ЛЛО Vy՜
1.
լ/
քX
aM
uVAS.
= К O Z Y =
W połowie 1940r spotkałem się w pracy konspiracyjnej z Marią Tom ki ewiozówną /рв.” Grażyna ”, Należała do komórki zwanej "legalizacją ” к bóra tworzyła grupa specjalistów od wyrabiania lewych dokumentów. ' Szefem tej komórki był kpt.Góra /ps."Czarny ” /.
Po jego wpadce, na początku l&tfi lipea 1940г "Grażyna” przeka zała mi pozostałość tej komórki w postaci walizki z blankietami i pieczątkami, które w kwietniu 1940r dałem "Czarnemu".
"Grażyna ” zgrupowała wokół siebie grupę młodych dziewcząt, które oprócz uczestnictwa w tajnym nauczaniu /jako uczennice/ ełu- Żyły kurierki.Najczęściej pośredniczyły w niesieniu pomo
cy poszkodowanym rodzinom, których żywiciele znaleźli się w więzie niu. ՛
Jako szef "legalizacji", zarazem adiutant Szefa Sztabu Okręgu - "Wesołowskiego",później gen."Wilka" spotykałem służbowo sporo ludzi z podziemia, jak również potrzebowałem nowych, przy montażu komórek.Grupa "Grażyny ” była mi bardzo potrzebna.Uderzył mnie u tych dziewcząt ogromny patriotyzm i zapał do pracy konspiracyj ne j.Wychowane na tradycjach naszych powstań, ldealistki,żądały pracy niebezpiecznej.Nie trzeba je było zachęcać do działania, raczej cały czas muslałem ten zapał hamować, ostrzegać, przypómi- nać czym to grozi."Grażyna ” bardzo umiejętnie grupą tą kierowała, wychowując jednocześnie młodsze kolś&nki.W miarę jak przenosiłem cię z jednej pracy na drugą, przy montażu nowych komórek,dzlewozę- ta zawsze bardzo ofiarnie spełniały rolę łączniczek.Zajmowały się również ręcznym przerzutem.Ze względu na wyjątkowo niski średni wiek + - 18 lat nazwałem tą całą grupę "KOZY".
Skład personalny raczej się powiększał.Wyjątkowymi wypadkami były wyjazdy z rodzicami do Generalnej Guberni. Zakres pracy "Kóz"
obejmował łączność z "legalizaoją", z komórkami Sztabu Komendy Okręgu, przerzuty różnych materiałów np.żywności,ubrań,prasy pod ziemnej-do broni włącznie.Bo nich także należał odrzut prasy pod ziemnej z lokalu w sąsiedztwie drukarni do punktów kolportażu /ze względów bezpieczeństwa, żeby odizolować drukarnię od kolportażu/.
W tym celu dziewczęta miały uszyte obszerne płaszcze, pod którymi przenosiły paczki gazetek.Bo przenoszenia poczty 1 meldunków miały specjalne torby ze skrytkami.
"Kozy ” potrafiły nawet przetransportować na sankach całą dru
karnię "Bostońkę ” շ kasztami czcionek z Nowego Świata na ul.Bila-
recką.Po wsypie biura "legalizacji" przy ul.Warszawskiej na Nowym
Swlecle, gdy gestapowcy opuścili już lokal, "Kozy" wyniosły
w walizkach wyjęte ze skrytek pieczęcie,blankiety i inne materiały niezbędne do robienia lewych dokumentów.Niemcy tych skrytek nie zdo- lali odkryć.Na lewe kartki żywnościowe i ”Bezugscheiny ” ubraniowe , dziewczęta wykupywały materiały dla komórek kwatermistrzowskich.
Ponieważ przy zakupie towarów zapisywano w sklepach numery ”Perso- nalausweisu ” , "Kozy ” były zaopatrywane w specjalne lewe dokumenty.
Z tych zakupów zgromadzonych, rok rocznie robiły paczki świątecz
ne.Pyły w nich w zależności od potrzeb adresata - odzież, żywność i inne rzeczy z dołączonym opłatkiem i ulotką - "Polska swoim dzie
ciom” .
