System wczesnego ostrzegania
o niebezpiecznej żywności i paszach RASFF
Dorota Stankiewicz
Rapid Alert System for Food and Feed
The article looks at the Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF) which is a system for reporting food issues and a tool for consumer protection in the European Union. The paper begins by describing the structure and functioning of RASFF. Next, the author provides a short overview of the legal framework of this system in Poland. In the final section the effects of RASFF are discussed.
Informacje wstępne
Swobodny przepływ bezpiecznej i zdrowej żywności jest ważnym aspektem funkcjonowania rynku wewnętrznego i przyczynia się znacząco do ochrony zdrowia i ogólnego do‑
bra obywateli oraz do zabezpieczenia ich interesów socjalnych i gospodarczych. Zgodnie z polityką UE istnieje konieczność zapewnienia wysokiego poziomu ochrony życia i zdrowia ludzkiego. Swobodny przepływ żywności i pasz w UE może zatem zostać zrealizowany tylko wtedy, gdy wymagania w za‑
kresie bezpieczeństwa żywności i pasz nie będą się różnić znacząco między państwami członkowskimi. Konieczne jest również zagwarantowanie, że niebezpieczna żywność i pasze nie będą wprowadzane do obrotu. Nieodłącznym elementem unijnego rynku żywności i pasz jest więc system bezpieczeń‑
stwa i nadzoru, identyfikujący zagrożenia i umożliwiający szybkie podejmowanie działań zaradczych.
System RASFF – zasady działania i struktura
System wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej żywno‑
ści i paszach RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed) to europejski system ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych obowiązujący we wszystkich krajach Unii. Sys‑
tem ten obejmuje również Norwegię, Lichtenstein i Islandię.
System RASFF został powołany w 2002 roku na mocy roz‑
porządzenia (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego
i Rady ustanawiającego ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołującego Europejski Urząd ds. Bezpie‑
czeństwa Żywności oraz ustanawiającego procedury w zakre‑
sie bezpieczeństwa żywności (art. 50).
Szczegółowe zasady funkcjonowania RASFF, w tym proce‑
dury przekazywania różnych rodzajów powiadomień, okre‑
ślono w rozporządzeniu Komisji (UE) nr 16/2011, ustanawiają‑
cym środki wykonawcze dla systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i środkach żywienia zwierząt.
RASFF stanowi narzędzie powiadamiania o niebezpieczeń‑
stwach dla zdrowia ludzi, pochodzących z żywności lub paszy.
System wspiera działania państw członkowskich, umożliwia‑
jąc szybką wymianę danych o zagrożeniach, a także o stosow‑
nych działaniach zapobiegawczych, które podjęto, lub należy podjąć. Działanie systemu RASFF polega na zbieraniu i szyb‑
kim rozpowszechnianiu informacji o produktach żywnościo‑
wych i paszach oraz materiałach i wyrobach przeznaczonych do kontaktu z żywnością, stanowiących zagrożenie dla zdro‑
wia ludzi lub zwierząt
1.
Struktura RASFF
Struktura RASFF ma charakter sieci, której członkami są:
• państwa członkowskie UE,
1
K. Rybińska i in., Biologiczne zanieczyszczenia żywności – powia‑
• Komisja Europejska,
• Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (Europe‑
an Food Safety Authority – EFSA).
Członkiem sieci RASFF może być także kraj kandydujący, państwo trzecie lub organizacja międzynarodowa, które za‑
warły stosowną umowę z UE
2.
Zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 178/2002 Komisja, pań‑
stwa członkowskie i EFSA wyznaczyły punkty kontaktowe, któ‑
re reprezentują członków sieci i gwarantują skuteczną i szybką komunikację. W celu uniknięcia ewentualnych błędów każdy członek sieci powinien wyznaczyć tylko jeden punkt kontakto‑
wy. Za zarządzanie siecią jest odpowiedzialna Komisja.
Członkowie sieci zapewniają skuteczną komunikację mię‑
dzy swoimi punktami kontaktowymi a właściwymi organami na obszarze swojej jurysdykcji, oraz – między swoimi punk‑
tami kontaktowymi a punktem kontaktowym Komisji. Punkt kontaktowy Komisji prowadzi i uaktualnia wykaz punktów kontaktowych i udostępnia go wszystkim członkom sieci
3.
