Miejsce badań ekologiczno-krajobrazowych
w Szóstym Programie Ramowym Unii Europejskiej
Wstęp
Programy Ramowe Badań Naukowychi Postępu Technicznego są podstawowymi in- strumentami Unii Europejskiej służącymi do finansowania i promowania działalności na- ukowej. Fundusze przyznawane są na podstawie wyników konkursów pracom i bada- niom prowadzonym przez uczelnie wyższe i instytuty badawcze, przedsiębiorstwa i or- ganizacje pozarządowe. Warunkiem koniecznym pozytywnej oceny projektów badawczychjest ichzgodność z celami programów ramowychi z przyjętymi obszarami priorytetowymi badań.
W artykule zostały wskazane szczegółowe tematy i zadania badawcze Szóstego Pro- gramu Ramowego, w którychmogą brać aktywny udział ekolodzy krajobrazu – reprezen- tanci dziedziny naukowej wyróżniającej się holistycznym i transdyscyplinarnym podejś- ciem do problemów środowiska przyrodniczego i antropopresji. Skoncentrowano się na zadaniach przewidzianych do realizacji w przyszłych konkursach 6. PR.
Cele i zakres Szóstego Programu Ramowego Unii Europejskiej Badań i Postępu Technicznego
W listopadzie 2002 roku został zainaugurowany Szósty Program Ramowy Badań Na- ukowychi Postępu Technicznego (6. PR). Zasadniczym jego celem jest poprawa integra- cji i koordynacji badań w Europie i wzmocnienie Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA). Przezwyciężenie fragmentacji działań ma prowadzić do osiągnięcia wyników sta- nowiącychnaukową i technologiczną podstawę wzrostu innowacyjności i konkurencyj- ności gospodarki europejskiej w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi i Japonią oraz formułowania i wdrażania polityk wspólnotowych.
Szósty Program Ramowy zawiera trzy podstawowe bloki działań:
I. Koncentracja i integracja badań w Unii Europejskiej.
II. Strukturyzacja Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA).
III. Wzmacnianie podstaw Europejskiej Przestrzeni Badawczej.
Działania mieszczące się w tychblokachwykraczają poza bezpośrednie wspieranie projektów badawczychi obejmują szeroki wachlarz akcji, służącychnp.: polepszeniu współpracy przedsiębiorstw i instytucji naukowych, rozwojowi ludzkiego potencjału ba- dawczego i mobilności kadry naukowej i technicznej, rozwojowi infrastruktury badaw- czej i koordynacji jej wykorzystania, rozszerzeniu współpracy międzynarodowej z udziałem krajów spoza Unii Europejskiej.
Przegląd polskichdoświadczeń u progu integracji z Unią Europejską, 2004, Gdańsk, s. 35–42.
ropie (Siemaszko, 2002). Zgodność projektów zgłaszanychw 6.PR z celami i tematyką danego priorytetu jest wymieniona na pierwszym miejscu wśród kryteriów oceny wnio- sków konkursowych. Propozycje nie pokrywające się z kluczowymi obszarami tematycz- nymi nie będą akceptowane i zasada ta dotyczy także projektów interdyscyplinarnych (The 6th Framework Programme in brief, 2002).
