Widok Sprawozdanie Departamentu Publikacji Nieperiodycznych Głównej Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk z działalności w 1968 roku

(1)

Dariusz Jarosz Warszawa

Sprawozdanie Departamentu Publikacji

Nieperiodycznych G³ównego Urzêdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk z dzia³alnoœci w 1968 roku

Prezentowany dokument dotyczy jednego z wa¿niejszych wydarzeñ politycznych w Polsce komunistycznej – tzw. Marca 1968 r. Literatura na ten temat jest bardzo obszerna i ci¹gle poszerza siê dziêki wprowadzaniu do obiegu naukowego nowych materia³ów archiwalnych¹. Wynika z niej, i¿ bardzo istotnym elementem wówczas rozpêtanej kampanii anty¿ydowskiej by³y represje wobec tych œrodowisk i osób, które by³y oskar¿ane o „syjonizm” lub wystêpo- wa³y w obronie przeœladowanych z racji swego pochodzenia i krytykowa³y poli- tykê w³adz. Publikowane sprawozdanie, opatrzone klauzul¹ poufnoœci pokazuje, jak¹ rolê w tym procesie odegra³a ówczesna cenzura.

Zanim przejdziemy do bli¿szej analizy samego dokumentu konieczne wydaje siê udzielenie przynajmniej skrótowej odpowiedzi na pytanie, czym by³ urz¹d, w którym on powsta³².

Najwiêksza „dekonspiracja” tej instytucji nast¹pi³a w latach 1977-1978, kiedy to londyñski „Aneks” wyda³ „Czarn¹ ksiêgê cenzury PRL”. Zawiera³a ona dokumenty G³ównego Urzêdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW), przekazane Komitetowi Samoobrony Spo³ecznej KOR przez Tomasza Strzy¿ew- skiego³, pracownika delegatury krakowskiej tego urzêdu, który wywióz³ je do Szwecji. Dotycz¹ one lat 1974-1977. Najciekawsza jest opublikowana wówczas

„Ksiêga zapisów i zaleceñ” cenzorskich, która, zw³aszcza czytana dzisiaj, pora¿a

1Zob. m.in.: J. Eisler, Polski rok 1968, Warszawa 2006; idem, Marzec 1968, Warszawa 1991; Marzec 1968. Trzydzieœci lat póŸniej, pod redakcj¹ Marcina Kuli, Piotra Osêki i Marcina Zaremby t. 1 i 2, War- szawa 1998; Marzec '68. Miêdzy tragedi¹ a pod³oœci¹, wstêp, wybór i opracowanie Grzegorz So³tysiak i Józef Stêpieñ, Warszawa 1998; Krzysztof Lesiakowski, Mieczys³aw Moczar «Mietek», Biografia politycz- na, Warszawa 1998; Piotr Osêka, Syjoniœci, inspiratorzy, wichrzyciele. Obraz wroga w propagandzie marca 1968, Warszawa 1999; Dariusz Stola, Kampania antysyjonistyczna w Polsce 1967-1968, Warszawa 2000; Andrzej Friszke, Dariusz Stola, Jerzy Eisler, Kierownictwo PZPR w okresie kryzysów 1956, 1968 i 1970, Warszawa 2000; Oblicza Marca 1968, pod redakcj¹ Konrada Rokickiego i S³awomira Stêpnia, Warszawa 2004.

2Dla analizy funkcjonowania cenzury do 1956 roku wykorzysta³em fragmenty swego tekstu „Zapisy cenzury”, publikowanego w czasopiœmie „Regiony” (1996, nr 3, s. 2-37).

3Na ten temat – zob. P. Misior, Ja, Tomasz Strzy¿ewski, Kraków 1997.

(2)

czytelnika skal¹ penetracji w³adz w zawartoœæ gazet, czasopism, ksi¹¿ek, widowisk teatralnych i filmów. Warszawska centrala nakazywa³a na przyk³ad, aby

„eliminowaæ informacje o bezpoœrednim zagro¿eniu ¿ycia i zdrowia ludzi spo- wodowanym przez przemys³ i œrodki chemiczne stosowane w rolnictwie”.