Funkcjonowanie systemu RASFF
W momencie otrzymania informacji o pojawieniu się, na podlegającym mu terenie, produktu zagrażającego bezpie‑
czeństwu żywności, „krajowy punkt kontaktowy” powinien:
• zidentyfikować produkt,
• oszacować zagrożenie uwzględniając przeprowadzone testy i analizy reprezentatywne dla oceny zagrożenia bezpieczeństwa żywności,
• zebrać dane na temat przeprowadzonych testów, któ‑
rym był poddany produkt oraz informacje na temat jego pochodzenia
4.
Zgodnie z art. 50 ust. 3–5 rozporządzenia nr 178/2002 w ra‑
mach systemu RASFF państwa członkowskie niezwłocznie po‑
wiadamiają Komisję o:
a) każdym przyjętym przez nie środku, wymagającym szybkiego działania, którego celem jest ograniczenie wprowadzania na rynek lub zmuszenie do wycofania z rynku, albo wycofanie żywności lub pasz w celu ochro‑
ny zdrowia ludzkiego;
b) każdym zaleceniu lub uzgodnieniu z profesjonalnymi podmiotami, których celem jest, na podstawie fakulta‑
tywnej lub obowiązkowej, ochrona, ograniczenie lub wprowadzenie specyficznych warunków co do wpro‑
wadzania na rynek lub ostatecznego spożycia żywności lub pasz, ze względu na poważne ryzyko dla zdrowia ludzkiego, wymagające szybkiego działania;
c) każdym odrzuceniu, związanym z bezpośrednim lub pośrednim ryzykiem dla zdrowia ludzkiego, partii, kon‑
tenera, albo ładunku żywności lub pasz przez właściwy organ na posterunku granicznym Unii Europejskiej.
2
Ibidem.
3
Według art. 2 rozporządzenia Komisji (UE) nr 16/2011, ustana‑
wiającego środki wykonawcze dla systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i środkach żywienia zwierząt.
4
J. Bondar, Jak działa system RASFF?, http://www.gis.gov.pl [do‑
stęp: 16 maja 2012 r.].
Powiadomieniu towarzyszy szczegółowe wyjaśnienie po‑
wodów działania podjętego przez właściwe władze państwa członkowskiego, z którego powiadomienie zostało wysłane.
W ślad za tym, przekazywane są uzupełniające informacje, w szczególności, gdy środki, na których oparte jest powiado‑
mienie, są modyfikowane lub wycofywane.
Komisja niezwłocznie przekazuje członkom sieci powiado‑
mienie i informacje uzupełniające. Jeżeli partia, kontener lub ładunek jest odrzucony przez właściwy organ na posterunku granicznym w UE, Komisja niezwłocznie powiadamia o próbie takiego importu wszystkie pozostałe posterunki graniczne w UE, jak również państwo trzecie, z którego pochodzi towar.
Jeżeli środek spożywczy lub pasza, które stały się przed‑
miotem powiadomienia w systemie wczesnego ostrzegania, zostały wysłane do państwa trzeciego, Komisja zapewnia przekazanie właściwych informacji władzom tego kraju.
Państwa członkowskie niezwłocznie informują Komisję o wdrożonym działaniu lub środkach podjętych w następ‑
stwie otrzymania powiadomień i uzupełniających informa‑
cji, przekazanych w ramach systemu wczesnego ostrzega‑
nia. Również te informacje Komisja niezwłocznie przekazuje członkom sieci.