Tabela 1. Struktura i budżet 6. PR Unii Europejskiej (wg Uczestnictwo w badaniacheuropej- skich…, 2003)
Table 1.The structure and budget of FP6 (after Uczestnictwo w badaniach europejskich…, 2003)
6 PROGRAM RAMOWY UNII EUROPEJSKIEJ mln
I. Koncentracja i integracja badań 13 345
Priorytety tematyczne 11 285
1. Genomika i biotechnologia dla zdrowia człowieka 2255
2. Technologie społeczeństwa informacyjnego 3625
3. Nanotechnologie i nauka o materiałach 1300
4. Aeronautyka i przestrzeń kosmiczna 1075
5. Jakość i bezpieczeństwo żywności 685
6. Zrównoważony rozwój, globalne zmiany i ekosystemy 2120
a) Zrównoważone systemy energetyczne 810
b) Zrównoważony transport powierzchniowy 610
c) Zmiany globalne i ekosystemy 700
7. Obywatele i sprawowanie władzy w społeczeństwie opartym na wiedzy 225
Specjalne działania obejmujące szerszy obszar badań 1300
Wspieranie polityk UE oraz nauka i technologia przyszłości 555
Horyzontalne działania badawcze z udziałem małych i średnich przedsiębiorstw 430
Działania wspierające współpracę międzynarodową 315
Działalność Wspólnotowego Centrum Badawczego (JRC) 760
II. Strukturyzacja Europejskiej Przestrzeni Badawczej 2605
Badania i innowacje 290
Potencjał ludzki i mobilność 1580
Infrastruktury badawcze 655
Nauka a społeczeństwo 80
III. Wzmacnianie podstaw europejskiej przestrzeni badawczej 320 Wspieranie działań koordynacyjnych270
Spójny rozwój polityki badawczej i innowacyjnej 50
EURATOM 1 230
Razem 17 500
Zakres badań ekologiczno-krajobrazowych
W świetle powyższychstwierdzeń określenie stopnia zgodności tematyki priorytetów z zakresem badań ekologiczno-krajobrazowychjest punktem wyjścia do podjęcia przy- gotowań do uczestnictwa w 6. PR.
Pojęcie „ekologii krajobrazu” pojawiło się kilkadziesiąt lat temu, a mimo to do dziś (Hobbs, 1997; Moss, 2000; Bastian, 2001; Opdam i in., 2001) nie ustają kontrowersje wokół ustalenia jej właściwej definicji, przedmiotu badań, głównychproblemów badaw- czych, wzajemnego stosunku między podstawami teoretycznymi a zastosowaniem w rozwiązywaniu problemów praktycznych. Za pewniejsze punkty na niestabilnym gruncie dyskutowanych koncepcji, metod i aplikacji można przyjąć, że ekologia krajobrazu:
bada strukturę, funkcjonowanie i zmienność krajobrazu (nachylenie ekologiczne), bada przestrzenne i hierarchiczne aspekty krajobrazu (nachylenie geograficzne), stara się stosować holistyczne i transdyscyplinarne podejście do zróżnicowanych czynników wpływających na krajobraz,
ma ambicje ustanowić teoretyczny potencjał służący ocenie i kształtowaniu środowi- ska przyrodniczego zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju.
Identyfikacja cechcharakterystycznychekologii krajobrazu i porównanie ichz pro- gramami pracy dla odpowiednichdziałań w Szóstym Programie Ramowym pozwala na stwierdzenie, iż interdyscyplinarność, czy nawet transdyscyplinarność (Moss, 2000), oraz wielowątkowy charakter badań ekologiczno-krajobrazowych stwarza dość szerokie moż- liwości włączania się do kilku głównychpriorytetów tematycznych, a także do innychak- cji 6. PR.
Problematyka ekologiczno-krajobrazowa w priorytetach tematycznych 6. PR
Spośród siedmiu kluczowychobszarów zagadnienia w największym stopniu zbieżne z problematyką badań ekologiczno-krajobrazowychzawiera priorytet 6: „Zrównowa- żony rozwój, globalne zmiany i ekosystemy”. Prace badawcze w jego ramachukierunko- wane zostały na wzmocnienie potencjału naukowo-technologicznego niezbędnego do realizacji unijnej strategii zrównoważonego rozwoju przyjętej przez Radę Europejską w Göteborgu w 2001 roku, do zrozumienia i kontrolowania zmian globalnychoraz zacho- wania równowagi ekosystemów.
Tematyka ekologiczno-krajobrazowa jest obecna przede wszystkim w podpriorytecie 6c: „Zmiany globalne i ekosystemy”. Obejmuje on osiem działów, które z kolei zawierają zbiór jeszcze bardziej szczegółowychzadań bezpośrednio wyznaczającychzakres kon- kursów:
I. Wpływ i mechanizmy działania emisji gazów cieplarnianych oraz zanieczyszczeń at- mosfery na klimat, ubywanie ozonu i magazynowanie węgla.
II. Obieg wody i badania gleby.
III. Różnorodność biologiczna i ekosystemy.
IV. Mechanizmy pustynnienia i katastrofy naturalne.
uwzględnienia w najbliższym konkursie, zebrane zostały w tabeli 2.