Wstrzymywane mia³y byæ informacje o sprzeda¿y polskiego miêsa do ZSRR, wielkoœci spo¿ycia kawy i dane liczbowe, dotycz¹ce alkoholizmu.

Zalecano kwestionowanie wzmianek o zatruwaniu œrodowiska przez przemys³, informacji o wypadkach drogowych i wypadkach przy pracy. Nie do- puszczano do krytyki ustawy psychiatrycznej, akcji czynów spo³ecznych, gospodarki mieszkaniowej, braków miejsc w przedszkolach, warunków pracy kobiet.

Na „czarnej liœcie” znaleŸli siê niekórzy naukowcy i twórcy kultury, zw³aszcza ci, którzy zaanga¿owali siê w dzia³alnoœæ opozycyjn¹.

Cenzura – urz¹d

Urz¹d tak totalnie zdekonspirowany w latach siedemdziesi¹tych powsta³ na prze³omie grudnia 1944 i stycznia 1945 r. W jego tworzeniu bodaj decyduj¹ca rola przypad³a urzêdnikom radzieckiego G³awlitu (G³awnoje Uprawlienije po Die³am Literatury i Isskustwa) – Piotrowi Go³dinowi i Kazimierzowi Jarmu- zowi, którzy zjawili siê w Lublinie ju¿ 16 grudnia 1944 r. W raportach infor- mowali swych radzieckich prze³o¿onych, ¿e „Ju¿ przed trzema miesi¹cami dekret o cenzurze przygotowali polscy patrioci. Ale projekt tego dokumentu by³ opracowany absolutnie niezadowalaj¹co, przy czym niektóre rozdzia³y by³y skierowane w istocie przeciw Zwi¹zkowi Radzieckiemu. […]. Projekt ten nie przewidywa³ kontroli programów radiowych, materia³ów kartograficznych, przywo¿onej i wywo¿onej literatury zagranicznej, wyk³adów publicznych, pro- jekcji filmów w kinach, wystaw, muzeów itd.” Dziêki „wspólnym wysi³kom”

i „wytê¿onej pracy” radzieccy cenzorzy mogli ju¿ 30 grudnia 1944 r. raportowaæ do moskiewskiej centrali, i¿ „Rz¹d Rzeczypospolitej Polskiej zaznajomi³ siê z projektami Dekretu i Za³¹cznika do niego o wprowadzeniu cenzury w pañstwie (które to dokumenty my przygotowaliœmy) i dzisiaj zastaliœmy je bez zmian”.

Skar¿yli siê jednak na trudne dla nich do zrozumienia g³osy, kwestionuj¹ce rolê cenzury. Pisali: „S³owo «demokracja» wywo³uje u niektórych urzêdników zawrót g³owy, a wrogowie ludu wykorzystuj¹ je, ¿eby os³abiæ ciosy skierowane we wroga oœwiadczaj¹c: «mamy demokracjê, u w³adzy jest wiele partii, dlatego cenzura nie jest u nas konieczna»”. W raporcie z 2 lutego 1945 r. napiêtnowali Jerzego Borejszê, który jako redaktor naczelny „Rzeczpospolitej” „nalega, ¿eby swoj¹ gazetê kontrolowa³ on sam, a w najgorszym przypadku, ¿eby zaliczyæ go

(3)

do cenzorów”⁴. 19 stycznia 1945 r. zosta³ wydany lakoniczny rozkaz ministra bezpieczeñstwa publicznego o zorganizowaniu Centralnego Biura Kontroli Pra- sy przy tym resorcie. Pe³nienie obowi¹zków kierownika nowego urzêdu powie- rzono Leonowi Rzendowskiemu⁵. Zarówno sam rozkaz jak i fakt powstania Biura nie zosta³y podane do publicznej wiadomoœci.

