Zastosowanie kryterium litologicznego w typologii krajobrazu nat�ral�nego Wyżyn Pol�skic�
�plication of lithological criterion into natural landscape typology of Polish Uplands
Grzegorz Janicki
1, �an Rodzik
1, Andrzej Tyc
21Instytut Nauk o Zie�i Uniwersytetu �arii Curie-Skłodowskie��
�l. �raśnicka 2 cd, 20-718 Lublin, Polska, e-�ail: ��anicki@biotop.u�cs.lublin.pl, ��rodzik@biotop.u�cs.lublin.pl
2Wydział Nauk o Zie�i Uniwersytetu Śląskiego
ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec, Polska, e-�ail: atyc@us.edu.pl
_________________________________________________________________________________
Abstract. �he presented paper is an atte�pt of adaptation of the polish uplands lithological classification for typology of natural upland landscape. �he �ain ele�ent diversifying the natural environ�ent is relief, dependent on lithological properties of substratu� rocks. In co�parison with for�er classification, changes about wide application of lithological criterion and division elaborating were proposed. �he following types of lithological relief, being si�ultaneously types of natural landscape, were allocated: siliceous, karstic (carbonaceous and gypseous), loessic and additionally alluvial. In every one of the� – on the basis of substratu� lithological diversity or relief – fro� two to four units of lower rank – landscape brands – were distinguished. �he relief types, appropriate to landscape units, were characterized and their distribution within geo�orphological regions were presented.
słowa kluczowe: typologia kra��obrazu, kra��obraz naturalny, Wy�yny Polskie key words: landscape typology, natural landscape, Polish Uplands
Wprowadzenie
W klasyfikac��i środowiska przyrodniczego Polski, pierwszoplanową rolę odgrywa��ą w poszczególnych klasach kra��obrazu ró�ne czynniki, stanowiące podstawę wydzielania ��ego rodza��ów. W górach ��est to wyniesienie nad pozio� �orza i związana z ni� piętrowość kli�atyczno-roślinna. Na nizinach, podstawą wydzielania ��ednostek kra��obrazowych są typy genetyczne rzeźby glacigeniczne�� z ��e�� późnie��szy� retusze� peryglac��alny� i fluwialny�. W obszarach wy�ynnych główną rolę odgrywa specyfika podło�a skalnego, ró�nicu��ąca pozostałe ele�enty środowiska przyrodniczego (�ondracki 1991). W oparciu o nią został dokonany podział klasy kra��obrazów wy�ynnych, wyró�nione�� w ra�ach typologii kra��obrazów naturalnych Polski. Wyodrębniono takie rodza��e kra��obrazów, ��ak: lessowy, węglanowy i gipsowy, krze�ianowy i glinokrze�ianowy (�ondracki 1960, Richling 1992) oraz uzupełniono o węglanowo-krze�ianowy (�ondracki 2000). W obrębie rodza��ów, na podstawie zró�nicowania rzeźby, wydzielono gatunki.
Zwrócono ��ednak uwagę (�aruszczak, inf. ustna), �e krze�iany i glinokrze�iany nie występu��ą powszechnie w skałach pasa wy�yn. Skały te zawiera��ą nato�iast znaczne ilości krze�ionki, które�� zawartość deter�inu��e ich podatność na rozpuszczanie oraz odporność na działanie �echaniczne, a ty� sa�y� te�po denudac��i i w Klasyfikacja krajobrazu. Teoria i praktyka. Problemy Ekologii Krajobrazu. 2008, t. XX. 99-107.
konsekwenc��i – typ rzeźby (�aruszczak 1972a). �utor ten, za podstawę klasyfikac��i kra��obrazów przyrodniczych przy��ął ��ednak kryteriu� �orfologiczne (�aruszczak 1972b), nato�iast litologię podło�a i utworów pokrywowych uznał za główne kryteriu� ró�nicu��ące warunki natę�enia eroz��i gleb w obszarze wy�yn �iędzyrzecza Wisły i Bugu (�aruszczak 1963). W związku z ty�, litologiczną klasyfikac��ę rzeźby wy�ynne�� zastosowano tak�e do przedstawienia zró�nicowania dyna�iki współczesnych procesów geo�orfologicznych w warunkach antropopres��i (Rodzik et al. 2007). Praca ninie��sza stanowi nato�iast próbę ��e�� adaptac��i do typologii naturalnego kra��obrazu wy�ynnego, co – zwa�ywszy na ��e�� do�inu��ącą rolę w ty� względzie – wyda��e się uzasadnione.
Próbę taką, podkreśla��ąc wpływ na kra��obraz zró�nicowania węglanowo-krze�ionkowych skał �ezozoicznych, pod��ął wcześnie�� G. Janicki (2002).
