o d o b n ie j p o w s ta n ie je j nie będ zie w c z e śn ie jsz e od d a ty w sp o m n ia n y c h u ch w al. T śtn ieję bow iem siln e p o szlak i, że p rz e d tę d a tę k u p c y p ru s c y i w e s tfa ls c y nie tw o rz y li je sz c z e p e w n e j zo rg a n iz o w a n e j ca ło ści (mimo- że p rz y w i
le je h o le n d e rs k ie z ro k u 1340 i 1341 z d a ję się m ów ić co
Hanza na Pomorzu 1.43 innego). Je d y n ie p ie rw s i s ą ju ż zo rg a n iz o w a n i i ze starszym i, J a n e m de R o d e z T o ru n ia , n a czele, W e s tfa lc z y c y n a to m ia st, ja k się z d a je ,' je sz c z e n ie 51). R ó w n ie ż nie było je szcze ja k ie jś zo rg a n iz o w a n e j całości, n a czele k tó re j s ta lib y re p re z e n ta n c i p o szc zeg ó ln y ch g ru p , i k tó ra b y u o sa b ia ła ogół k u p ie c k i w zn a cze n iu p ó ź n ie jsz e m 52).
N a tle w y żej p rz e d s ta w io n e m zn a cze n ie h a n d lu p ru s k ie go w e F la n d rji, w y s tę p u je b a rd z o w y m o w n ie. F a k t p o sia d a n ia w ła s n e j o rg a n iz a c ji je sz c z e p rz e d 28 p a ź d z ie rn ik a 1347 ro k u w p rz e c iw ie ń s tw ie np. d o W e s tfa lc z y k ó w m ów i sam za siebie. K u p cy p ru sc y ju ż w ó w c z a s m u sieli s ta ć siln ą n o g ą na ta m te jsz y m te re n ie , s k o ro z d o ła li ju ż w y tw o rz y ć z w a rtą sp o łeczn o ść, a osoba J a n a R odego n a je j czele m ów i w c a le w y ra ź n ie , że k u p c y to ru ń s c y w s to s u n k a c h h a n d lo w y ch z F la n d rją o d g ry w a li ro lę b y n a jm n ie j nie ostatnią., Z e w z g lę d u je d n a k na p rz e sz k o d y i n ie b e z p ie c z e ń stw a , j a k ie c z ek ały k u p c ó w w d ro d z e i w sam ej F la n d rji, s to s u n k i te m iały c h a ra k te r b a rd z o n ie re g u la rn y i ra c z e j doryw cz]
R zecz o cz y w ista , że w ś ró d ty ch n iep o k o jó w , n ie obyło się bez n a ru s z a n ia p rz y w ile jó w i u p ra w n ie ń k u p ie c k ic h , ró w n ie ż i sam o u p ra w ia n ie h a n d lu było n ie k ie d y p o łącz o n e z dużem n ieb e z p ie c z e ń stw e m o so b iste m i sz k o d ą m a te rja ln ą . A k c ji o b ro n n e j k u p c ó w h a n z e a ty c k ic h b ra k o w a ło je d n a k na energji. i au to ry te c ie . T o te ż na zje ź d z ie w lecie 1356 ro k u dochodzi do p rz e m ia n y d o ty c h c z a so w e j h a n z y k u p ie c k ie j w h a n z ę m ia s t53). P ru s y re p re z e n to w a li n a ty m zje ź d z ie J a n v an S o e s t z T o ru n ia i Jan. v an N o g a rd en z E lb ląg a. I te ra z gdy m ia sta sam e u ję ły w rę c e z a s tę p s tw o in te re s ó w k u p ie c kich, sto s u n e k h a n z y do F la n d rji z y sk u je na e n e rg ji i z n a czeniu. J u ż w p ó łto ra ro k u p ó źn iej na z jeź d zie lu b e c k im 54), d o chodzi do u ch w al, k tó re w y k o rz y s tu ją c u za le żn ien ie F łań- d rji o d k u p c a h an z eaty ck ie g o , m iały n a celu k r a j te n w y
gło d zić a jeg o p rz e m y sł tk a c k i unieru ch o m ić. P o sta n o w io n o z e rw a ć s to s u n k i z F la n d rją , o ra z z M a lin e s i A n tw e rp ją a sie d z ib ę sw eg o k a n to ru p rz e n ie ść do m ia sta D o rd re c h tu n a ó w c z a s sto lic y h a n d lo w e j w są s ie d n ie j H o la n d ji55). M ia
s ta p ru s k ie w y sła ły n a te n z ja z d dw ó ch to ru ń c z y k ó w ( J a n a v an S o e s te ‘a i D y tm a ra R e b b e ra ) i dw óch elb ląż an (J a n a z T o ru n ia i J a n a V o lm esten e ).
Z a ró w n o z u d z ia łu w y sła n n ik ó w m ia s t p ru s k ic h w e
w s z y s tk ic h ty c h z ja z d a c h h a n z e a ty c k ic h (ro k 1347, 1356,
1358), j a k i w o g ó le ze źró d eł, w id ać n a jw y ra ź n ie j, ja k b ar-
144 M g r. M a r ja n Ig n a cy M a g d a ń s k i dzo m ia sta te z T o ru n ie m i E lb ląg iem n a czele były z a a n g a ż o w a n e w k w e s tji fla n d r y js k ie j i ja k b a rd z o m u siało im za leżeć na n a s ta n iu w e F la n d rji p o m y śln ie jsz y c h w a ru n k ó w d la ich h a n d lu .
i