W rozporządzeniu nr 16/2011 wskazano kilka kategorii powiadomień, jakie mają być stosowane w systemie. W za‑
leżności od stopnia zagrożenia do systemu RASFF może być bowiem przekazywane
5:
• powiadomienie o zagrożeniu (alert notification), któ- re wymaga, lub może wymagać natychmiastowego działania, także w innym państwie członkowskim sieci RASFF,
• powiadomienie informacyjne (information notifica‑
tion) czyli powiadomienie o zagrożeniu, które nie wy- maga natychmiastowego działania w innym państwie członkowskim sieci (stosowane tu może być „powiado‑
mienie informacyjne w celu podjęcia działań następ‑
czych” lub „powiadomienie informacyjne w celu zwró‑
cenia uwagi”),
• powiadomienie o odrzuceniu na granicy (border re‑
jection notification) dotyczące żywności i pasz, które na granicy UE zostały uznane za stanowiące zagrożenie dla zdrowia konsumentów,
• powiadomienie uzupełniające (follow‑up notification) zawierające dodatkowe informacje mające związek z pierwotnym
6powiadomieniem.
Powiadomienia są składane przy użyciu specjalnych formu‑
larzy dostarczanych przez Komisję. Należy wypełnić wszystkie pola formularza, aby umożliwić dokładną identyfikację pro‑
duktu i związane z nim zagrożenia, a także zapewnić możli‑
wość śledzenia produktu. Bardzo ważne jest również, aby przy wypełnianiu tych formularzy w możliwie najszerszym zakresie stosować terminologię zawartą w specjalnych słownikach, do‑
5
K. Rybińska i in, Biologiczne zanieczyszczenia żywności, op. cit.
oraz Rozporządzenie Komisji (UE) nr 16/2011 ustanawiające środki wykonawcze dla systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i środkach żywienia zwierząt.
6
„Pierwotne powiadomienie” oznacza: powiadomienie o zagro‑
żeniu, powiadomienie informacyjne lub powiadomienie o odrzuceniu
na granicy.
starczanych przez punkt kontaktowy Komisji. Powiadomienie musi być bowiem przygotowane w sposób jasny i czytelny.
Członkowie sieci wysyłają stosowne powiadomienia do punktu kontaktowego Komisji „bez zbędnej zwłoki”. W przy‑
padku „powiadomienia o zagrożeniu” istnieje dodatkowy warunek: ma być ono przesłane do punktu kontaktowego Komisji w ciągu 48 godzin od momentu otrzymania informa‑
cji o tym zagrożeniu, a Komisja przekazuje to powiadomienie wszystkim członkom sieci w ciągu 24 godzin od otrzymania.
Również „powiadomienie uzupełniające” do „powiadomie‑
nia o zagrożeniu” ma być przesłane przez Komisję wszystkim członkom sieci w ciągu 24 godzin od wpłynięcia do punktu kontaktowego Komisji.
„Powiadomienia o zagrożeniu” oraz „powiadomienia in‑
formacyjne” przed rozesłaniem do wszystkich członków sieci podlegają weryfikacji przez Komisję (zgodnie z art. 8 rozporzą‑
dzenia nr 16/2011). Weryfikacja ta polega, między innymi na sprawdzeniu, czy:
• powiadomienie jest kompletne i czytelne,
• temat powiadomienia mieści się w zakresie działań sieci RASFF, określonym w art. 50 rozporządzenia (WE) nr 178/2002,
• powiadomienie zapewnia dostarczenie istotnych infor‑
macji w języku łatwo zrozumiałym dla wszystkich człon‑
ków sieci.
Każdy członek sieci może zwrócić się z prośbą do punktu kontaktowego Komisji o wycofanie powiadomienia przeka‑
zanego przez sieć po uzyskaniu zgody powiadamiającego członka sieci, jeżeli informacje, na których opiera się działanie, które ma zostać podjęte, wydają się nieuzasadnione lub jeżeli powiadomienie zostało przekazane przez pomyłkę. Ponadto każdy członek sieci może zwrócić się z prośbą o zmianę po- wiadomienia (po uzyskaniu zgody powiadamiającego człon‑
ka sieci).
Zgodnie z art. 10 rozporządzenia (WE) nr 178/2002 władze publiczne mają obowiązek informowania opinii publicznej m.in. o zagrożeniach dla zdrowia ludzi. W celu zapewnienia obywatelom UE prawa do dostępu do informacji dotyczących efektów działania RASFF, Komisja może zatem publikować:
a) skrócone informacje o wszystkich powiadomieniach o zagrożeniu, powiadomieniach informacyjnych i po‑
wiadomieniach o odrzuceniu na granicy, podając kate‑
gorię i status powiadomienia, informacje o produktach i zidentyfikowanych zagrożeniach, państwie pochodze‑
nia, państwach, w których produkty były dystrybuowa‑
ne, powiadamiającym członku sieci, podstawie powia‑
domienia oraz o przedsięwziętych środkach;
b) roczne sprawozdanie dotyczące powiadomień przeka‑
zanych przez sieć
7.