Oprócz priorytetu 6c zagadnienia ekologiczno-krajobrazowe obecne są także w innych priorytetach tematycznych, gdzie pożądane są projekty o charakterze interdyscyplinar- nym. Poszukując odpowiedniej tematyki dla projektu lub możliwości dołączenia do ze- społu badawczego, należy zatem sprawdzić programy pracy innychobszarów kluczowych.
Aspekty metodyczne badań ekologiczno-krajobrazowychzwiązane z nowymi rodza- jami danych(w tym z danymi ilościowymi) o środowisku przyrodniczym i możliwościami ichwykorzystania nawiązują do wybranychcelów priorytetu 4: „Aeronautyka i prze- strzeń kosmiczna”, m.in. obejmującymi problematykę Globalnego Monitoringu Środo- wiska i Zagrożeń (GMES). Szczegółowe wytyczne dotyczące tematyki projektów zawie- rają zadania mające na celu upowszechnianie rezultatów obserwacji i pomiarów sateli- tarnych, praktyczne wykorzystanie danych pozyskanych za pomocą teledetekcji satelitarnej w badaniachobszarów morskich, w badaniachużytkowania ziemi oraz szaty roślinnej w skali globalnej i regionalnej, w ocenie ryzyka zagrożeniem klęskami natural- nymi i spowodowanymi działalnością człowieka (Thematic priority 1.4. Aeronautics and Space. Work Programme 2002–2006).
Luźniejsze związki wykazują badania ekologiczno-krajobrazowe z priorytetem 7:
„Obywatele i sprawowanie władzy w społeczeństwie opartym na wiedzy”. Podobie- ństwo tematyczne widoczne jest głównie w zakresie zadań związanychze zrównowa- żonym rozwojem. Badania ekologiczno-krajobrazowe obszarów rolniczychi zagadnie- nia zrównoważonego rozwoju terenów wiejskichłączy związek z priorytetem 5: „Jakość i bezpieczeństwo żywności”, np. w zakresie poprawy jakości środowiska, w którym pro- dukowana jest żywność. Ponieważ pomysłowość ludzka nie ma granic, nie wykluczone jest także włączanie wątków ekologiczno-krajobrazowychdo projektów przygotowywa- nych w ramach innych priorytetów.
Problematyka ekologiczno-krajobrazowa w działaniach specjalnych 6. PR
Oprócz siedmiu kluczowychobszarów tematycznych, w bloku „Koncentracja i inte- gracja badań” znalazły się także specjalne działania odnoszące się do szerszego wachla- rza zagadnień, m.in.: badania naukowe dla polityk wspólnotowych, nauka i technologia przyszłości, działania badawcze z udziałem małychi średnichprzedsiębiorstw oraz roz- wój współpracy międzynarodowej (tab. 1). Wśród nichna szczególną uwagę, ze względu na dużą zbieżność z problematyką badań ekologiczno-krajobrazowych, zasługuje pierw- sza z wymienionychakcji. Jest to tzw. priorytet 8, obejmujący badania naukowe na rzecz
Tabela 2.Zadania szczegółowe, w ramachpodpriorytetu 6c: „Zmiany globalne i ekosystemy”, zbieżne z tematyką badań ekologiczno-krajobrazowych, planowane do realizacji w drugim konkursie 6. PR (wg Thematic Sub-priority 1.1.6.3.Global change and ecosystems. Work Pro- gramme 2002–2006)
Table 2. Research tasks and topics under the sub-priority 6c: “Global change and ecosystems”, re- lating to landscape ecology, to implement in the second 6 FP call (after Thematic Sub-priority 1.1.6.3. Global change and ecosystems. Work Programme 2002–2006)
Dział
Temat Zadania szczegółowe
III. Różnorodność biologiczna i ekosystemy III. 3. Zintegrowane oceny
czynników wpływających na funkcjonowanie ekosystemów i bioróżnorodność; sposoby ni- welacji wpływów.
III.3.1. Rozwój modeli i symulacji służącychdo diagnozowania i prognozowa- nia zmian ekosystemów lądowychi/lub słodkowodnychoraz bioróżnorodno- ści.Modele uwzględniające biogeograficzne zróżnicowanie Europy i synergiczne efekty wpływu wielu czynników oraz funkcjonujące w różnychskalach; przy- datne do tworzenia strategii ochrony ekosystemów i bioróżnorodności oraz rozwoju systemów zarządzania.
