Wp³yw przeobra¿eñ terenów przemys³owych na fizjonomiê i morfologiê przestrzeni miejskiej na przyk³adzie Wroc³awia
Impact of industrial areas changes on the morphology and physiognomy of urban space in the example Wroclaw
Dominik Sikorski
Uniwersytet Wroc³awski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wroc³aw, e-mail: dominik.sikorski@geogr.uni.wroc.pl
Abstract: This article presents the results of the examination, and reflections from the resulting impact of indrustial areas changes on the morphology and physiognomy of urban space in the example Wroclaw. As a result of the examinations set 12 industrial areas, and indicated their degree of transition. Then, we detail the Division Central Railway Station PKP Wroclaw as an interesting example of the impact of industrial areas changes on the morphology and physiognomy of urban space. In addition, the process of regeneration has been assessed industrial facilities in the capital of Lower Silesia. The article presents the conclusions of the factors determining the process of industrial transformation, and thus spatially fizjonomii and morphology of the urban city.
Key words: industrial areas, physiognomy, city morphology, Wroc³aw
S³owa kluczowe: tereny przemys³owe, fizjonomia, morfologia miasta, Wroc³aw
Wstêp
Struktura przestrzenna miast w Polsce w ci¹gu ostatnich kilkunastu lat uleg³a istotnym przeobra¿eniom.
Transformacja ustrojowa i gospodarcza, która dokona³a siê w naszym kraju po 1989 r., w istotny sposób wp³ynê³a na przebieg procesów i zjawisk zachodz¹cych wewn¹trz tkanki miejskiej. Wa¿nym aspektem tych przekszta³ceñ by³y i s¹ przemiany na terenach przemys³owych i poprzemys³owych miast polskich.
Przestrzeñ miejska w naszym kraju po upadku komunizmu zaczê³a powoli i stopniowo reagowaæ na mechanizmy wolnego rynku i renty gruntowej. W konsekwencji w miastach polskich wykszta³ci³y siê obszary niezagospodarowane, wœród których dominowa³y zazwyczaj nieu¿ytki terenów przemys³owych lub poprzemys³owych. Taka sytuacja wynika³a przede wszystkim z upadku wielu du¿ych zak³adów przemys³owych i polityki deglomeracji przemys³u z centralnych obszarów miast, prowadzonej przez w³adze miejskie. Dodatkowo wiele fabryk w wyniku restrukturyzacji, postêpu technologicznego lub z powodu niemo¿noœci znalezienia rynku zbytu na swoje produkty zaczê³o sukcesywnie ograniczaæ powierzchniê produkcyjn¹ i magazynow¹. Powsta³ nadmiar terenów w przestrzeni miejskiej, który móg³ zostaæ wykorzystany przez inne formy dzia³alnoœci gospodarczej.
T. XXIV. 189–198.
Dokonuj¹ce siê przeobra¿enia obszarów przemys³owych powoli zaczê³y wp³ywaæ w istotny sposób na morfologiê1i fizjonomiê2zajmowanych dzia³ek w tkance miejskiej. Nowy proces przemian nie ogranicza³ siê tylko i wy³¹cznie do gruntów dotychczas u¿ytkowanych przez przemys³, ale tak¿e w coraz bardziej widoczny sposób wp³ywa³ na s¹siaduj¹ce tereny, a tym samym ca³¹ okolicê.
Nowe inwestycje na danej dzia³ce przemys³owej lub poprzemys³owej wywo³ywa³y zmiany na s¹siaduj¹cych dzia³kach, np. w zakresie ich fizjonomii lub morfologii, powoduj¹c przeobra¿enia ca³ego bloku urbanistycznego lub nawet ca³ej ulicy. Prowadzi³o to czêsto do zmiany charakteru i specyfiki okolicy, a rezygnacja z ochrony i odrestaurowania starych budynków fabrycznych na rzecz powstawania nowych i nowoczesnych architektonicznie gmachów, zazwyczaj niepowi¹zanych z poprzedni¹ form¹ i stylistyk¹ architektoniczn¹ obiektów przemys³owych, wzbudza³a kontrowersje.