Informacje te umożliwiają również wielu zainteresowanym podmiotom, w tym ośrodkom decyzyjnym i instytucjom na‑
ukowym, śledzenie tendencji w zakresie stanu bezpieczeń‑
stwa żywności.
7
Rozporządzenie Komisji (UE) nr 16/2011 ustanawiające środki wykonawcze dla systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i środkach żywienia zwierząt.
RASFF w Polsce
W Polsce, na podstawie ustawy z 22 stycznia 2000 r. o ogól‑
nym bezpieczeństwie produktów, utworzono Krajowy Sys- tem Informowania o Niebezpiecznych Produktach Żywno- ściowych, obejmujący również środki żywienia zwierząt. Od 2003 roku system ten jest częścią składową RASFF
8.
Obecnie funkcjonowanie RASFF w Polsce reguluje ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywie‑
nia (t.j. Dz.U z 2010 r. nr 136, poz. 914 ze zm.)
9.
Zgodnie z art. 85 tej ustawy urzędowe kontrole przeprowa‑
dzane przez organy, o których mowa w art. 73 ust. 1 ustawy
10, obejmują zadania dotyczące powiadamiania o niebezpiecznej żywności, w tym żywności pochodzenia zwierzęcego oraz pa‑
szach określonych w przepisach o paszach oraz o materiałach i wyrobach przeznaczonych do kontaktu z żywnością, w ra‑
mach sieci systemu RASFF.
Podstawowymi elementami krajowego systemu RASFF są:
• Krajowy Punkt Kontaktowy (znajdujący się w Głównym Inspektoracie Sanitarnym),
• Podpunkt Krajowego Punktu Kontaktowego (PKPK),
• terenowe organy urzędowej kontroli żywności (szczebla wojewódzkiego, powiatowego oraz punkty graniczne) nadzorowane przez Ministra Zdrowia (Państwowa In‑
spekcja Sanitarna) oraz Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno‑Spożywczych),
• terenowe organy Inspekcji Handlowej,
• jednostki naukowo‑badawcze zaangażowane w proces oceny ryzyka w ramach systemu.
11Siecią systemu RASFF kieruje Główny Inspektor Sanitar- ny. Inspektor ten:
1) prowadzi Krajowy Punkt Kontaktowy systemu RASFF;
2) jest odpowiedzialny za funkcjonowanie krajowego punktu kontaktowego;
3) powiadamia Komisję Europejską o stwierdzonych przy‑
padkach niebezpiecznej żywności oraz pasz.
W ramach systemu RASFF funkcjonuje Podpunkt Krajowe‑
go Punktu Kontaktowego (PKPK), utworzony zgodnie z prze‑
pisami ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weteryna‑
ryjnej
12. Pracą podpunktu kieruje Główny Lekarz Weterynarii.
Zadania PKPK to: przyjmowanie informacji o niebezpiecznych produktach żywnościowych oraz paszach od organów Pań‑
stwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno‑Spożywczych, w zakre‑
sie kompetencji tych inspekcji, oraz od organów Inspekcji Handlowej o niebezpiecznych produktach żywnościowych
8
J. Bondar, Jak działa system RASFF?, op. cit.
9
K. Rybińska i in, Biologiczne zanieczyszczenia żywności, op. cit.
10
Zgodnie z art. 73 ust.1 ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia organami urzędowej kontroli żywności, w zakresie bez‑
pieczeństwa żywności, są: 1) organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej 2) organy Wojskowej Inspekcji Sanitarnej, 3) organy Inspekcji Wetery‑
naryjnej 4) organy Wojskowej Inspekcji Weterynaryjnej 5) inne organy w zakresie posiadanych kompetencji.