Większość tych paczek roznosiły "Kozy" w piec altach. Przemiłe wspomnienia pozostawiły po sobie wspólne "opłatki" urządzane rok rocznie w jednym z mieszkań dziewcząt.Drobne symboliczne, często dowcipne prezenty były miłą atrakcją uroczystości.
"Wilk" bardzo często korzystał z usług dziewcząt i wyjątkowo wysoko cenił ich ofiarną, niebezpieczną pracę.Probierzem wartości moralnej hartu jest więzienie i metody badań przez Gestapo.
Nie będę opisywał potwornych znęcań się i tortur wymuszających zeznania.W czerwcu 1942r została aresztowana "Grażyna ”.Poprostu dwie pracowniozki "Legalizacji" nie mogąc znieść potwornych tortur, załamały się i wydały "Grażynę ” .Pomimo nieludzkich katowań i kon£»e frontacji - nie zdradziła niczego І nikogo.Została rozstrzelana na Ponarach 18 grudnia 1942r.
Gdy prowadzono ją przez podwórze więzienne Eugeniusz Paukezta spytał przez okno w celi - dokąd idziesz Marysiu?-”Na Ponary,cześć chłopcy” ! Przed rozstrzelaniem zdążyła krzyknąć : "Niech żyje Polska".
To były jej ostatnie słowa,synteza ofiarnego życia.
W czerwcu 1943r zupełnie przypadkowo została odkryta przez Ges
tapo skrzynka pocztowa przy ul.Hetmańskiej.Pociągnęło to za sobą aresztowania pięciu "Kóz ” - Basi,Lusi,Irki,Jadzi i Hanki oraz Jadwigi,właścicielki skrzynki przy ul.Wileńskiej.Siebie obwiniam o to,że nie wkroczyłem natychmiast, by usunąć zagrożenie.W torbach dziewcząt, w skrytkach znaleziono pocztę konspiracyjną, więc gesta powcy wiedzieli kogo wzięli.Katowali w nieludzki sposób.Dziewczęta nie dały się złamać.Jedna z nich, Hanka Mahrburżanka, straszliwie pobita, korzystając z nieuwagi śledczego wyskoczyła przez okno z II piętra gmachu ркз Gestapo od strony Placu Łuki ski ego.
Jako kaleka przyjechała do kraju.Zmarła w Zakopanem w 1946roku
lecząc się na gruźlicę kości i tamże została pochowana na cmentarzu
przy ul.Nowotarskiej-kwatera IV rząd 15 grób 5.
- 3 -
Od niechybnej śmierci całą grupę ”Kos ” uratowała Pani Alina Augustowska za 300 rb. w zlocie.Dziewczęta zostały wywiezione do obozu w Prawieniszkach.Te , które uniknęły aresztowania zostały przy՜
dzielone do innych grup konspiracyjnych.Dwie poszły do BIP/u,jedna do Kedywu, gdyż ja sam znalazłem się w terenie, przy oddziałach partyzanckich.
Po przyjściu wojsk radzieckich w lipcu 19ł4r "Kozy" cudem uniknęły śmierci i wydostały się z obozu niemieckiego.Niemcy likwi
dując Prawieniszki b.wielu więźniów rozstrzelali,W t.zw. okresie likwidacyjnym pracowały w dalszym ciągu w konspiracji, za co część z nich pojechała do obozów sowieckich z dużymi wyrokami.Wróciły do kraju dopiero po upadku stalinowsko-beriowskiego okresu.
Metody pracy ÍKóz".
W ciągu kilku lat pracy, przy tak szerokim wachlarzu i rodza
ju działania dziewczęta poznały dziesiątki adresów konspiracyjnych.
Adresy te były podzielone na grupy i przydzielone poszczególnym
"Kozom" z umownymi symbolami.Po zebraniu poczty przesyłki były
rozdzielane wg symboli tym łączniczkom, do których należały.Z czasem metodę tą doprowadzono do perfekcji.