Niniejszy artyku³ ma za zadanie przedstawienie wp³ywu przeobra¿eñ terenów przemys³owych na fizjonomiê i morfologiê przestrzeni miejskiej na przyk³adzie Wroc³awia oraz ukazanie skutków tych przemian dla tkanki miejskiej.
W tym celu wybrano tereny przemys³owe w przestrzeni miejskiej Wroc³awia, na których obecnie nastêpuj¹ ró¿nego rodzaju przeobra¿enia, oraz tereny poprzemys³owe, w których obrêbie dokona³a siê ca³kowita metamorfoza funkcjonalna, fizjonomiczna i morfologiczna.
Charakterystyka obszaru badawczego
Wroc³aw jest miastem o bogatych tradycjach produkcyjnych i przemys³owych. Ju¿ od czasów œredniowiecza dzia³alnoœæ produkcyjna odgrywa³a istotn¹ rolê w ¿yciu jego mieszkañców. Pierwsze zak³ady powsta³y w XIII w. i by³y lokowane wokó³ rynku wroc³awskiego w obrêbie murów miejskich. Jednak dopiero czasy tzw. rewolucji przemys³owej i zmian zachodz¹cych w przestrzeni miejskiej Wroc³awia (np.
wyburzenie fortyfikacji miejskich w 1807 r. lub wprowadzenie na teren miasta kolei ¿elaznej w 1842 r.) spowodowa³y dynamiczn¹ ekspansjê przemys³u. Apogeum rozrostu powierzchni u¿ytkowanej przez przemys³ w tkance miejskiej stolicy Dolnego Œl¹ska przypad³o na koniec lat 30. XX w. i okres socjalizmu w Polsce.
Spokojn¹ i dotychczas niczym nie zagro¿on¹ egzystencjê obszarów przemys³owych w mieœcie zak³óci³y wydarzenia polityczne i gospodarcze z 1989 r. Wprowadzenie w Polsce systemu wolnorynkowego, przy jednoczesnym wdro¿eniu mechanizmu renty gruntowej na rynku ziemi wraz z liberalizacj¹ prawa, w istotny sposób zmieni³o dotychczasow¹ strukturê przestrzenn¹ miast polskich.
Pierwszymi terenami miejskimi we Wroc³awiu i w innych miastach kraju, które uleg³y ró¿norodnym przeobra¿eniom (morfologicznym, fizjonomicznym, funkcjonalnym i spo³ecznym), by³y zazwyczaj tereny przemys³owe. Zwi¹zane to by³o przede wszystkim z:
– struktur¹ przestrzenn¹ przemys³u wytworzon¹ w miastach polskich po 1945 r., która czêsto by³a wynikiem decyzji politycznych, a nie ekonomicznych (np. wystêpowa³ przerost powierzchni u¿ytkowanej przez fabrykê w stosunku do mocy produkcyjnej i potrzeb magazynowych; wiele zak³adów przemys³owych mia³o b³êdn¹ lokalizacjê w tkance miejskiej lub w ogóle nie powinno powstaæ w mieœcie itp.);
– polityk¹ w³adz miejskich, które d¹¿y³y do deglomeracji przemys³u z centralnych czêœci miast oraz zapewnienia poprawy jakoœci ¿ycia mieszkañców i eliminacji uci¹¿liwoœci wynikaj¹cych z dzia³alnoœci przemys³owej;
1 Pod pojêciem morfologii miasta autor rozumie uk³ad przestrzenny trzech elementów morfologicznych: 1) ulice, drogi i place, 2) parcele miejskie (dzia³ki budowlane), 3) ró¿nego rodzaju budynki – powi¹zanych ze sob¹ i wzajemnie oddzia³ywuj¹cych na siebie.