11
J. Bondar, Jak działa system RASFF?, op. cit.
12
Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności
i żywienia (t.j. Dz.U. z 2010 r. nr 136, poz. 914 ze zm.).
pochodzenia zwierzęcego oraz ocena ryzyka i stopnia zagro‑
żenia spowodowanego niebezpiecznym produktem żywno‑
ściowym lub paszą, a następnie przekazywanie tych informa‑
cji do Głównego Inspektora Sanitarnego, kierującego siecią systemu RASFF
13.
W 2010 r. polski Krajowy Punkt Kontaktowy otrzymał 330 powiadomień o niebezpiecznej żywności i paszach (w roku 2009 – 371), w tym:
• 219 powiadomień dotyczących niezgodności wykrytych podczas kontroli urzędowej w kraju (w 2009 r. – 248),
• 111 powiadomień z Komisji Europejskiej dotyczących produktów niebezpiecznych pochodzących z Polski lub dystrybuowanych do kraju (2009 r. – 123).
W roku 2010, podobnie jak w roku 2009, do najczęściej występujących rodzajów zgłoszonych zagrożeń należały che- miczne zanieczyszczenia żywności (145 zgłoszeń, w tym 108 z kraju oraz 37 z KE)
14.
Efekty działania systemu RASFF
Liczba powiadomień trafiających do systemu – dane ogólne
W roku 2010 łączna liczba „powiadomień pierwotnych” (po‑
wiadomień o zagrożeniu, powiadomień informacyjnych i po‑
wiadomień o odrzuceniu na granicy) transmitowanych przez system RASFF wyniosła ogółem 3 358. Po uzyskaniu powia‑
domień uzupełniających wycofano 16 powiadomień o zagro‑
żeniach, 20 powiadomień informacyjnych i 26 powiadomień o odrzuceniu na granicy. Ostatecznie łączna liczba pierwot‑
nych powiadomień systemu RASFF w roku 2010 wyniosła 3 296 (w tym 576 powiadomień o zagrożeniach, 1 168 powia‑
domień informacyjnych i 1 552 powiadomienia o odrzuceniu na granicy) i wzrosła o 2,9% w stosunku do roku 2009, kiedy to odnotowano 3 204 takie powiadomienia.
Na zgłaszanie stosownych powiadomień do systemu RASFF ma wpływ wiele czynników. Najwięcej powiadomień jest efek‑
13
Wg ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej (t.j Dz.U. z 2010 r. nr 112, poz. 744 ze zm.).
14
J. Bondar, Jak działa system RASFF?, op. cit.
tem urzędowych kontroli na rynku wewnętrznym. Druga pod względem wielkości grupa powiadomień to powiadomienia powstające w wyniku kontroli na granicach zewnętrznych Eu‑
ropejskiego Obszaru Gospodarczego
15. Są to „powiadomienia o odrzuceniu na granicy”, i dotyczą sytuacji, gdy partia towaru nie została dopuszczona do importu (border rejection)
16. Sys‑
tem RASFF powiadamiany jest również w przypadku:
• skargi konsumenta,
• zgłoszenia dokonanego przez firmę (po dokonaniu przez to przedsiębiorstwo kontroli wewnętrznej),
• zatrucia pokarmowego.
Stosunkowo mało powiadomień powstaje natomiast w efekcie urzędowych kontroli przeprowadzanych w pań‑
stwach nie będących członkami systemu RASFF.
W tabeli nr 1 zamieszczono liczbę powiadomień systemu RASFF w latach 2006–2010 (po odjęciu powiadomień wycofa‑
nych). Z tabeli tej wynika, że w stosunku do roku 2009, w roku 2010 mamy do czynienia ze wzrostem liczby pierwotnych po‑
wiadomień o odrzuceniu na granicy (o 6,6%) oraz pierwotnych powiadomień o zagrożeniach (o 3,4%). Zmalała natomiast (o 1,9%) liczba pierwotnych powiadomień informacyjnych.