Geol�ogiczne czynniki kształtowania krajobraz� Wyżyn Pol�skic�
Litologiczną klasyfikac��ę rzeźby wy�ynne�� przedstawiono na tle na��nowsze�� wers��i podziału Wy�yn Polskich na regiony geo�orfologiczne, dokonanego przez S. Gilewską (1991) w ra�ach regionalizac��i ogólnopolskie��. W obrębie prowinc��i Wy�yny Polskie, autorka wydzieliła cztery ��ednostki w randze podprowinc��i: Wy�ynę Śląsko-
�rakowską, Nieckę Nidziańską, Wy�ynę �ielecką oraz Wy�yny Lubelsko-Wołyńskie. W granicach Polski zna��du��ą się trzy pierwsze ��ednostki i zachodnia część czwarte��, obe���u��ąca: Wy�ynę Lubelską w całości, większą część Roztocza oraz zachodnie skra��e: Wy�yny Wołyńskie�� i �otliny Pobu�a. Od południa granice Wy�yn Polskich stanowią więc krawędzie związane z uskoka�i, ogranicza��ący�i zapadlisko przedkarpackie.
�nie�� wyraźną granicę północną stanowią: w części zachodnie�� kuesty, zanurza��ące się stopniowo pod osady czwartorzędowe, nato�iast �iędzy Wisłą a Bugie� – aku�ulacy��na krawędź pokrywy lessowe�� oraz strefa prze��ściowa �iędzy rzeźbą wy�ynną i nizinną (Gilewska 1972, 1991, �aruszczak 1972a, Harasi�iuk 1980).
Podło�e tak zdefiniowanego pasa Wy�yn Polskich budu��ą frag�enty ró�nowiekowych struktur tektonicznych.
Od zachodu są to: �ezozoiczne ��ednostki o budowie płytowe�� i �onoklinalne�� (�onoklina śląsko-krakowska), paleozoiczne struktury fałdowe (niecka łódzko-�iechowska i antyklinoriu� świętokrzyskie) oraz peryfery��ne struktury preka�bry��skie�� platfor�y wschodnioeurope��skie�� (niecka brze�na wraz z ogranicza��ący�i ��ą bloka�i).
Wszystkie te ele�enty wyniesione zostały podczas ruchów �łodoalpe��skich ��ako wał �etakarpacki (Nowak 1927). Nietrudno zauwa�yć, �e odpowiada��ą one cztere� podprowinc��o� geo�orfologiczny� wyró�niony�
przez S. Gilewską (1991).
Rozbie�na historia geologiczna zró�nicowała nie tylko stosunki hipso�etryczne, ale tak�e litologię podło�a Wy�yn Polskich. �o�inu��ą tu, co prawda, �orskie, węglanowe osady �ezozoiczne, wykazu��ą one ��ednak ró�ne cechy, gdy� powstawały w ró�nych warunkach. Wa�ny ��est tak�e udział krze�ionkowych skał paleozoicznych i kenozoicznych (paleogeńskich i neogeńskich). Ró�nice regionalne wz�ocniła późnie��sza, głównie ple��stoceńska, aku�ulac��a utworów pokrywowych, zwłaszcza piasków i lessów, gdy� inne drobnoklastyczne utwory, ��ak gliny zwałowe oraz iły zastoiskowe, występu��ą tylko lokalnie (w postaci cienkich płatów) i z reguły pod pokrywą lessów (np. na Płaskowy�u Nałęczowski�). �ak zło�ony rozwó�� budowy geologiczne�� odzwierciedla typologiczne i wiekowe zró�nicowanie rzeźby. Prowinc��ę Wy�yny Polskie charakteryzu��e w większości rzeźba do��rzała, ukształtowana w ogólnych zarysach ��u� w neogenie. W niektórych obszarach wa�ną rolę w ��e�� rozwo��u odegrały
��ednak procesy i osady ple��stoceńskie, a nawet holoceńskie. W stosunkowo niewielki� stopniu zró�nicowane są nato�iast stosunki hydrograficzne, ze względu na dobrą przepuszczalność, zarówno uszczelinionych skał podło�a, ��ak i porowatych utworów powierzchniowych. Wyra�a się to przede wszystki� w �ałe�� gęstości sieci wodne�� (Gilewska 1972, 1991, �aruszczak 1972a).