Formalne podstawy funkcjonowania cenzury stworzy³ dekret z 5 lipca 1946 r.

o utworzeniu G³ównego Urzêdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Podlega³ on premierowi. Jego podstawowe zadania zosta³y sformu³owane w nastêpuj¹cy sposób: „1) nadzór nad pras¹, publikacjami i widowiskami w zakresie przewi- dzianym w szczególnych przepisach prawnych, 2. kontrola rozpowszechniania wszelkiego rodzaju utworów za pomoc¹ druku, obrazu i ¿ywego s³owa; kontrola ta ma na celu zapobie¿enie: a) godzeniu w ustrój Pañstwa Polskiego, b) ujaw- nianiu tajemnic pañstwowych, c)naruszaniu miêdzynarodowych stosunków Pañstwa Polskiego, d) naruszania prawa lub dobrych obyczajów, e) wprowadzaniu w b³¹d opinii publicznej przez podawanie wiadomoœci niezgodnych z rzeczywistoœci¹”. Na czele urzêdu sta³ dyrektor mianowany przez Radê Mini- strów na wniosek premiera⁶.

Pierwsza nowelizacja tego dekretu nast¹pi³a 28 lipca 1948 r. Jako kolejne zadania urzêdu wymieniono udzielanie zezwoleñ na wydawanie czasopism i kon- trolê zak³adów poligraficznych⁷. Faktycznie by³a to legalizacja dzia³añ podjêtych ju¿ w 1945 r.

W 1952 r. na mocy kolejnej nowelizacji cenzorzy uzyskali uprawnienia do kontroli og³oszeñ, zawiadomieñ i plakatów, zak³adów wytwarzaj¹cych piecz¹tki (stemple) i „publikacje i ilustracje sposobem œwiat³oczu³ym” oraz „aparatów do powielania”. Wprowadzony wówczas art. 6a stanowi³, i¿ „Kto uchyla siê od nadzoru lub kontroli, okreœlonych w niniejszym dekrecie albo w przepisach wydanych na jego podstawie, podlega karze aresztu do jednego roku albo karze grzywny do 10000 z³ lub obu tym karom ³¹cznie”⁸. Od listopada 1953 r. do zadañ urzêdu nale¿a³o równie¿ „zapobieganie propagandzie wojennej”. Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z 9 maja 1949 r. bardziej szczegó³owo okreœla³o zakres jego dzia³alnoœci. Do zadañ warszawskiej centrali nale¿a³o: udzielanie zezwoleñ na wydawanie czasopism na obszarze ca³ego pañstwa, pozbawianie debitu komu-

4J. Ro¿d¿yñski, Raporty cenzorów. Do Polski wysy³ano „doœwiadczonych towarzyszy”, „¯ycie War- szawy”, 1994, nr 141. Zob. równie¿: G³ówny Urz¹d Kontroli Prasy 1945-1949, opracowa³a D. Na³êcz, Warszawa 1994, s. 15. W Polsce lubelskiej cenzur¹ prasy zajmowa³ siê Jerzy Borejsza. Grzegorz Jaszuñ- ski, wówczas redaktor „Gazety Lubelskiej” wspomina³ po latach, ¿e ta kontrola odbywa³a siê w sposób nastêpuj¹cy: „Borejsza mnie pyta³, czy w naszej gazecie nie ma nic przeciwko Zwi¹zkowi Sowieckiemu i czy nie ma krytyki «obywatela» Bieruta. Ja zapewnia³em, ¿e nie ma i od rêki otrzymywa³em podpis Borejszy”. Zob. G. Jaszuñski, Kto by³ pierwszym cenzorem, „Rzeczpospolita”, 1994, nr 170.

5Tekst rozkazu – zob. G³ówny Urz¹d Kontroli Prasy…, s. 27.

6Tekst dekretu – zob. G³ówny Urz¹d Kontroli Prasy…, s. 28.

7Dekret z 28 VII 1948 r. o czêœciowej zmianie dekretu z dnia 5 VII 1946 r. o utworzeniu G³ównego Urzêdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, Dz. U. nr 36, poz. 257.

8Dekret z 22 IV 1952 r. o czêœciowej zmianie dekretu z 5 VII 1946 r. o utworzeniu G³ównego Urzêdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, Dz.U. nr 19, poz. 114.