Interesujący jest pewien trend widoczny w latach wcze‑
śniejszych. Liczba pierwotnych powiadomień o zagrożeniach czyli powiadomień dotyczących szczególnie niebezpiecznych przypadków, wymagających szybkiej reakcji, na początku ana‑
lizowanego okresu, czyli w latach 2006–2007, była dość wyso‑
ka i wynosiła odpowiednio 910 i 952. W roku 2008 obniżyła się do 528. W latach 2009 i 2010 widoczna jest, co prawda, pewna tendencja wzrostowa, jednakże liczba tych powiadomień nie przekracza 600. Od roku 2008 wzrasta natomiast wyraźnie liczba pierwotnych powiadomień o odrzuceniu na granicy (w roku 2007 powiadomień takich było 1211, w 2008 – 1 377, a w 2010 – 1 552). Może to świadczyć o poprawie efektyw‑
ności kontroli granicznych, szczególnie w przypadku elimino‑
wania produktów stwarzających największe niebezpieczeń‑
15
Ponadto w przypadku Szwajcarii zgłoszenia do RASFF dotyczą wyników kontroli w zakresie produktów pochodzenia zwierzęcego.
16
Poza tym do systemu RASFF trafiają informacje o pobraniu na granicy próbki wwożonego produktu, przy czym produkt ten nie zo‑
stał zatrzymany na granicy, lecz – wprowadzony na rynek wewnętrzny (border control – consignment released).
Tabela 1. Liczba powiadomień systemu RASFF w latach 2006–2010.
Rok
Powiadomienia pierwotne Powiadomienia uzupełniające
powiadomienie o zagrożeniu (alert notification)
powiadomienie informacyjne
(information notification)
powiadomienie o odrzuceniu
na granicy (border rejection
notification)
powiadomienie o zagrożeniu (alert notification)
powiadomienie informacyjne
(information notification)
powiadomienie o odrzuceniu
na granicy (border rejection
notification)
2006 910 687 1 274 2 157 640 923
2007 952 761 1 211 2 440 796 978
2008 528 1 138 1 377 1 789 1 329 743
2009 557 1 191 1 456 1 775 1 861 871
2010 576 1 168 1 552 1 977 2 027 1 014
2010/2009 (przyrost lub spadek
w %)
+3,4 ‑1,9 +6,6 +11,4 +8,9 +16,4
Źródło: The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF). Annual Report 2010, Directorate General for Health&Consumers, European Commission.
stwo dla konsumenta. W latach 2006–2009 trend wzrostowy widoczny jest również w liczbie pierwotnych „powiadomień informacyjnych”. Są to powiadomienia, które nie wymagają jednak podejmowania tak szybkich i radykalnych środków jak w przypadku „powiadomień o zagrożeniach”.
Generalnie liczba wszystkich rodzajów powiadomień pier‑
wotnych wzrasta. W roku 2006 wyniosła 2 871, w roku 2009 – 3 204 a w roku 2010 – 3 296.
Liczba powiadomień pierwotnych w zależności od rodzaju produktu W roku 2010 w zależności od kategorii produktu najwię‑
cej „powiadomień o zagrożeniach” dotyczyło ryb i produktów rybnych (111 powiadomień), owoców i warzyw (54), materia‑
łów przeznaczonych do kontaktu z żywnością (52) oraz mięsa i produktów mięsnych z wyjątkiem drobiu (49) i produktów zbożowych i piekarskich (49). Najwięcej „odrzuceń na granicy”
dotyczyło orzechów, nasion oraz wyrobów z orzechów (468), owoców i warzyw (244), ryb i produktów rybnych (183) oraz ziół i przypraw (153).
Najwięcej „powiadomień informacyjnych” odnotowano w przypadku owoców i warzyw (198), ryb i produktów ryb‑
nych (157) oraz mięsa i produktów mięsnych z wyjątkiem dro‑
biu (102).
Liczba powiadomień pierwotnych w zależności od rodzaju skażenia lub uszkodzenia badanych produktów spożywczych
W roku 2010 najwięcej „powiadomień o zagrożeniach” doty‑
czyło skażeń żywności mikroorganizmami chorobotwórczymi (152 powiadomienia), metalami ciężkimi (68) i alergenami (52).