V. Strategie dla zrównoważonego zarządzania obszarami z włączeniem strefy brzegowej, terenów rolnych i leśnych
V.1. Zrównoważone użytko-
wanie ziemi. V.1.1.a. Udoskonalone oceny i narzędzia wdrażania zrównoważonego użyt- kowania ziemi, z uwzględnieniem wielofunkcyjności. Tworzenie baz danychi modeli użytkowania ziemi uwzględniającychm.in. aspekt krajobrazowy, służącychdo tworzenia podstaw analiz, prognoz i symulacji niezbędnychdo podejmowania decyzji i formułowania ocen ex ante wpływu wdrażania zrów- noważonego rozwoju i strategii rozwoju regionalnego, szczególnie w obsza- rachprzyrodniczo wrażliwych. Jakościowe i ilościowe ujęcie efektów zarządzania obszarami i realizacji planów rozwoju na ochronę środowiska, sy- tuację na terenachwiejskich, użytkowanie ziemi, krajobraz, turystykę, rekre- ację, gospodarkę rolną i leśną.
V.1.1. Użytkowanie ziemi i krajobrazy w obszarach przy- rodniczo wrażliwych.
V.2. Jakościowe i ilościowe aspekty wielofunkcyjności rol- nictwa i układu leśnic- two–przemysł drzewny.
V.2.1. Rolnictwo i zrównowa- żony rozwój.
V.2.1.a. Zarządzanie w rolnictwie i rola wielofunkcyjności rolnictwa we wdra- żaniu unijnej strategii zrównoważonego rozwoju.
Stworzenie systemu analiz zmian głównychkierunków produkcji rolnej (z uwzględnieniem programów rolnośrodowiskowych) w zależności od lokal- nychi regionalnychwariantów zrównoważonego rozwoju rolnictwa, z uwzględnieniem kosztów zewnętrznych. Metody i narzędzia oceny różnych funkcji rolnictwa, w perspektywie włączenia zagadnień wielofunkcyjności do strategii alternatywnego użytkowania ziemi i kształtowania polityk.
VIII. Koncepcje i narzędzia zrównoważonego rozwoju VIII.1. Wyznaczanie progów
zrównoważonego rozwoju oraz kosztów zewnętrznych.
VIII.1.b. Wartości progowe zrównoważonego rozwoju.
Zdefiniowanie progów zrównoważonego stanu środowiska przyrodniczego i określenie ichwartości. Progi i punkty krytyczne jako narzędzia zrównowa- żonego zarządzania i charakterystyki stanu środowiska. Jakość środowiska przyrodniczego, łącznie z ocenami aspektów ekonomicznychi społecznych, jako wyznacznik progów zrównoważonego rozwoju i wytyczna do tworzenia polityki.
VIII.2. Rozwój narzędzi do zin- tegrowanej oceny zrównowa- żenia rozwoju i do włączania zasad zrównoważonego roz- woju do procesów podejmo- wania decyzji.
VIII.2.c. Innowacyjne metody i narzędzia zintegrowanej oceny zrównowa- żonego rozwoju.
Porównanie istniejącychnarzędzi. Integracja modelowania i instrumentów ilo- ściowychw celu budowy scenariuszy zrównoważonego rozwoju na różnych poziomachi tworzenia ocen składowychprzyrodniczych, ekonomicznychi społecznych zrównoważonego rozwoju.
VIII.2.e. Programy edukacyjne dotyczące narzędzi wdrażania strategii zrówno- ważonego rozwoju UE.
Zapewnienie obywatelom europejskim zdrowia, bezpieczeństwa i szans.
Wspieranie potencjału i spójności gospodarczej w większej, bardziej zintegrowanej Unii Europejskiej.