2 Pod pojêciem fizjonomii miasta autor rozumie wygl¹d zewnêtrzny (kszta³t, kolor, forma, styl itp.) zabudowy miasta (pojedynczego budynku, bloku urbanistycznego, ca³ego miasta).
– upadkiem wielu zak³adów przemys³owych, które po 1989 r. okaza³y siê deficytowymi podmiotami gospodarczymi, nie potrafi¹cymi skutecznie konkurowaæ z innymi podmiotami w nowej rzeczywistoœci rynkowej.
Wspomniane wy¿ej zjawiska i procesy doprowadzi³y w konsekwencji do przeobra¿eñ terenów przemys³owych, które wywar³y istotny wp³yw na morfologiê i fizjonomiê dotychczasowych dzia³ek produkcyjnych. Jednym z najpowszechniejszych przekszta³ceñ, które czêsto jednoczeœnie wp³ywa³y na budowê i wygl¹d dzia³ek oraz bloków urbanistycznych, by³o zjawisko sukcesji funkcjonalnej. Polega ono na stopniowym wypieraniu funkcji przemys³owej przez podmioty gospodarcze o innym profilu dzia³alnoœci.
W konsekwencji dany teren przemys³owy pod wzglêdem udzia³u ziemi u¿ytkowanej przez przemys³ ulega³ redukcji i zmianom funkcjonalnym a¿ do ca³kowitej zmiany struktury i funkcji dzia³ki.
W celu zbadaniu tych przemian i zjawisk, które zachodzi³y i zachodz¹ wewn¹trz tkanki miejskiej, a zwi¹zane s¹ z przemianami obszarów przemys³owych i poprzemys³owych, przeprowadzono m.in.
badania terenowe w 2007 r. Na ich podstawie wybrano 12 obszarów badawczych o ró¿norodnej specyfice, odmiennej genezie powstania (ryc. 1) oraz o zró¿nicowanym stadium zaawansowania procesów przemian (szczególnie przemian funkcjonalnych) (ryc. 2).
Ryc. 1. Czas powstawania wybranych terenów przemys³owych we Wroc³awiu
Źród³o: Opracowanie w³asne.
Fig. 1. The rise time of some indrustial sites in Wroc³aw Source: Prepared by the author.
Rejon Dworca G³ównego PKP Wroc³aw
Analizowany obszar badawczy znajduje siê w po³udniowo-wschodniej czêœci miasta, pomiêdzy ulicami Hubsk¹ a Krakowsk¹ (na ryc. 1 i 2 obszar badawczy nr 4). Badane tereny powsta³y g³ównie w XIX w.
W 1939 r. w rejonie tym zlokalizowany by³ m.in.:
– Browar Haasego powsta³y w 1878 r., dziœ znajduje siê tutaj Spomasz SA i Cussons Polska SA (produkcja chemicznych œrodków czyszcz¹cych);
– Browar Mieszczañski powsta³y w 1894 r. (zabudowania browaru stanowi¹ unikatowy zespó³ architektury przemys³owej z pocz¹tku XX w.), dziœ pe³ni funkcjê sceny artystycznej i miejsca spotkañ artystów.
Na podstawie przeprowadzonych badañ mo¿na stwierdziæ, i¿ powy¿sze tereny przemys³owe przechodz¹ obecnie intensywny proces sukcesji funkcjonalnej (ryc. 3). Dotychczas u¿ytkowane przez przemys³, ulegaj¹ ci¹g³ym przeobra¿eniom funkcjonalnym, wywo³uj¹c przy tym dynamiczne zmiany morfologiczne i fizjonomiczne otoczenia.
Ryc. 2. Stan przeobra¿eñ funkcjonalnych na poligonach badawczych we Wroc³awiu w 2007 r.
Źród³o: Opracowanie w³asne.
Fig. 2. The state of functional transformation on the research areas in Wroc³aw, 2007 Source: Prepared by the author.
Ryc. 3. Proces sukcesji funkcjonalnej na wybranych terenach przemys³owych pomiêdzy ulicami Krakowsk¹ a Hubsk¹ we Wroc³awiu
Źród³o: Opracowanie w³asne na podstawie badañ terenowych.