Kl�asy��kacja l�itol�ogiczna krajobrazów wyżynnyc� i c�arakterystyka rzeźby
Na podstawie kryteriu� litologicznego wydzielono trzy charakterystyczne typy rzeźby wy�ynne��: krze�ionkowy, skał krasowie��ących (węglanowych i gipsowych), lessowy oraz dodatkowo typ aluwialny. W obrębie ka�dego z nich wyró�niono – na podstawie kryteriów litologiczno-�orfologicznych – od dwóch do czterech podtypów.
Główny� kryteriu� brany� pod uwagę była odporność skał na procesy che�iczne i fizyczne, a w przypadku podtypów rzeźby lessowe�� i aluwialne��, do�inu��ące procesy kształtu��ące rzeźbę (Rodzik et al. 2007). Litologiczne
typy i podtypy rzeźby wy�ynne��, odpowiada��ą rangą rodza��o� i gatunko� w klasyfikac��i kra��obrazu naturalnego (zob. �ondracki 1991, 2000). Zró�nicowanie litologiczne warunku��e nie tylko typ rzeźby, ale tak�e gleb i szaty roślinne�� (tab. 1).
Krajobrazy krzemionkowe wykształciły się w obrębie skał skonsolidowanych, o znaczne�� (ok. 50% i więce��) zawartości krze�ionki, decydu��ące�� o ograniczeniu wietrzenia che�icznego i fizycznego. Cechu��e ��e do��rzała rzeźba wielkopro�ienna z rozległy�i garba�i, rozdziela��ący�i niecki i doliny denudacy��ne. Występu��e ona w obrębie �ezoregionów o charakterze garbów, progów, wzgórz, grzbietów i wzniesień, eksponowanych w ich nazwach (tab. 2). W obrębie kra��obrazów krze�ionkowych wyró�niono dwa gatunki: krze�ionkowy właściwy oraz krze�ionkowo-węglanowy. Pierwszy obe���u��e na��wy�e�� wzniesione obszary, zbudowane z na��bardzie��
odpornych na eroz��ę skał o zawartości krze�ionki >80% i cię�arze właściwy� >2,5 g•c�-3. Są to przede wszystki� niskie grzbiety rusztowe oraz rozległe pogórza Gór Świętokrzyskich i ich otoczenia. �o�na te�
do niego zaliczyć niektóre wzgórza wyspowe na Wy�ynie Lubelskie��, a tak�e niektóre wzgórza ostańcowe Wy�yny Śląsko-�rakowskie�� (Progi: Herbski i Woźnicki). Gatunek drugi (krze�ionkowo-węglanowy) występu��e w obszarach zbudowanych z gez i opok o porównywalny� do skał krze�ionkowych cię�arze właściwy�. �i�o,
�e zawiera��ą one od 30 do 70% CaCO3, z��awiska krasowe w nich nie występu��ą ze względu na znaczący udział SiO2 (�aruszczak 1963, Harasi�iuk 1980). Reprezentatywna dla tego gatunku ��est rzeźba denudacy��na, krawędziowa (kuesty) i ostańcowa na Wy�ynie Lubelskie�� (Wzniesienia: Giełczewskie i Urzędowskie) oraz na Roztoczu Środkowy� i Wschodni� (�aruszczak 1972a). Je�� cechą ��est występowanie wzniesień i garbów o wysokościach względnych 50-60 �, a wy��ątkowo nawet 120 �. Gęstość dolin dochodzi tu do 2-3 k�•k�-2. Stosunkowo długie stoki �a��ą nachylenia do kilku stopni oraz zło�one profile.
Krajobrazy skał krasowiejącyc� za���u��ą na��większą powierzchnię Wy�yn Polskich. Związane są one z wychodnia�i skonsolidowanych, ale podatnych na rozpuszczanie (krasowienie) lub roz�ywanie, skał o du�e�� zawartości (>50%) związków wapnia, głównie węglanów oraz siarczanów. Wy�yny zbudowane ze skał krasowie��ących charakteryzu��e du�e zró�nicowanie rzeźby o cechach zarówno wyniesień, ��ak i obni�eń, dlatego wydzielono tu cztery podtypy: wapienny, �arglisty, kredy piszące�� oraz gipsowy (tab. 1). �ra��obraz wapienny występu��e powszechnie w zachodnie�� części pasa wy�yn. Podatne na rozpuszczanie wapienie �a��ą znaczny cię�ar właściwy (2,6-2,8 g•c�-3), du�y udział CaCO3 (> 80%) oraz niewielką zawartość nierozpuszczalnych, przewa�nie ilastych składników. Zawartość SiO2 ��est z�ienna i dochodzi �aksy�alnie do 20% (�ozłowski 1986).