(4)

nikacyjnego druków, wydawanych za granic¹ oraz zakazywanie ich rozpowszechniania, rozpoznawanie odwo³añ od wydanych w pierwszej instancji decyzji wojewódzkich urzêdów kontroli prasy, publikacji i widowisk oraz – na terenie Warszawy i województwa warszawskiego – wykonywanie nadzoru nad pras¹ i widowiskami oraz kontrola zak³adów poligraficznych i rozpowszechniania wszelkiego rodzaju utworów. Rozporz¹dzenie okreœla³o równie¿ kompetencje wojewódzkich i grodzkich komórek urzêdu⁹.

Kolejne rozszerzenie kompetencji nast¹pi³o na mocy zarz¹dzenia Prezesa Rady Ministrów z 20 lutego 1957 r. w sprawie udzielania zezwoleñ na wydawanie periodyków¹⁰.

Wskazane regulacje prawne tworzy³y pewien model funkcjonowania urzêdu, który tylko czêœciowo by³ realizowany. Co prawda w 1953 r. GUKPPiW otrzyma³ statut, ale nie przyczyni³ siê on do uporz¹dkowania struktur organizacyjnych;

brakowa³o wewnêtrznych regulaminów i zakresów czynnoœci. Chaos pog³êbia-

³y stosunkowo niskie kwalifikacje podlegaj¹cej du¿ej fluktuacji kadry pracowni- ków. Wysuwane od pocz¹tku lat szeœædziesi¹tych postulaty uporz¹dkowania przepisów o dzia³alnoœci urzêdu d³ugo napotyka³y na jego centrali. Dopiero zmiana kierownictwa w 1965 r. (na czele GUKPPiW stan¹³ Józef Siemek) przy- spieszy³a te prace. Ich efektem by³o wydanie 21 marca 1970 r. rozporz¹dzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie zakresu i trybu sprawowania nadzoru i kontroli przez organy kontroli prasy, publikacji i widowisk (Dz. U. nr 6, poz. 50) i nastêpnie uchwalenie przez rz¹d 2 wrzeœnia 1972 r. statutu urzêdu¹¹.

O ile dotychczas przywo³ane regulacje prawne œwiadcz¹ z jednej strony o rozszerzaniu kompetencji cenzury i wewnêtrznej konsolidacji tej instytucji (co nie zawsze rzecz jasna sz³o w parze z faktycznym jej zaostrzeniem b¹dŸ ³a- godzeniem, zale¿nym wszak przede wszystkim od aktualnej sytuacji politycznej), to od lat siedemdziesi¹tych mo¿na zasadnie formu³owaæ opiniê o nasilaniu siê tendencji przeciwnej. Z analiz niektórych wydanych wówczas rozporz¹dzeñ wynika, i¿ zakres uprawnieñ GUKPPiW by³ stopniowo ograniczany przez wy-

³¹czanie spod jego nadzoru niektórych rodzajów i form przekazu informacji oraz na³o¿enie na ministrów, kierowników urzêdów centralnych, wojewodów i prezydentów miast stopnia wojewódzkiego, zarz¹dy centralne zwi¹zków spó³- dzielni i organizacji spo³ecznych – obowi¹zku rejestracji i kontroli posiadanej bazy poligraficznej. Zgodnie z rozporz¹dzeniem z 22 kwietnia 1975 r. (Dz. U. nr 13, poz. 75) kontroli GUKPPiW nie podlega³y: akty normatywne, druki i formu- larze urzêdowe, druki przeznaczone na u¿ytek instytucji pañstwowych, spó³- dzielczych i spo³ecznych, druki handlowe i firmowe oraz artystyczne, „maj¹ce

9 Rozporz¹dzenie Prezesa Rady Ministrów z 9 V 1949 r. w sprawie organizacji i w³aœciwoœci G³ównego Urzêdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk oraz urzêdów podleg³ych, Dz. U. nr 32, poz.

241.

10A. Pawlicki, Kompletna szaroœæ. Cenzura w latach 1965-1972. Instytucja i ludzie, Warszawa 2001, s. 33.

11Tam¿e, s. 34-40.