Ogromne zasługi położyła w tym następczyni "Grażyny"-Barbara Dudycz ps."Wojtuś" nauczycielka o wyjątkowych walorach wychowawczych Więź serdecznej przyjaźni zadzierzgnięta w tak niebezpiecznej pracy i wyjątkowych warunkach pozostała na zawsze.Dzięki temu,że Jadzia Pawilonis-Kretowicz przechowała fotografie koleżanek z tamtych czasów,można było zestawić bardzo miłe tableau "Kóz", dzielnych dziewcząt z tamtych lat.
W grupie tej na kilkanaście osób dwie zostały odznaczone Krzyżem Yirtuti Militar^ V klasy, przyznane przez gen."Wilka"- "Grażyna"
i "Hanka".Poza tym - kilka Krzyży Walecznych i Srebrnych Krzyży Zasługi z Mieczami.Oczywiście, że odznaczeń za tak odpowiedzialną ofiarną i niebezpieczną pracę należało się więcej.Na przeszkodzie stanęły znane warunki czasów stalinowskich.Nie było mnie w kraju.
Nie mogłem i nie miałem okazji by móc in gremio podziękować za pra cę ku Chwale Ojczyzny tym dzielnym Dziewczętom-Żołnierzom ci niniej szym czynię.
Mam nadzieję,że każda uczestniczka tej grupy dołoży garść wspomnień i przeżyć do historii wileńskich "Kóz".Im będą bardziej
szczegółowe,tym lepiej,gdyż odmalują nie tylko fakty,ale i klimat A tło ówczesnych stosunków tego burzliwego okresu wojennego,o co
gorąco proszę.
Wrocław 07.07.1978г "Drzewica" , "Jelonek"’ ,''SzarotkaJ "Bolesław"
j é? Դ՞ճ-օ-Հ/ւՀ C-ՂՔ֊ о '
C^S-tA. հ2Հ^Զ>/ՂհՀ էՀ -v ^¿-<-0 , / հՃ<նՃ- Հր՜^ճ-Հ 2 j) c^j-^y //Г^Су ^.^4^ y?xc^ ՚ /Kŕ /»^A՝
/ > / ֊ ՚ - ՚ Xitć%y
A^CdA ճ /7 /- <
,/Z<4>rJz&ż>Ł&-c>? ¿p
Г#Ы: /луга 4՜
¿xx- Jy օ՜է -tb
¿^Лг^^гдеС Հ/7Հ^/ւ^-
>
հՀ
հլՃ
հ/ Ղ ՞Տ՜
ա!
ч
А
f
■лУ otAwxxx ( Ç 4֊ ՜ 2^ - y/jt/í, ՁՀ71^յ>. Հձ/LtV l/Svxjl _
^՜ 1 ՜*՜ ZV*-"»
уՂ /
tZ-՜
lVL
a— Z>
CVlA-i. itt/Jt՜: Л
Հ £» LL-VlJ гХ^-Հ' xlX -ՕՀ Հէ /y /֊rik sizt-i cz-e y yj> , jJ՜
W г<оуС « / v 6/ Հ/y՜Z ‘■y ճ՚^՜ւ I — Су y',՜? Су - 2յձ А 7 *֊
уѴЬ. J հ»ն> JSzL>zvc ¿Հ
¿¡¿г^ч ( / y . А^՜ T^՜
֊ гі/х-л. Jtt со ѵггл сЦ - Ld^yÁ
Рои-^г Հ /ԼԼհ/. í հԼ՜Ահ. ûJ/C - tAJL Д-VOL J ( Հ1հՆՕ֊ *>^ŕ ДА A
y<=
ÿ.
i-
i^
hjby- U
txvU
Л 7 д ր՞ՀՀ.