Na��bardzie�� odporne na działanie �echaniczne są wapienie skaliste, które budu��ą ostańce Wy�yny �rakowskie��
Północne��. Uroz�aicona rzeźba podło�a wapiennego ��est ��ednak często za�askowana przez utwory glac��alne, fluwioglac��alne, eoliczne lub li�niczne. Występu��ą tu ró�ne�� wielkości le��ki, studnie, a tak�e większe, kopalne zagłębienia krasowe. W niektórych z nich gro�adzi się woda, tworząc ��eziorka krasowe, liczne w okolicach Częstochowy (Nowak 1993). Charakterystyczną cechą kra��obrazu wapiennego ��est brak sieci rzeczne�� na wierzchowinach oraz występowanie źródeł krasowych i szczelinowych w dolinach. Na Wy�ynie �rakowskie��
Północne�� zna��du��ą się liczne relikty syste�ów ��askiniowych (Gilewska 1972, Pulina, �yc 1987, �yc 2005).
Pozostałe gatunki kra��obrazów skał krasowie��ących cechu��ą zwykle niezbyt du�e deniwelac��e oraz rozległe i połogie for�y denudacy��ne, uroz�aicone drugorzędny�i for�a�i krasowy�i. �ra��obraz „�arglisty”
wytworzył się na podło�u górnokredowych �argli i opok �arglistych. Są to skały stosunkowo podatne na działanie �echaniczne, gdy� zawiera��ą zwykle 40-80% CaCO3 i 10-50% nierozpuszczalnych części drobnoziarnistych (tab. 1). �ra��obraz przez nie reprezentowany obe���u��e płaskowy�e na Wy�ynie Lubelskie��, za���u��ące stosunkowo niskie poło�enie hipso�etryczne z �ały�i deniwelac��a�i od 20 do 40-50 �. W słabo zró�nicowane�� rzeźbie denudacy��ne�� do�inu��ą rozległe powierzchnie zrównań stokowych oraz rozległe, krótkie doliny w for�ie zatok denudacy��nych (Gilewska 1972, �aruszczak 1972a). �ała ��est tu gęstość sieci dolinne��, a stoki �a��ą niewielkie nachylenie 2-3º. �ypowe for�y erozy��ne i krasowe są słabo rozwinięte, w odró�nieniu od kra��obrazu kredy piszące��, ukształtowanego w obrębie wychodni – podatnych na działanie �echaniczne i rozpuszczanie – wapieni �arglistych i kredy piszące��, o zawartości CaCO3 >90%. �lasyczny typ krasu kredy piszące�� występu��e we wschodnie�� części pasa wy�yn. Charakteryzu��e się on ubóstwe� lub brakie� for�
podzie�nych oraz łagodnością zarysów for� powierzchniowych, takich ��ak: werteby (le��ki), uwały, ślepe doliny, kotliny (popławy) i zrównania krasowe. Średnie nachylenia terenu �ieszczą się tu zwykle w granicach 1º, deniwelac��e nie przekracza��ą 30 �, a gęstość sieci dolinne�� zwykle nie przekracza 1 k�•k�-2 (�aruszczak 1966,
1972a, �obrowolski 1998). Występowanie kra��obrazu gipsowego ograniczone ��est nato�iast do �ezoregionów Niecki Nidziańskie�� (Niecki: Solecka i Połaniecka). Charakterystyczny�i ele�enta�i krasu gipsowego są liczne, powierzchniowe for�y krasowe, a tak�e kuesty oraz ostańce gipsowe. Występu��ą te� ��askinie, przewa�nie w gipsach szablastych i szklicowych, a rzadzie�� w gipsach warstwowych i szkieletowych (Flis 1954, Caba��, Nowak 1986, Urban et al. 2003).