Fig. 3. The functional succession in selected industrial areas between the Krakowska and the Hubska street in Wroc³aw
Source: Prepared by the author based on field studies.
Na tym obszarze zlokalizowanych jest a¿ 180 podmiotów gospodarczych, co œwiadczy o wielkiej dynamice przemian, g³ównie podmiotów o charakterze handlowym (57,7%), produkcyjnym (15,0%), us³ugowym (9,0%) i transportowo-magazynowym (7,8%) (tab. 1).
Kolejnym bardzo interesuj¹cym zjawiskiem jest proces zachodz¹cy zw³aszcza wzd³u¿ ulicy Krakowskiej.
Polega on na czêœciowym wycofywaniu siê dzia³alnoœci przemys³owej z terenów le¿¹cych bezpoœrednio przy tej arterii w g³¹b dzia³ek, na rzecz innych funkcji, g³ównie handlowych i us³ugowych (fot. 1).
Analogiczny proces wystêpuje tak¿e w innych czêœciach Wroc³awia. Sukcesywnie wzd³u¿ atrakcyjnych pod wzglêdem inwestycyjnym szlaków komunikacyjnych dochodzi do czêœciowego lub ca³kowitego wyparcia dzia³alnoœci produkcyjnej na rzecz innych funkcji. Czêsto te¿ nowy inwestor ca³kowicie zmienia oblicze morfologiczne i fizjonomiczne dotychczasowej dzia³ki przemys³owej. Takie postêpowanie inwestorów, którzy w miejscu starych, zazwyczaj XIX-wiecznych obiektów architektonicznych, stawiaj¹ nowoczesne biurowce lub punkty handlowe, budzi wiele kontrowersji.
Na analizowanym obszarze wzd³u¿ ulicy Hubskiej dochodzi do ca³kowitych przeobra¿eñ morfologicznych, fizjonomicznych i funkcjonalnych terenów przemys³owych. Wzd³u¿ tej ulicy w XIX i XX w.
zlokalizowane by³y liczne zak³ady przemys³owe, np. Browar Mieszczañski lub stara fabryka wind dzia³aj¹ca do II wojny œwiatowej. Dziœ tylko Browar Mieszczañski pod wzglêdem morfologicznym i fizjonomicznym zachowa³ swój charakter. Pozosta³e istniej¹ce tu kiedyœ zak³ady zosta³y zlikwidowane, w ich miejsce wybudowano np. punkty handlowe (sklep Lidl) lub powstaj¹ osiedla mieszkaniowe (Osiedle Mieszczañskie w miejsce by³ej fabryki wind na skrzy¿owaniu Hubskiej z Prudnick¹). Nowe inwestycje swoim charakterem ca³kowicie odbiegaj¹ od dotychczasowej struktury fizjonomicznej i morfologicznej Tabela 1. Podmioty gospodarcze (wg sekcji PKD) na wybranych terenach przemys³owych pomiêdzy ulicami Hubsk¹
a Krakowsk¹ we Wroc³awiu
Table 1. Businesses (according to the PKD) on selected industrial areas between the Hubska street and the Krakowska street in Wroc³aw
Sekcja Liczba
podmiotów
Procentowy udzia³
G (handel i mechanika pojazdów) 104 57,7%
D (przetwórstwo przemys³owe) 27 15,0%
K (us³ugi zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ gospodarcz¹) 16 9,0%
I (transport, magazyny, ³¹cznoœæ) 14 7,8%
N (ochrona zdrowia) 7 3,9%
F (budownictwo) 3 1,7%
M (edukacja) 3 1,7%
H (hotele, restauracje) 2 1,1%
J (poœrednictwo finansowe) 2 1,1%
E (energia elektryczna, gaz i woda) 1 1,0%
L (administracja, obrona narodowa, ubezpieczenia) 1 1,0%
Razem: 180 100,0%
w tym nieprzemys³owe: 153 85,0%
Źród³o: Opracowanie w³asne na podstawie badañ terenowych.