(5)

charakter orygina³u”, „prace przejœciowe” i magisterskie, a tak¿e doktorskie i habilitacyjne, informacje wyg³aszane za pomoc¹ radiofonii przewodowej oraz publikacje przekazane nadzorowi i kontroli innych urzêdów i instytucji w myœl odrêbnych przepisów. Wczeœniej niepublikowanym zarz¹dzeniem nr 5 Prezesa GUKPPiW z dnia 7 czerwca 1971 r. kontrolê rozpowszechniania publikacji sta- tystycznych przekazano G³ównemu Urzêdowi Statystycznemu. Na podstawie upowa¿nienia zawartego w cytowanym rozporz¹dzeniu premiera z 22 kwietnia 1975 r. – Prezes GUKPPiW w listopadzie 1975 r. wy³¹czy³ spod kontroli kierowa- nego przez siebie urzêdu podrêczniki szkolne i pomoce dydaktyczne, a zarz¹- dzeniem nr 5 z 28 lipca 1976 r. – podrêczniki i pomoce dydaktyczne obowi¹- zuj¹ce w szko³ach wy¿szych w zakresie ustalonym z ministrem szkolnictwa wy¿szego i techniki. W myœl zarz¹dzenia Prezesa GUKPPiW z 16 czerwca 1975 r.

w sprawie trybu udzielania zgody na rozpowszechnianie informacji oraz rejestracji i kontroli zak³adów, urz¹dzeñ i aparatów poligraficznych (Monitor Polski nr 20, poz. 123) – zgodê na wykonanie i rozpowszechnianie map samoistnych i ich zestawów oraz map stanowi¹cych za³¹czniki do publikacji udziela³ odt¹d G³ówny Urz¹d Geodezji. Zarz¹dzeniem z 10 wrzeœnia 1974 r. wydanym wspól- nie z Ministerstwem Kultury i Sztuki zwolniono 38 wydawnictw od obowi¹zku przedk³adania do kontroli wznowieñ publikacji nieperiodycznych z zakresu wszystkich grup literatury wydawanych w PRL, w których nie dokonano zmian merytorycznych.

Stosowana by³a wówczas równie¿ praktyka udzielania indywidualnym wydawcom, na ich wniosek, zwolnieñ od kontroli przedk³adanych przez nich materia³ów. Ponadto Prezes GUKPPiW wydaj¹c zezwolenia na ukazywanie siê gazet i czasopism zwalnia³ jednoczeœnie niektórych wydawców od obowi¹zku przedk³adania poszczególnych numerów tych czasopism do kontroli, która by³a sprawowana w trybie tzw. kontroli nastêpnej, okreœlonej w zarz¹dzeniu nr 1 Pre- zesa GUKPPiW z dnia 10 marca 1980 r.¹².

Po okresie zaostrzenia cenzury, jakie nast¹pi³o po wprowadzeniu stanu wo- jennego¹³, lata osiemdziesi¹te przynosz¹ nowe regulacje, id¹ce w przeciwnym kierunku. Czêœciowe zliberalizowanie kontroli publikacji nast¹pi³o na podstawie ustaw o prawie prasowym z 1984 (Dz.U. nr 5, poz. 24) i 1989 r. (Dz.U. nr 34, poz. 187), a jej zniesienie – na mocy ustawy z 11 kwietnia 1990 r. (o uchyleniu ustawy o kontroli publikacji i widowisk, zniesieniu tej kontroli oraz zmianie ustawy „Prawo prasowe”, Dz. U. 1990, nr 29, poz. 173). Ta ostatnia zawiera³a cztery artyku³y, z czego najwa¿niejszy – pierwszy brzmia³: „Prasa, zgodnie z Kon-

12Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (dalej: KC PZPR) Wydzia³ Kultury II, 591 (897/143), Notatka w sprawie propozycji dotycz¹cych ustawy o kontroli prasy, publikacji i widowisk, GUKPPiW, Warszawa 12 wrzeœnia 1980, k. 1 i n.