Krajobrazy lessowe, rozwinięte w obrębie zró�nicowanych stratygraficznie pokryw, za���u��ą blisko 30%
powierzchni Wy�yn Polskich. Wierzchowiny lessowe, ukształtowane u schyłku ostatniego glac��ału, charakteryzu��ą się drobnopro�ienną (krótkofalistą) rzeźbą o du�e�� dyna�ice współczesnych prze�ian w warunkach u�ytkowania rolniczego. Węglanowe lessy właściwe cechu��e du�a podatność na roz�ywanie, a ��ednocześnie zdolność do okresowe�� konserwac��i for� erozy��nych. Rzeźbę lessową wyró�nia, spośród innych typów, znaczne rozczłonkowanie stoków o wypukło-wklęsły� kształcie, ró�nicu��ą nato�iast deniwelac��e, nachylenia stoków i stopień rozcięcia �łody�i for�a�i erozy��ny�i. Pozwala to na wydzielenie trzech gatunków kra��obrazu lessowego: denudacy��nego, erozy��no-denudacy��nego i erozy��nego. Na���nie��szą powierzchnię, w obrębie zwykle
�ało �ią�szych (do 10 �) i ni�e�� poło�onych płatów lessowych, za���u��e kra��obraz denudacy��ny. Cechu��ą go
�ałe deniwelac��e rzeźby (do 30 �) i niewielka gęstość sieci dolinne��, a powierzchnię wierzchowiny lessowe��
uroz�aica��ą rozległe niecki denudacy��ne i liczne zagłębienia bezodpływowe (�aruszczak 1963). Na��większą powierzchnię obszarów lessowych za���u��e kra��obraz erozy��no-denudacy��ny, do�inu��ący zwłaszcza na Wy�ynie Wołyńskie��. Odznacza się on deniwelac��a�i 30-60 � oraz znaczną gęstością suchych dolin (ok. 2 k�•k�-2) o nachyleniach zboczy 5-10º, które �ogą być rozcięte przez po��edyncze wąwozy o genezie drogowe��. Wąwozy wyró�nia��ą nato�iast kra��obraz erozy��ny, za���u��ący znaczną powierzchnię na Wy�ynie Lubelskie�� i Roztoczu.
Charakteryzu��ą go du�e deniwelac��e (50-120 �) i sieć suchych dolin o nachyleniach zboczy 5-15º, rozcięta przez syste�y wąwozowe z zespoła�i for� erozy��no-sufozy��nych. �akie „wło�one” for�y dolinne rozcina��ą w wielu �ie��scach pokrywy lessowe o �ią�szości do 30 �. Na��większe rozcięcie cechu��e Roztocze Zachodnie oraz zachodnią część Płaskowy�u Nałęczowskiego, gdzie średnia gęstość wąwozów wynosi 2-3 k�•k�-2. W obszarach o deniwelac��ach ok. 100 �, sieć wąwozów �o�e osiągać gęstość 5-10 k�•k�-2 (�aruszczak 1973, Buraczyński 1977, a lokalnie nawet 15-18 k�•k�-2 (Rodzik 2006).
Krajobrazy aluwialne wydzielono dla zaakcentowania od�ienności den dolin rzecznych, obni�eń oraz niektórych kotlin, wypełnionych piaska�i ró�ne�� genezy, �ułka�i piaszczysto-pylasty�i i na�uła�i �ineralno- organiczny�i. Wyró�niono tu dwa gatunki kra��obrazu. Ukształtowane w ple��stocenie równiny fluwioglac��alne i terasy nadzalewowe, uroz�aicone for�a�i wyd�owy�i, reprezentu��ą kra��obraz paleofluwialno-eoliczny.
�eniwelac��e osiąga��ą tu średnio kilkanaście �etrów, a �aksy�alnie 30 �. Na��większe obszary o takich cechach zna��du��ą się na Wy�ynie Śląsko-�rakowskie�� (�otlina �itręgi, Obni�enie Górne�� Warty, Obni�enie Liswarty oraz Obni�enie �ałe�� Panwi), �nie��sze zaś występu��ą w Niecce Nidziańskie�� (Równina Nadpilicka, �olina Nidy), na Wy�ynie Lubelskie�� (�otlina Chodelska, �otlina Za�o��ska), Wy�ynie Wołyńskie�� (�otlina Hrubieszowska) i w
�otlinie Pobu�a (Równina Bełzka). �rugi gatunek kra��obrazu – fluwialny – obe���u��e równie zalewowe w dnach dolin rzecznych. Występu��e on powszechnie w dolinach zachodnie�� części pasa wy�yn: górne�� Warty, Liswarty, Rudy, Bielawki, �łodnicy, Pilicy i ��e�� dopływów, tak�e w dolinach Wisły i ��e�� dopływów oraz w części wschodnie��, w dolinach: Wieprza (z dopływa�i), Bugu i Huczwy.
Podsumowanie
Powstanie pasa wy�yn, a ty� sa�y� klasy kra��obrazu wy�ynnego, z cecha�i charakterystyczny�i ró�nych ele�entów środowiska przyrodniczego, spowodowała tektonika alpe��ska poprzez wypiętrzenie wału
�etakarpackiego. Znaczne ��ego zró�nicowanie regionalne ��est skutkie� paleozoicznych (hercyńskich) ruchów tektonicznych i późnie��sze��, �ezozoiczne�� sedy�entac��i �orskie�� oraz ple��stoceńskie�� aku�ulac��i wodnolodowcowe��, rzeczne�� i eoliczne��. Skutkie� ��est nie tylko ró�ne poło�enie hipso�etryczne poszczególnych
��ednostek, ale tak�e – zale�ne przede wszystki� od litologii – cechy rzeźby, pokrywy glebowe�� i szaty roślinne��.