Source: Prepared on the basis of field studies.
ulicy, tworz¹c charakterystyczny nie³ad przestrzenny, szczególnie jeœli porównamy istniej¹ce tu przewa¿nie XIX-wieczne kamienice z blaszanymi dyskontami spo¿ywczymi.
Badane tereny przemys³owe pomiêdzy ulicami Krakowsk¹ a Hubsk¹ we Wroc³awiu bêd¹ w przysz³oœci podlega³y dalszym intensywnym przekszta³ceniom, uwarunkowanym g³ównie dynamicznie tu przebiegaj¹cymi procesami sukcesji funkcjonalnej. Istotne przeobra¿enia zajd¹ zw³aszcza na terenach nale¿¹cych do Polskich Kolei Pañstwowych oraz wzd³u¿ ulicy Krakowskiej, gdzie dzia³alnoœæ przemys³owa zostanie zapewne ca³kowicie zepchniêta w g³¹b dotychczasowych dzia³ek. Mo¿emy tylko liczyæ, i¿ nastêpni inwestorzy, planuj¹c swoje przedsiêwziêcia, uszanuj¹ dotychczasowy ³ad i wygl¹d przestrzenny tych rejonów, a swoimi inwestycjami nawi¹¿¹ do XIX-wiecznej zabudowy mieszkaniowej i przemys³owej.
Rewitalizacja obiektów przemys³owych we Wroc³awiu i ich ocena
Proces rewitalizacji obiektów przemys³owych we Wroc³awiu jest ma³o rozpowszechniony. Dopiero w ostatnich latach jako nowa forma inwestycji, zyskuje na popularnoœci w stolicy Dolnego Œl¹ska.
Jednym z pierwszych obiektów przemys³owych we Wroc³awiu, który poddano rewitalizacji, by³a Wie¿a Ciœnieñ przy alei Wiœniowej (fot. 2). Obiekt ten powsta³ w latach 1903–1904, a od 1906 r. pe³ni³ tak¿e Fot. 1. Biurowiec firm us³ugowych le¿¹cy na by³ych terenach przemys³owych przy ulicy Krakowskiej
Źród³o: Zdjêcie w³asne.
Phot. 1. The office services companies on the Krakowska Street located in the postindustrial areas Source: Own photo.
funkcjê atrakcji turystycznej jako punkt widokowy. W czasie oblê¿enia Festung Breslau w 1945 r. wie¿a ta pe³ni³a rolê punktu obserwacyjnego do kierowania ogniem. Po II wojnie œwiatowej a¿ do lat 90. XX w.
obiekt nie by³ konserwowany i stopniowo popada³ w ruinê.
W 1995 r. zosta³ wykupiony przez Stephan Elektronik Investment i zmieniony, na podstawie projektu Wac³awa Bieniasza-Nicholsa, w elegancki kompleks restauracyjny o nazwie „Wie¿a Ciœnieñ”. Od tego momentu wie¿a przy ulicy Wiœniowej zyskiwa³a na popularnoœci, zarówno wœród mieszkañców Wroc³awia, jak i turystów. Najwa¿niejszy przy tym by³ fakt, ¿e procesowi rewitalizacji nie towarzyszy³y ¿adne zmiany fizjonomiczne lub morfologiczne dzia³ki i okolicy.
Podobne przemiany rewitalizacyjne i funkcjonalne bez konsekwencji dla otoczenia dokona³y siê w Browarze Mieszczañskim. W obiektach i na miejscu tego zak³adu przemys³owego z 1894 r. powsta³ interesuj¹cy kompleks kulturalno-muzyczny, gdzie odbywaj¹ siê liczne imprezy kulturalne, artystyczne, muzyczne i inne. Obecnie powierzchnia browaru przeznaczona jest pod wynajem na dzia³ania artystyczne, wszelkiego rodzaju pracownie i imprezy. Dziœ Browar Mieszczañski jest niew¹tpliwie najlepszym przyk³adem rewitalizacji obiektu przemys³owego we Wroc³awiu.