ե֊Հ&\ է /Лл Ż ÍM j/ ^՜*՜ ՝ aiwTbCF , JJ çV -
T^ 4^) /У
уу
JX
axo<7^ <yí~> tïv-üx- . c է ir Jjõj cJrJf/í ¿jyt, ճ.հՃճ-Հլհ Jcľ օէ՜սՏՀ-ճօ-օԼ
6¿0<¿ UM, Ай Joey /у ? rS-uotoi c У^ -JA-a -
АгХ-СС А SX — 0 Հ-Չճ. )ճճ L-AX^/t/Oc 2-> 'Z'tzCZ ճւՀ (J-íjLt C Հ, Հ
/ДхУАуоДу^ C 2 zU-J бииЛАун* /,Ас/сАХ_уО ¿Ay-aJo -֊ Հ O ezLA^f C ’ Uu J'
(Ju yw/í թՀ -ио -7 /сйТТу« г AvM^UyU /. '
y¿J yixL ՜ J-Ao /հ sJLA -Ճ ՜շ^/ԼՀսճ-Ձէ 2 АТ ■'»'Ц ¿A Axíy -լՀ / ‘ .5¿¿Zsy ' ¿aAro Ace ¿ է/ճճ՜ս / ¿T5- ¿u AAs-Jly^ __
УУУ'&иІ ՜ւ ,֊ ԳԺհԼհՀ ՜i^- ւՏւ ú-У-՜շ. ԼԱս՜Լ/ő^^Z-64. aAuiaA-A ÍLZ-OÍ -ղ /,> z
•/A 5 J-PoJ yz<ý Zjê °֊ Հ б^гс’ -б- /r-ž-^JjxuJx- J ^А2-
г-С
хГ
и-
с-
іJ/ Ÿ
c? ՜U
í-
յ֊
ճճ/Ն
ć/A
l-J2, у/^у 2хА су Ճ^^լ^-՜£՜տճճճ.-ճ-/£ ճ -cy S <Tl< 2уАѴ- J-° <J~x2-4-'i ֊֊
Ccx ¿Հ^յ֊ А ¿A 0 J 2v>?A/jL /ճ^9ւ ¿t.ouAc ՜ւՀ) -»a-o֊ утид-о.
*А ՜Հ-Հ՜Սհ ¿Lyyv у ֊<2? ’AyZ-'S'LJ'OUL-, Հ/ А 2՜A -՜լ հ У.-А լՀ/լհ _ . /L4„łJ ( Լճ yvj/co 7 'T/i-uJ’ i Je ւ-Դ՜սՀ. уииілл ¿ —¿у՜
/ ճ՜Օր-Հ LJ~Zy/՜^ * A J ^-iíí íJc-y Av-ty Տ$-՜2՜ՃՀ- CLV^d ՜ /է-՜ԼՃ Հտ-է -¿¿z /^t ¿Л ¿< 2U-J֊uo<- Аа֊ /<А
J ԼՀ y (Լ C y /հ1 էԱւճւճ Ș$At -'■¿.Հ՜сЯ— » Ղ-ՀՉԼ Լ -L-n-Zyx ՜2-ւՏԼ. ¿D 0 ՝AÔ . Ы ? J C -ԼՀ 2-Հ>Տ A/у бу Լ/2-l ՜Z^-Օ Z -Լ-Շ />Հ\> іхл
¿/ СЛ^^-Օք /z /՝ /Հ
^Հ՜Լէ-ւԶ- у /у ¿A Jol/ ^гу/и/і СУА, (Ji yVTU-íXXrucJ ív- /, -г-и\ ժ՜^ր&Յ՜ւՀ Jf.Aul. 'Juey у '-Ъ^уиг-і ,
А j у урАсу » ¿v օ<-ճ, уч-t Aú/ífcvt AA՜ Jj Л/ JÍ-vJLx ՜ւ^Պ լ /ІЯ. Jl/oc IfcsfZL / * yAŕ/v-ocy/^ yu^ey
(JaxA. -IAią tj-i c9iJr&ł<b lT՜ A-'J'-'íAJí r^-cyy '_
'T'tyJl ~ ¿A ԺրՎ-4 -y A Ą Ay C-<--0Xxz-í Joj -֊
J-l U ZotUL< АА^г Հ>ԼՀ (J Atxuyvz ¿Ji/U U CXJ1/L-5X-M І & Г2-е-6г, сJAC-Jy ГуѴг-ѵДт-А Z
^L/՝crcyÁr /Ч /'
CA-D-iy (Д. йудА-с լ /oJ՜L ' Xй? м-А>\ 'Ау t Հ e/Uxz-bZ-A-A-x AA-JeJxjx/cdJ Jy Հ /Lux. /ѵ»у հՀ.չ у^А/֊- yćtA. y%?
eyV-6-լ-է^Լ, L-x. ՜Լ -xj-å lfi¡ y -լ <_J Ajot- / ¿л>Г!~ly /X ՜՜Աէ-Թ է --
՜2^ ՀհУ ѴсС-іу /Հ /3 OCy-/ovO. ć)(- t<Jy CAL Հ՜ / ¿7 y c / ՜Ա֊ ֊Տ֊-լհ cx-y c-ct /*/-3- Ü суу-Д /-"¿-О ¿-Հ7 А?