Zastosowanie kryteriu� litologicznego – charakteryzu��ącego właściwości oraz te�po i kierunki prze�ian poszczególnych typów rzeźby wy�ynne�� – do typologii naturalnych kra��obrazów wy�ynnych, ��est więc w pełni uzasadnione. Pozwala ono na wydzielenie rodza��ów i gatunków kra��obrazu naturalnego na podstawie �apy
geologiczne��.
Zaproponowano z�iany w stosunku do wcześnie��szych wydzieleń. Rodza�� kra��obrazów krze�ianowych i glinokrze�ianowych zastąpiono kra��obraza�i krze�ionkowy�i, do których zaliczono tak�e gatunek kra��obrazu krze�ionkowo-węglanowego. Uszczegółowiono rodza�� kra��obrazów skał krasowie��ących (węglanowych i gipsowych), ze względu na – odzwierciedlone w kra��obrazie – zró�nicowanie właściwości skał podło�a, a tak�e kra��obrazy lessowe – ze względu na stopień rozcięcia w późny� vistulianie i holocenie. Wyró�niono dodatkowo kra��obrazy aluwialne (paleofluwialno-eoliczny i fluwialny), typowe dla niektórych kotlin i dolin, tak�e w obrębie pasa wy�yn.
Literatura
Buraczyński J., 1997. Roztocze. Budowa, rzeźba, kra��obraz. Zakł. Geogr. Reg. U�CS. Lublin.
Caba�� W., Nowak W.�., 1986. Rzeźba Niecki Nidziańskie��. Studia Ośr. �ok. Fiz��ogr., 14, 119-210.
�obrowolski R., 1998. Strukturalne uwarunkowania rozwo��u współczesne�� rzeźby krasowe�� na �iędzyrzeczu środkowego Wieprza i Bugu. Wyd. U�CS. Lublin.
Flis J., 1954. �ras gipsowy Niecki Nidziańskie��. Prace Geogr. IG P�N, 1, 1-73.
Gilewska S., 1972. Wy�yny Śląsko-�ałopolskie. [W:] �li�aszewski �. (red.). Geo�orfologia Polski, 1, 232-339.
Gilewska S., 1991. Rzeźba. [W:] Starkel L. (red.). Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN. Warszawa.
248-296.
Harasi�iuk �., 1980. Rzeźba strukturalna Wy�yny Lubelskie�� i Roztocza. Wyd. U�CS. Lublin.
Janicki G., 2002. Wpływ zdarzeń katastrofalnych na funkc��onowanie syste�u deluwialnego na przykładzie Wy�yny Lubelskie��. �aszynopis pracy doktorskie��. �rch. Bib. Gł. U�CS. Lublin.
�ondracki, J. 1960. �ypy kra��obrazu naturalnego (środowiska geograficznego) w Polsce. Przegl. Geogr., 32, 1, 23-33.
�ondracki, J. 1991. �ypologia i regionalizac��a środowiska przyrodniczego. [W:] Starkel L. (red.). Geografia Polski – środowisko przyrodnicze. PWN. Warszawa. 561-603.
�ondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa.
�ozłowski S., 1986. Surowce skalne Polski. Wyd. Geol. Warszawa.
�aruszczak H., 1963. Warunki geologiczno-geo�orfologiczne rozwo��u eroz��i gleb w południowe�� części wo��ewództwa lubelskiego. Wiad. I�UZ, 3, 4, 19-44.
�aruszczak H., 1966. Z��awiska krasowe w skałach górnokredowych �iędzyrzecza Wisły i Bugu. Przegl. Geogr., 38, 3, 339-370.
�aruszczak H., 1972a. Wy�yny Lubelsko-Wołyńskie. [W:] �li�aszewski �. (red.). Geo�orfologia Polski, 1, 340-383.
�aruszczak H., 1972b. �ra��obrazy przyrodnicze wo��ewództwa lubelskiego na przeło�ie I i II tysiąclecia nasze��
ery. �apa rękopiś�ienna 1:300 000 w Zakładzie Geografii Fizyczne�� i Paleogeografii U�CS. Lublin.
�aruszczak H., 1987. Eroz��a wąwozowa we wschodnie�� części wy�yn południowopolskich. Zesz. Probl. Post.
Nauk Roln., 151, 15-30.
Nowak J., 1927. Zarys tektoniki Polski. II Z��azd Słowiańskich Geografów i Etnografów w Polsce. �raków.