Jednak ju¿ nied³ugo miano najlepiej zrewitalizowanego obiektu lub kompleksu przemys³owego, poprzemys³owego mo¿e przypaœæ Browarowi Piastowskiemu przy ulicy Jednoœci Narodowej we Wroc³awiu (fot. 3). W 2007 r. zak³ad ten, wzniesiony w 1892 r., wraz z przyleg³ymi terenami przejê³a amerykañska firma deweloperska Clairmont Global, która planuje wybudowanie na tych terenach: loftów, galerii handlowej (na wzór Starego Browaru w Poznaniu lub Manufaktury w £odzi) i apartamentowca. W³adze miasta licz¹ na to, ¿e nowa inwestycja nie tylko przyczyni siê do rewitalizacji tej czêœci przestrzeni miejskiej, ale tak¿e oka¿e siê atrakcj¹ turystyczno-handlow¹, która przyci¹gnie do Wroc³awia jeszcze wiêcej turystów.
Jednoczeœnie inwestycja ta wzbudza jak na razie najwiêksze kontrowersje w kontekœcie rewitalizacji obiektów przemys³owych. Do tej pory wyburzono kilka budynków, a inwestor do koñca nie sprecyzowa³ swoich planów inwestycyjnych. Z doniesieñ prasowych mo¿na wnioskowaæ, ¿e pod wzglêdem morfologicznym i fizjonomicznym ca³y kompleks nie zatraci swojego charakteru, choæ konieczne bêd¹ drobne korekty dotychczasowej struktury u¿ytkowania terenu.
Rozpatruj¹c problem rewitalizacji obiektów przemys³owych we Wroc³awiu, nale¿y pamiêtaæ, ¿e jak dot¹d proces rewitalizacji w tym mieœcie nie by³ powszechny. Wiele piêknych pod wzglêdem architektonicznym obiektów przemys³owych i produkcyjnych zosta³o bezpowrotnie wyburzonych, a na ich miejscu wznoszono obiekty czêsto ca³kowicie niezwi¹zane z dotychczasow¹ morfologi¹, fizjonomi¹ i funkcj¹ (np. w miejscu wyburzonej starej rzeźni przy Fot. 2. Wie¿a Ciœnieñ przy alei Wiœniowej
Źród³o: Zdjêcie w³asne.
Phot. 2. The water tower on the Wiœniowa Avenue Source: Own photo.
ulicy Legnickiej powsta³a Galeria Handlowa „Magnolia”). Dopiero w ostatnich latach zaczê³y docieraæ do opinii publicznej i samorz¹du, a przede wszystkim do potencjalnych inwestorów, g³osy mówi¹ce o koniecznoœci zachowania interesuj¹cych przemys³owych obiektów architektonicznych. Odpowiednio przeprowadzona rewitalizacja mo¿e uchroniæ zabytkowe budynki oraz ich morfologiê i fizjonomiê, a jednoczeœnie przynieœæ korzyœci ekonomiczne potencjalnemu inwestorowi.
Zakoñczenie
Struktura przestrzenna miast w Polsce ulega nieustannym przeobra¿eniom. Do najwa¿niejszych dochodzi obecnie na terenach przemys³owych. Ze wzglêdu na specyfikê, a przede wszystkim na atrakcyjne po³o¿enie w przestrzeni miejskiej, by³y one zazwyczaj najmniej odporne na dokonuj¹ce siê zmiany. Nowa rzeczywistoœæ gospodarcza po 1989 r. spowodowa³a, ¿e na obszarach przemys³owych dosz³o do intensywnych przeobra¿eñ fizjonomicznych, morfologicznych i funkcjonalnych.