<у ćZ-5 Ճ/Լէ cz ¿Հ î
-՜՜ճէ C 'Vl-Հ zMzí. 1 TyyV'X ŕ-í Í < t-z.'Z ՃՀՀ -Í L է _
ձ^Շ
էՀՀՀՀ U/
j/2 /Հ ¿С
гі%ГИЛ, 7^-2 ’
ճՀ
հ^Հ) '
y'U-'^.
tc¿J
í/
հլՀ-֊
/І/иСС^О бу: և՜ճ-ՀՀւէճ- ? 7^Հ> 2 ^И-уг^ѵ __
Հ£՜Ն4,'
է- Հ
ifZ S^A
tr¿?(
y¡, И£
у y^P
yք֊ /
շյշ֊Հ^-^Հ 2
a— 2 ■%֊. ¿.v Ճ-Հ֊. /т^֊< /Ճ^հ^լՀ՚ճ» T-'Lj.'A ¿vV-A-l-m —
JL^C-zjtA! ւՀ /^^ууЪ^ /շՀ C^¿¿ ՜շ^ՉՃԴ-ԼՃ-ճ- ? ճօԼՀ/Լ՛? —
ß 27- 2гѵХд<ѵНс/
Ä/7 /; e .
4/ y n/ty/l/L-í. 'ԼՀ-Հ ■ ճ Լ-է՜է^Յ £Х֊Л. ՀՒց֊Օ հՀ бб/2-Հ
//?ՀՀ7 /7^2^^-
уТИЛг. /Հ Հ/ճ^-ւ /Хѵ-2^_ /ѵз-у у ¿/մ-Ѵб*č/uyo'í J2$9 /Q у? 7 ^ՀՀ</ f ćy ovy ¿Z) -7¿<f y 2-e z. 2-ճլէ C/ŁtA-^c 2-x6L ՃՀճ. àts^֊֊
^Օ՜Լ/ԼՃ Սճւ /т-г-^ Հ Հ^Հ^/^-յ / «>íým ՞Օ^՜է՜էՀ fl/ ճ՜քՀ су . /^ŕ /TXC/2/р _
¿
ր&Հ՜ԼՃ,
сіуԷ
հԼ-^Է՜Լ,
լՀ ¿7\X /Y¿L
tՃ-
vOL
a^O
x/֊
Հշ՜ ճ /7-0 j Հյ — j Հ&Հ; -t/L-lA-ÍS Ճ-7 ¿ Հ > У էՀ /շՀ-^-լօ-^սչ/ւ՜է- 1
лА / Л С /^7 y/^-t-^ -Հյ -
A^TULcf S"^- у/уі&б^ Ä%
Jy¿C i ՇէԼ՜էՀ֊ճ -íty-i/v-x 2^^4^ytyt^¿Huyx , ¿Xí> _/£ХЛ ՝—
x^/ ¿y /Ф^^ЧЯ^су^
2€ A^L?ź/^L շ -ՓՀ-YzX ^սշ^Հ />у y/bXLC ÍJOyA^ z í ճ -2-¿ (Z ¿--z / yp^ly c հՉ^Ձ vLcí g< շճ/ V
c7%'z ? р%к-€уо И? ¿Af Հ/
с^у/ ^Y€ /'Aýjwu/C
/ /Ѵр ^c^^&rz%zy¿4 -fД?՛ ¿л .
5К1/Г.4
7 /7 ՛ y/'
¿/о У 2ՀՀ. ? Հ/ՀՀՂՀ-- . //%ՀՀ ¿-ѴИ
w.
/¿ձՀշ/ւսլ չ/
V% ć (¿/L/L^4 / , /j
ճհ