Nowak W. �., 1993. Skrasowienie podzie�ne wapieni i ��ego odzwierciedlenie w rzeźbie Wy�yny �rakowsko- Wieluńskie�� w re��onie Częstochowy. Studia Ośr. �ok. Fiz��ogr., P�N O/�raków, 21.
Pulina �., �yc �., 1987. Guide des terrains karstiques choisis des Sudety et Haut-Plateau de Silesie-Cracovie.
UŚ. �atowice.
Richling �., 1992. �o�pleksowa geografia fizyczna. PWN. Warszawa.
Rodzik J., 2006. Wąwozy – naturalne, czy kulturowe ele�enty kra��obrazu? [W:] Wołoszyn W. (red.). �ra��obraz kulturowy – cechy, walory, ochrona. Probl. Ekol. �ra��obr., 16, 377-382.
Rodzik J., Ciupa �., Janicki G., �ociuba W., �yc �., Zgłobicki W., 2007. Współczesne prze�iany rzeźby Wy�yn Polskich. [W:] �ostrzewski �., �otarba �., �rze�ień �., Starkel L. (red.). Współczesna prze�iany rzeźby Polski. Wyd. UJ, �raków (w druku).
�yc �., 2005. Relikty krasu podzie�nego we współczesne�� �orfologii ostańców Wy�yny �rakowsko- Częstochowskie��. [W:] �otarba �., �rze�ień �., Święchowicz J. (red.). Współczesna ewoluc��a rzeźby Polski. VII Z��azd Geo�orfologów Polskich. �raków, 19-22 września 2005, 481-486.
Urban J., Gubała J., �asza �., 2003. Jaskinie w gipsach Niecki Nidziańskie��. Przegl. Geol., 51, 1, 79-88.
�abela. 1. �ra��obrazy naturalne Wy�yn Polskich (litologiczne typy rzeźby) i ich cechy środowiskowe, zestawione na podstawie prac: �ondrackiego (1960, 1976, 1978, 2000); �aruszczaka (1963, 1972a), Richlinga 1984, 1986, 1992 oraz Richlinga i �ąbrowskiego (1995) �able. 1. Natural landscapes of the Polish Uplands and their environ�ental characteristics, after �ondracki (1960, 1976, 1978, 2000), �aruszczak (1963, 1972a), Richling (1984, 1986, 1992) , Richling and �ąbrowski (1995) Rodza��e i gatunki krajobrazuCechy litologiczne podło�aCechy �orfologiczneCechy siedliskowe Skały do�inu��ące (i towarzyszące) Odporność* �ech. [kg·c�
-2]�eniwelac��e [�]Rozdolinienie [k�k�-2]
Przewa�a��ące kształty stoków
GlebyPotenc��alna roślinność naturalna
�rze�ionkowy
�rze�ionkowy właściwy
kwarcyty, łupki, piaskowce, zlepieńce, (piaski)
100 – 900 (śr20-120wklęsły, grądy, bory �ieszane, <3szkieletowe, bielicowe . 400) (�aks. 370)��ednosta��nybuczyny
�rze�ionkowo- węglanowy
gezy, opoki, (piaski)100-400 (270)
śr. 50-60 (�ax 120)
2-3wklęsły, ��ednosta��ny brunatne, pararędzinygrądy, bory �ieszane
Skał krasowie��ących
Wapiennywapienie, dolo�ity 200-1000�aks. do 1500,5-2wklęsły, wypukły rędziny, brunatnebuczyny, grądy, dąbrowy �arglisty�argle, opoki �argliste60-10020 – 501-1,5wypukły, ��ednosta��nypłowe, brunatne, rędzinygrądy, dąbrowy �redy piszące��
kreda pisząca, (wapienie �argliste)
20-60<30<1wypukło-wklęsłyrędziny, bagiennegrądy, dąbrowy Gipsowygipsy, (�argle, iły)ok. 50<30<1wklęsłyrędziny, brunatnedąbrowy, bory �ieszane
Lessowy
�enudacy��nylessy0,8-1,6<30ok. 1wypukło-wklęsłypłowe, brunatne, czarnozie�ygrądy
Erozy��no- denudacy��ny
lessy0,8-1,630-60ok. 2wypukło-wklęsłypłowe i płowe erodowane, bru- natne, deluwialne, grądy Erozy��nylessy0,8-1,650-100 (�aks. 120)2-3 (�aks. >10)wypukło-wklęsłypłowe erodowane, brunatne, pararędziny, deluwialnegrądy, buczyny
�luwialny Paleofluwialno- eoliczny piaski fluwioglac��alne, rzeczne i eoliczne
?5-20 (�aks. 30 )-wklęsły, ��ednosta��nybielicowe, rdzawe
bory sosnowe i �ieszane
Fluwialny
piaski i �ułki rzeczne, (torfy)
?1-3--�ady, �ułowo-torfowełęgi, olsy * Wytrzy�ałość skał na ściskanie wg �ozłowskiego (1986)
�abela 2. Ocena występowania typów litologicznych kra��obrazu wy�ynnego w regionach geo�orfologicznych Wy�yn Polskich, wg podziału Gilewskie�� (1991)
�able 2. �n occurence of lithological types of upland landscape within �orphological regions of Polish Uplands (division after Gilewska 1991)
C. Wy�yny Polskie – regionalizac��a wg Gilewskie�� (1991)
Rodza��e i gatunki kra��obrazów
krze�. skał krasowie��ących lessowy aluwialny
kk kw wp �g kp gp dn ed er pe fl
C.I. Wyż. Śl�ąsko-Krakowska
C.I.a.