Na podstawie przeprowadzonych badañ mo¿na stwierdziæ, ¿e stopieñ oddzia³ywania przeobra¿eñ terenów przemys³owych i poprzemys³owych na fizjonomiê i morfologiê miasta zale¿y od kilku czynników, do których zalicza siê m.in.:
– czas powstania danego terenu przemys³owego (starsze i bardziej interesuj¹ce pod wzglêdem architektonicznym obiekty przemys³owe mog¹ liczyæ na szeroko pojmowany proces rewitalizacji;
Fot. 3. Browar Piastowski przy ulicy Jednoœci Narodowej
Źród³o: Zdjêcie w³asne.
Phot. 3. The Piast Brewery on the JednoϾ Narodowa Street Source: Own photo.
obiekty o krótkiej metryce istnienia i brzydkiej fizjonomii ulegaj¹ o wiele szybszym i g³êbszym przemianom);
– lokalizacjê terenów przemys³owych w tkance miejskiej (im bli¿ej centrum, tym wiêkszy nacisk na dokonywanie przeobra¿eñ, gdy¿ dzia³a mechanizm renty gruntowej);
– stadium przekszta³ceñ terenów przemys³owych (obszary o du¿ej intensywnoœci procesu sukcesji funkcjonalnej ulegaj¹ szybszym i gwa³towniejszym przeobra¿eniom morfologicznym i fizjonomicznym);
– politykê planowania przestrzennego prowadzon¹ przez w³adze miejskie (np. d¹¿enie w³adz do deglomeracji przemys³u z centralnych czêœci miasta);
– kapita³ (im wiêcej inwestor posiada œrodków na inwestycje na terenach przemys³owych, tym zazwyczaj w³adze pozwalaj¹ na wiêksze zmiany fizjonomiczne i morfologiczne);
– popularnoœæ procesów rewitalizacji obiektów przemys³owych (im wiêksza jest œwiadomoœæ wagi i korzyœci, jakie niesie rewitalizacja, tym proces przemian jest mniejszy).
Przeobra¿enia terenów przemys³owych i ich skutki w tkance miejskiej s¹ jednym z przyk³adów czêstych obecnie procesów zachodz¹cych w miastach polskich. Ich badanie jest konieczne, jeœli chcemy zrozumieæ ca³oœæ procesów zachodz¹cych w strukturze przestrzennej miast w Polsce.
Literatura
Conzen M.R.G. 1960. The plan analysis of an English city center. Lund Studies in Geography B/24.
Proceedings in the IGU Symposium in Urban Geography, Lund.
Liszewski S. 1997. Przemiany funkcjonalne i przestrzenne terenów przemys³owych £odzi. Zeszyty IGiPZ PAN 46.
Maik W. 1997. Podstawy geografii miast. UMK, Toruñ.
Miszewska B. 1999. Funkcje terenów poradzieckich we Wroc³awiu. Przestrzeñ miejska, jej organizacja i przemiany. XII Konwersatorium Wiedzy o Mieœcie. Katedra Geografii Miast i Turyzmu, £ódzkie Towarzystwo Naukowe, £ódź.
Miszewska B. 2000. Rodzaje sukcesji funkcjonalnej w mieœcie na przyk³adzie Wroc³awia. W: J. S³odczyk (red.), Spo³eczne, gospodarcze i przestrzenne przeobra¿enia miast. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole.
Sikorski D. 2008. Proces sukcesji funkcjonalnej na wybranych terenach przemys³owych we Wroc³awiu. W:
J. S³odczyk, M. Œmigielska (red.), Wspó³czesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole.
Sikorski D. 2008. Przeobra¿enia terenów przemys³owych w ma³ym mieœcie na przyk³adzie Góry. W:
Funkcjonalne aspekty rozwoju ma³ych miast. Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego, £ódź.
Slenczek M. 1996. Miasto Wroc³aw jako oœrodek przemys³owy. Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Instytutu Geograficznego, Geografia Spo³eczna i Ekonomiczna XIV.
S³odczyk J. 2001. Przestrzeñ miasta i jej przeobra¿enia. Studia i Monografie 298. Uniwersytet Opolski, Opole.