Najwięcej „powiadomień o odrzuceniu na granicy” dotyczyło produktów skażonych mikotoksynami (586), pozostałościami pestycydów (126) oraz mikroorganizmami chorobotwórczymi (111). Ponadto w 143 przypadkach „powiadomienie o odrzu‑
ceniu na granicy” było efektem niedostatecznego nadzoru nad warunkami, w jakich przewożone były produkty. Niewła‑
ściwe warunki transportu, w tym głównie niski poziom higie‑
ny i nieodpowiednia temperatura, sprawiły, że produkty były nieprzydatne do konsumpcji już w momencie przekraczania granicy (gdy trafiły na posterunek graniczny). Najwięcej po‑
wiadomień informacyjnych dotyczyło skażeń mikroorgani‑
zmami chorobotwórczymi (285), pozostałościami pestycydów (139) i metalami ciężkimi (93).
Najwięcej powiadomień pierwotnych, trafiających do systemu RASFF, dotyczy skażenia żywności mikotoksyna- mi i mikroorganizmami chorobotwórczymi. W roku 2009 powiadomień takich było ogółem 665 (mikotoksyny) i 471 (mikroorganizmy potencjalnie chorobotwórcze). W roku 2010 liczba tych powiadomień wzrosła i wyniosła odpowiednio 679 (mikotoksyny) i 548 (mikroorganizmy chorobotwórcze)
17.
17
The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF). Annual Report 2009 oraz The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF). Annual Report 2010, Directorate General for Health&Consumers, European Commission.
Mikotosyny są grupą związków zaliczanych do wtór‑
nych metabolitów grzybów pleśniowych (głównie z rodzaju Aspergillus, Penicillum i Fusarium). Mogą one być przyczyną ostrych zatruć, wykazują właściwości mutagenne, kancero‑
genne, teratogenne i estrogenne. Mikotoksyny występują w wielu produktach pochodzenia roślinnego, w tym w zbo‑
żach i orzechach. Do mikotoksyn zaliczane są np. aflatok‑
syny, ochratoksyna A, patulina, zearalenon i fumonizyny.
Uznaje się, że dla ochrony zdrowia konsumentów poziom zanieczyszczenia żywności mikotoksynami powinien być tak niski, jak to jest praktycznie możliwe
18. Do systemu RASFF najczęściej zgłaszane są skażenia żywności aflatoksynami oraz ochratoksyną A. W roku 2009 powiadomień takich było 638 (aflatoksyny) i 27 (ochratoksyna A), a w roku 2010 – od‑
powiednio 649 i 34 (kilka z tych powiadomień dotyczyło równoczesnego skażenia produktów dwoma rodzajami mikotosyn i dlatego podane tu liczby powiadomień są nie‑
co zawyżone w stosunku do wskazanych powyżej wartości ogólnych).
W odniesieniu do skażeń produktów rolno‑spożywczych mikroorganizmami chorobotwórczymi należy zauważyć, że w roku 2010 najczęściej zgłaszanymi do RASFF były skażenia żywności przez bakterie Salmonella, Listeria monocytogenes oraz Escherichia coli. Najwięcej zgłaszanych przypadków do‑
tyczyło wykrycia w żywności pałeczek Salmonella (bakterie te najczęściej wykrywano w mięsie, paszach, orzechach i nasio‑
nach)
19. Bakterie Salmonella wywołują chorobę zwaną salmo‑
nellozą. U zdrowych osób dorosłych zakażenie małą dawką bakterii może przebiegać bezobjawowo. Większa dawka zakażająca – po okresie wylęgania wynoszącym od 8 godz.
do 3 dni – powoduje trwające kilka dni dolegliwości żołąd‑
kowo‑jelitowe (bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunka), którym towarzyszy często gorączka. U dzieci oraz u osób dorosłych w podeszłym wieku wymioty i biegunka mogą prowadzić do odwodnienia i poważnych zaburzeń elektroli‑
towych
20.
Drugą najczęściej zgłaszaną bakterią chorobotwórczą w żywności była Listeria monocytogenes; jej obecność stwier‑
dzano głównie w rybach, mleku i produktach mlecznych oraz w mięsie innym niż drobiowe
21. Listeria posiada zdol‑
ność rozwijania się również w niskich temperaturach, a więc może namnażać się w żywności przechowywanej w lodówce.