Wy�yna Śląska Północna
Obn. Górne�� Warty + +++ ++
Próg Herbski +++ + +
Obn. Liswarty + +++ ++
Próg Woźnicki +++ + + +
Obn. �ałe�� Panwi + +++ ++
�otlina �itręgi ++ +++ ++
Próg �arnogórski +++ + + +
C.I.b.
Wy�. �rakowska Północna
Płask. Wieluński ++ + ++ +
Pł. Częstochowskie +++ + +
Płask. O��cowski +++ +
C.I.c. Wy�. Śląsko-�rakowska Pd. + +++ +
C.II. Niecka Nidziańska
C.II.a.
Niecka Włoszcz. Próg Lelowski ++ ++ + + +
Równina Nadpilicka + + ++ ++ ++
Garby Czostkowa +++ + +
C.II.b.
Wy�. Środkowo-
�ałopolska
Płask. Jędrze��owski ++ ++ +
Wy�. �iechowska ++ ++ ++ +
Garb Wodzisławski + +++ + +
C.II.c.
Niecka �ziałoszy- cko-Staszowska
Płask. Proszowski + + +++ + +
�olina Nidy + +++
Niecka Solecka ++ +++ + +
Garb Pińczowski +++ ++ + +
Niecka Połaniecka + ++ ++ + + +
C. III. Wyż. Kiel�ecka
C.III.a.
Wy�yna �ielecka Północna
Wzg. Opoczyńskie ++ + ++ +
Garb Gielniowski +++ + +
Pł. Suchedniowskie +++ + + +
Garby Ił�eckie + ++ + ++ ++ + + +
C.III.b.
Wy�yna �ielecka Południowa
Grzbiet Przedborski +++ + +
Wzg. Łopuszańskie +++ + + +
Góry Świętokrzyskie +++ + +
Płask. Sando�ierski + + +++ ++ +
C. IV. Wyżyny L�bel�sko-Wołyńskie
C.IV.a.
Wy�yna Lubelska �ałopol. Prz. Wisły + +++
Płask. Nałęczowski + +++ ++ +
Płaskowy� Beł�ycki +++ + + +
�otlina Chodelska + +++ ++ +
Płask. Łuszczowski +++ ++ + +
Wzn. Urzędowskie +++ + + ++ +
Wzn. Giełczewskie + +++ + + + + +
Wzn. Grabowieckie ++ + ++ ++ + +
�otlina Za�o��ska ++ + + + + ++
Pagóry Cheł�skie + ++ +++ +
IV.b.
Roztocze Roztocze Zachodnie + + +++ +
Roztocze Środkowe +++ + ++ + + +
Roztocze Wschodnie +++ + + + +
IV.a.
Wy�yna Wołyńska Grzęda Horodelska + +++ +
�otl. Hrubieszowska +++ + + ++
Grzęda Sokalska + + +++ + +
IV.b.
�otlina Pobu�a Równina Bełzka ++ ++ + ++
Gatunki krajobrazów: kk – krze�ionkowy właściwy, kw – krze�ionkowo-węglanowy, wp – wapienny, �g – �arglisty, kp – kredy piszące��, gp – gipsowy, dn – denudacy��ny, ed – erozy��no-denudacy��ny, er – erozy��ny, pe – paleofluwialno-eoliczny, fl – fluwialny
Skróty nazw: krze�. – krze�ionkowy, kotl. – kotlina, obn. – obni�enie, pł. – płaskowzgórze, płask. – płaskowy�, prz. – prze- ło�, wy�. – wy�yna, wzn. – wzniesienie, wzg. – wzgórza,
Udział krajobraz� w regionie: +++ do�inu��ący, ++ znaczący, + istotny
�abela 2. cd
�able 2. cd