13Dla dyskusji na temat roli cenzury w okresie miêdzy sierpniem 1980 r. a 13 grudnia 1981 r. istotne znaczenie mia³y postulaty, formu³owane przez struktury „Solidarnoœci”. O kierunku wysuwanych wów- czas pomys³ów œwiadczy m.in. raport „Cenzura publikacji w PWN” opracowanych w listopadzie 1980 r.

przez Komisjê Zak³adow¹ NSZZ „Solidarnoœæ” w PWN (Zob. AAN, KC PZPR, Wydzia³ Kultury, 240, k. nlb.)

(6)

stytucj¹ Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolnoœci wypowiedzi i urzeczy- wistnia prawo obywateli do ich rzetelnego informowania, jawnoœci ¿ycia publicznego oraz kontroli i krytyki spo³ecznej”. Art. 2 znosi³ GUKPPiW oraz jego okrê- gowe komórki¹⁴.

Cenzurowanie prasy i ksi¹¿ek

Akta normatywne niewiele mówi¹ o rzeczywistym, codziennym funkcjo- nowaniu urzêdu. Zachodzi uzasadniona obawa, ¿e analiza taka bêdzie bardzo tru- dna. Do takich wniosków sk³ania przede wszystkim dalece niezadowalaj¹cy stan zachowania materia³ów przezeñ wytworzonych a przechowywanych w Archi- wum Akt Nowych. Czêœciowe, choæ istotne ich uzupe³nienie stanowi¹ dokumenty, wytworzone przez tê instytucjê, znajduj¹ce siê w innych zespo³ach archiwalnych, w tym przede wszystkim w aktach niektórych wydzia³ów Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KC PZPR). Ich lektura pozwala jednak na wyrobienie sobie przynajmniej ogólnego pogl¹du na podstawowe problemy pracy cenzury i cenzorów.

A by³a to praca ciê¿ka i niewdziêczna. Archiwalia odnalezione i opublikowa- ne przez Andrzeja Paczkowskiego¹⁵œwiadcz¹, i¿ ju¿ w 1946 r. odmówiono zgody na druk 15 ksi¹¿ek, a w wydanych dokonano 986 ingerencji. Ówczesna cenzura prasowa by³a istotnym elementem walki politycznej: na ogóln¹ liczbê 7482 ingerencji a¿ 3429 dokonano w prasie Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL).

W tym samym z 556 konfiskat ca³ych artyku³ów, wiêkszoœæ z nich (493) do- tknê³a periodyki i gazety PSL. W 1947 r. odmówiono zezwolenia na druk 67 ksi¹¿ek, a w wydanych dokonano 1533 ingerencji. W 1949 r. ich ogólna liczba wynios³a 23300 ingerencji, z tego 15039 w prasie, 5580 w „publikacjach nieperiodycznych” (ksi¹¿ki), 698 w drukach ulotnych, 1847 w widowiskach i 136 w filmach. Skonfiskowano w ca³oœci 1682 artyku³ów, odmówiono wydania ze- zwoleñ na wydanie 447 ksi¹¿ek, wycofano 10 filmów krajowych i 45 zagranicznych. Cenzorzy skontrolowali w tym roku 329 bibliotek, 92 ksiêgarnie i 33 czy- telnie. W wyniku tych kontroli wycofano z bibliotek 386 tytu³ów. Dokonali równie¿ 7117 inspekcji drukarñ. Wszystkie te czynnoœci wykonywa³ urz¹d, któ- ry w grudniu 1949 r. dysponowa³ ponad 360 etatami w warszawskiej centrali i w województwach. Ju¿ rok póŸniej liczba etatów wzros³a do 467 a w 1951 r. – do ponad 500¹⁶.

14A. S³omkowska, Zmiany w mediach w roku poprzedzaj¹cym zniesienie cenzury, w: Granice wol- noœci s³owa, pod red. G. Miernika, Kielce-Warszawa 1999, s. 101.

15A. Paczkowski, Cenzura 1946-1949: statystyka dzia³alnoœci, „Zeszyty Historyczne”, Pary¿ 1996, z. 116, s. 22-57

16AAN, Urz¹d Rady Ministrów (dalej: URM), 15/33, Sprawozdanie statystyczne G³ównego Urzêdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (dalej: GUKPPiW) za 1949 r.; tam¿e, Ocena preliminarza bud¿e- towego GUKPPW na rok 1951.