Szczegółowe zadania często obejmują kilka dziedzin, co jest uzasadnione z punktu widzenia koordynacji polityk sektorowych(np. zmiany wspólnej polityki rolnej muszą uwzględniać zagadnienia społeczne, ekonomiczne, ochrony środowiska przyrodniczego i rozwoju regionalnego). Niewątpliwie to interdyscyplinarny charakter priorytetu 8 spra- wia, iż znajduje się w nim wiele wątków ekologiczno-krajobrazowych(tab. 3). Właśnie w programie pracy priorytetu 8 słowo „krajobraz” pojawia się licznie w charakterystyce za- dań szczegółowych, podczas gdy we wcześniej opisanych priorytetach, nawet w priory- tecie 6, o wiele częściej była mowa o środowisku lub ekosystemach, lecz nie o krajobra- zach.
Nowe rodzaje projektów w 6. PR
W celu poprawy integracji i koordynacji badań w Europie i wzmocnienia Europejskiej Przestrzeni Badawczej, 6. PR wprowadził nowe rodzaje projektów: sieci doskonałości (NoE) i projekty zintegrowane (IP). Mają one służyć koncentracji środków wokół kluczo- wych priorytetów tematycznych i zwiększeniu skali projektów.
W zamierzeniachsieci doskonałości staną się trwałymi międzynarodowymi struktura- mi współpracy, dzięki którym przekształceniu ulegną sposoby prowadzenia badań w da- nej dziedzinie i nastąpi połączenie zasobów wielu ośrodków w kluczowychobszarach badań. Głównym celem sieci doskonałości będzie integracja działań badawczychi pro- gramów poszczególnychośrodków, zasobów ludzkichi technicznychoraz polityki zarządzania wiedzą i rozpowszechniania wyników. Typowe sieci mają się składać z kilku- set pracowników, pochodzących co najmniej z sześciu krajów.
Oczekuje się, że projekty zintegrowane będą dużymi i ambitnymi programami ba- dawczymi ukierunkowanymi na konkretny cel. Projekt zintegrowany może obejmować szeroki zakres działań, w łańcuchu – od problemu, przez kilka faz badań, do zastosowa- nia rozwiązania. Większość projektów będzie miała charakter wielodyscyplinarny i wie- losektorowy.
Oprócz nowychrodzajów projektów funkcjonują instrumenty zbliżone do znanychz 5. PR: ukierunkowane projekty badawcze (STREP), akcje koordynujące (CA) i działania wspierające (SSA). Jednak na te tradycyjne rodzaje projektów przewidziana jest niewiel- ka część środków asygnowanychna poszczególne priorytety tematyczne, np. w prioryte- cie 6c – 30 mln euro, czyli 17% z ogólnej kwoty 180 mln euro. Inaczej wygląda sytuacja
w priorytecie 8, gdzie planowany jest przeważający udział projektów mniejszych, łatwiejszych do zarządzania.
Przygotowanie do następnych konkursów
Pierwsze konkursy w 6. PR ogłoszone zostały 17 grudnia 2002 roku, a terminy składa- nia projektów badań (i innychrodzajów działań) przypadały wiosną 2003 roku. Latem i jesienią 2003 roku należy spodziewać się ogłoszenia wyników. Po pewnym czasie można próbować dołączyć do zwycięskichkonsorcjów, jeśli będą poszukiwać kolejnychpartne- rów do współpracy. Natomiast najbliższe nowe konkursy, w zależności od obszaru tema- tycznego, zostaną ogłoszone latem 2003 roku. W podobnym terminie odbędzie się kon- kurs na projekty badawcze służące polityce unijnej (8.1. Policy-oriented research). Na- stępne konkursy będą ogłaszane sukcesywnie w kolejnych latach trwania 6. PR.
Jeśli poważnie planujemy udział w 6. Programie Ramowym Unii Europejskiej, mery- toryczne i organizacyjne przygotowania należy rozpocząć jak najwcześniej. Ze względu na wymaganą dużą skalę projektów należy rozważyć możliwość i celowość stworzenia krajowej sieci tematycznej z zakresu ekologii krajobrazu, która skupiałaby instytucje i osoby zainteresowane aktywnym włączeniem się do 6. PR.