Drobnoustrój ten po wniknięciu do organizmu człowieka po‑
woduje infekcję zwaną listeriozą. Objawy zakażania pokarmo‑
wego bakterią Listeria monocytogenes imitują objawy grypy.
Szczególnie niebezpieczne są powikłania po zatruciu pokar‑
mowym. Choroba ma zasadniczy wpływ na ciężarne kobiety, noworodki oraz osoby z obniżoną odpornością (np. starsze i chore). Osoba zarażona Listerią ma gorączkę, bóle mięśni, czasami problemy gastrologiczne, jak nudności czy biegunka.
Jeśli infekcja rozciągnie się na układ nerwowy, mogą wystą‑
18
J. Postupolski i in., Mikotosyny w żywności. Zmiany w ustawo‑
dawstwie Unii Europejskiej, „Przemysł Spożywczy” 2010, nr 6.
19
The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF). Annual Report 2010, op. cit.
20
Salmonelloza – informacje, wytyczne postępowania, dane Woje‑
wódzkiej Stacji Sanitarno‑Epidemiologicznej w Krakowie, http://wsse.
krakow.pl [dostęp: 8 lutego 2012 r.].
21
The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF). Annual Re‑
port 2010, op. cit.
Zespół redakcyjny:
Grzegorz Gołębiowski (redaktor naczelny), Adrian Grycuk (sekretarz redakcji; tel. +48 22 694 20 69, e‑mail: adrian.grycuk@sejm.gov.pl), Dobromir Dziewulak, Piotr Russel, Piotr Chybalski
Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, ul. Zagórna 3, 00‑441 Warszawa pić objawy w postaci bólu głowy, sztywności karku, drgawek,
utraty równowagi oraz dezorientacji
22.
Na trzecim miejscu znajdowała się Escherichia coli (jej obec‑
ność stwierdzano głównie w mięczakach (małżach), mięsie in‑
nym niż drobiowe i w mleku)
23. Bakteria ta wchodzi w skład fizjologicznej flory bakteryjnej jelita grubego człowieka oraz zwierząt stałocieplnych. W jelicie ta symbiotyczna bakteria spełnia pożyteczną rolę, uczestnicząc w rozkładzie pokarmu, a także przyczyniając się do produkcji witamin z grupy B, wita‑
miny C oraz K. Bakterie E. coli mogą jednak powodować scho‑
rzenia innych układów w przypadku osłabienia organizmu gospodarza. Niektóre szczepy E. coli powodują zatrucia po‑
karmowe najczęściej spowodowane spożyciem zakażonego pokarmu. Najczęstsze objawy zatrucia to biegunka. W przy‑
padku szczególnie niebezpiecznego szczepu E. coli O157:H7 oprócz biegunki dochodzi do krwotocznego zapalenia jelit oraz uszkodzeń nerek, trzustki i niedokrwistości
24.
Najczęstsze powiadomienia
25W tabeli nr 2 zamieszczono listę najczęściej występujących powiadomień systemu RASFF. Lista ta uwzględnia rodzaj pro‑
duktu, skażenia i kraj pochodzenia. Z danych tych wynika, że w roku 2010 szczególnie dużo powiadomień (96) dotyczyło ska‑
żeń aflatosynami (rodzaj mikotoksyn) ziół i przypraw z Indii oraz orzechów, nasion i produktów z orzechów z Argentyny (95).
Stosunkowo liczne były też powiadomienia o skażeniu aflatoksynami owoców, warzyw, orzechów, nasion i produk‑
22
B. Obłąk, Charakterystyka drobnoustrojów powodujących zatru‑
cia pokarmowe, http://wsse.krakow.pl [dostęp: 8 lutego 2012 r.] oraz Listeria monocytogenes, http://www.haccp‑szkolenia.pl [dostęp: 8 lu‑
tego 2012 r.].
23
The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF). Annual Re‑
port 2010, op. cit.
24
B. Obłąk, Charakterystyka drobnoustrojów, op. cit.
25