(7)

Ich praca wymaga³a du¿ej dyspozycyjnoœci. Przedstawiciel Wojewódzkiego Urzêdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Gdañsku skar¿y³ siê w grudniu 1952 r. na nieplanowe, spóŸnione dostarczanie do kontroli pisma „Marynarka Wojenna” („w nocy, a nawet cenzorowi do mieszkania”) i tekstów radiowych¹⁷. Cenzorzy pe³nili równie¿ dy¿ury nocne w lokalach drukarni prasy codziennej.

Pracownicy urzêdu musieli siê cechowaæ w³aœciw¹ postaw¹ polityczn¹. W tym celu warszawskie kierownictwo zaleca³o kierownikom swych oddzia³ów woje- wódzkich, a¿eby podleg³emu im personelowi „nieustannie wskazywaæ na tocz¹- c¹ siê walkê klasow¹ na wszystkich odcinkach ¿ycia politycznego i gospodar- czego, […] omawiaæ wyniki tej walki, poznawaæ osobisty stosunek cenzora do przejawów tej walki, zainteresowaæ siê w jakim klimacie przebywa cenzor w ¿y- ciu prywatnym, czy przestrzega jednoœci g³oszonych zasad ze stylem w³asnego

¿ycia”¹⁸.

Dyrektywy, dotycz¹ce aktualnie obowi¹zuj¹cych regu³ ingerencji cenzorskich by³y podawane do wiadomoœci na naradach, organizowanych przez warszawsk¹ centralê urzêdu. Dziêki temu, ¿e niektóre protoko³y z nich zachowa³y siê mo-

¿emy przynajmniej fragmentarycznie ustaliæ, co na „danym etapie” wymaga³o ingerencji.

W dniach 7-9 lutego 1949 r. na naradzie w Warszawie referent GUKPPiW Laskowska poinformowa³a przedstawicieli oddzia³ów wojewódzkich urzêdu o zasadach, jakimi nale¿y kierowaæ siê przy cenzurowaniu tekstów widowisk (g³ównie przedstawieñ teatralnych). Zdaniem warszawskiej centrali s³uszne by³o stosowanie ingerencji w nastêpuj¹cych wypadkach: „a) gdy kwestia zawiera akcenty destrukcyjne, b) gdy sugeruje opiesza³oœæ w odbudowie i niewiarê w wykonywanie planów gospodarczych, c) gdy dezawuuje cz³onków naszego rz¹du lub pañstw demokratycznych [czytaj – pozostaj¹cych w radzieckiej strefie wp³ywów – D. J.], d) gdy w grê wchodz¹ antydemokratyczne akcenty przedsta- wiaj¹ce administracyjny aparat pañstwowy jako zbiurokratyzowany i niechêtny obywatelowi […], e) ku³ackie idea³y ch³opskie, aktualne za sanacji, f) kwestie antyrosyjskie, które przez reakcyjny element mog¹ byæ aktualizowane, g) uka- zuje j¹trz¹ce przestarza³e urazy do Zwi¹zku Radzieckiego, które pozosta³y po rz¹dach sanacyjnych, h) teksty oœmieszaj¹ce akcje spo³eczne (¿³obki, œwietlice), j) sugeruj¹ce brak wolnoœci s³owa, k) gdy poruszaj¹ kwestie rasistowskie, l) gdzie idealizm wystêpuje jako przeciwstawienie materializmowi”¹⁹.

Przedmiotem szczególnego zainteresowania cenzorów widowisk by³a prob- lematyka wyznaniowa. Wspomniana Laskowska poinformowa³a zebranych, ¿e w 1948 r. co pi¹ta zg³aszana do kontroli sztuka teatralna zosta³a zakwalifiko- wana jako religijna. Udzielaj¹c wytycznych, dotycz¹cych ich cenzury stwier-

17AAN, GUKPPiW, 197/6, Stenogram z narady krajowej WUKPPW oraz pracowników politycznych GUKPPW w dniach 13-14 XII 1952, k. 110.