Tabela 3.Zadania szczegółowe, w ramachpriorytetu 8.1. „Badania naukowe służące polityce UE”, zbieżne z tematyką badań ekologiczno-krajobrazowych, planowane do realizacji w kolejnych konkursach 6. PR (wg 8.1. Policy-oriented research)
Table 3. Indicative researchtasks and topics under the sub-priority 8.1. „Researchfor policy support”, relating to landscape ecology, to implement in further 6 FP calls (after 8.1. Poli- cy-oriented research)
Dział
Temat Zadania szczegółowe
1. Zrównoważone zarządzanie zasobami naturalnymi europy 1.1. Modernizacja i zrównoważony rozwój rolnictwa
i leśnictwa, w tym wielofunkcyjność tychsektorów w zapewnianiu zrównoważonego rozwoju i promocji obszarów wiejskich.
Wielofunkcyjne rolnictwo i leśnictwo – rozwój optymal- nie ukierunkowanychpolityk i instrumentów stymu- lujących wielofunkcyjność.
Reforma wspólnej polityki rolnej – środowisko przyrod- nicze w rolnictwie, analizy przestrzenne.
Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich.
1.2. Narzędzia i metody oceny dla zrównoważonego
rozwoju rolnictwa i leśnictwa. Zrównoważone systemy produkcji rolniczej (badania po- prawy skuteczności i przewidywalności efektów progra- mów rolnośrodowiskowych) i zagadnienia użytkowania ziemi.
Zrównoważone leśnictwo.
3. Wspieranie potencjału i spójności gospodarczej większej, bardziej zintegrowanej Unii Europejskiej 3.4. Prognozowanie i tworzenie innowacyjnej śred-
nio- i długofalowej polityki na rzecz zrównoważone- go rozwoju.
Opracowanie regionalnychwskaźników i narzędzi do charakterystyki zrównoważonego rozwoju regionów.
supporting EU policies. Based on the two objectives the FP6 covers a limited field of science and technology.
The main aim of this paper is to identify the FP6 thematic priorities and selected topics which re- late to landscape-ecological research. Due to unclear view of landscape ecology and its interdisci- plinary character the research opportunities are spread among many thematic priorities and specific actions of the FP6.
A survey of the thematic priorities and specific research activities gave an indication that land- scape ecology field is addressed mainly in the thematic priority 6: “Sustainable development, global change and ecosystems”, in particular in the sub-priority 6c “Global change and ecosys- tems”, and in specific activities of policy-oriented research(so called priority 8). Some researchop- portunities are possible also in the other priorities (priority 4, 5 or 7) and correspond mainly to sustainable development.
Given a large scale of the FP6 projects, in particular of networks of excellence and integrated pro- jects, the creation of a Polish thematic network relating to landscape ecology is recommended. The network could facilitate the active participation in ambitious, multinational and multisectoral new type projects of FP6.
Literatura
Bastian O., 2001, Landscape Ecology – towards an unified discipline?, Landscape Ecology 16, s.
757–766.
Hobbs R., 1997, Future landscapes and the future of landscape ecology, Landscape and Urban Planning 37, s. 1–9.
Moss M.R., 2000, Interdisciplinarity, landscape ecology and the “Transformation of Agricultural Landscapes”, Landscape Ecology 15, s. 303–311.
Opdam P., Fopper R., Vos C., 2001, Bridging the gap between ecology and spatial planning in landscape ecology, Landscape Ecology 16, s. 767–779.
Siemaszko A., 2002, Uznanie za aktywność, Forum Akademickie 9–10, s. 52–53.
The 6th Framework Programme in brief. Dec 2002 (http://europa.eu.int/comm/rese- arch/fp6/pdf/fp6-in-brief_en.pdf).
Thematic priority 1.4. Aeronautics and Space. Work Programme 2002–2006 (ftp://ftp.cor- dis.lu/pub/fp6/docs/d_wp_2002_en.pdf).
Thematic Sub-priority 1.1.6.3. Global change and ecosystems. Work Programme 2002–2006 (http://www.6pr.pl/images/prezentacje/6c/pr_pracy/WP2konk_prop_maj2003.doc).
Uczestnictwo w badaniach europejskich. 6 Program Ramowy Badań i Rozwoju Technicznego 2002–2006. Przewodnik dla wnioskodawców. KPK 6PR. Warszawa 2003 ().
8.1. Policy-oriented research (ftp://ftp.cordis.lu/pub/fp6/docs/h_wp_2002_en.pdf).