18AAN, GUKPPiW, 197/6, Materia³y odprawy krajowej w dniach 14-15 VI 1952, k. 6.

19AAN, GUKPPiW, 201, Protokó³ z narady Wojewódzkich Kierowników Referatów i Referentów Widowiskowych w dniach 7-9 II 1949 r. Zob. G³ówny Urz¹d Kontroli Prasy…, s. 23.

(8)

dzi³a, ¿e ingerencje winny dotyczyæ nastêpuj¹cych kwestii: „1. gdy [autor – D.J]

podchodzi do zagadnienia ojczyzny z mistycznego, czy religijnego punktu widzenia, 2. gdy sztuka g³osi supremacjê wiary w ¿yciu, 3. gdy autor sugeruje walkê z religi¹ w naszym pañstwie, 4. ustêpy sugeruj¹ce walkê pañstwa na terenie szkó³ – z religi¹, 5. w wypadku ataku na œluby cywilne, 6. gdy autor uto¿samia pojêcie mi³oœci ojczyzny z mi³oœci¹ do wiary wpajaj¹c w widza przekonanie, ¿e s³owo «dobry Polak» jest równoznaczne z pojêciem «katolik», 7. gdy tekst ma charakter polityczny, a nie obrzêdowy”²⁰. W 1948 r. powsta³y specjalne instrukc- je, reguluj¹ce granice swobody w publikacjach, dotycz¹cych spraw gospodarki i wojska²¹.

Mimo tych szczegó³owych wytycznych praca cenzorów budzi³a liczne zastrze¿enia ze strony kierownictwa urzêdu. By³a ona oceniana g³ównie przez pry- zmat dwóch podstawowych „wskaŸników”: przeoczeñ i zbêdnych ingerencji.

Zachowane materia³y z narad wewnêtrznych oraz biuletyny informacyjno-in- strukcyjne zawieraj¹ liczne przyk³ady ró¿nych „b³êdów” pope³nianych przez cenzorów.

Piêtnowano zw³aszcza przeoczenia, zdarzaj¹ce siê najczêœciej w trakcie kontroli prasy codziennej. „Powa¿nym i niepokoj¹cym zjawiskiem w dziedzinie walki z dywersj¹” by³y równie¿ wypadki dokonywania pomy³ek „ju¿ po cenzurze i to nie tylko podczas pracy maszyny rotacyjnej, ale równie¿ w zecerni, gdzie poprawiaj¹c w wierszu zwyk³y b³¹d literowy robi siê drugi b³¹d ju¿ nie literowy, a dywersyjny. Dzieje siê to zwykle w gor¹czce, w poœpiechu, przy braku nale¿y- tej kontroli”²².

Za „typowy dywersyjny b³¹d zecerski” uznano pomy³kê przeoczon¹ w zdaniu artyku³u opublikowanego w piœmie „Skrzyd³a Wolnoœci” w styczniu 1952 r.:

„Ruch nacjonalizatorski w naszej jednostce obejmuje coraz wiêksz¹ iloœæ m³o- dzie¿y”²³. W porê uda³o siê unikn¹æ wydrukowania w jednym z numerów „Nowin Rzeszowskich” z paŸdziernika 1952 r. nastêpuj¹cego zdania: „Imiê Konstantego Rokossowskiego budzi lêk wœród narodu polskiego”. W tym samym miesi¹cu w „Gazecie Bia³ostockiej” z tekstu pt. „Pod przewodem wielkiego Stalina” w osta- tniej chwili cenzorzy zakwestionowali passus g³osz¹cy, i¿ „krwio¿ercz¹ [mia³o byæ «kierownicz¹» – D. J.] si³¹ obozu pokoju jest Zwi¹zek Radziecki”²⁴.

Niedostatek badañ szczegó³owych utrudnia precyzyjn¹ odpowiedŸ na pytanie, w jaki sposób przemiany polityczne rozpoczête po œmierci Stalina wp³y- wa³y na dzia³alnoœæ polskiej cenzury. Pewne hipotezy na ten temat mo¿na sformu³owaæ na podstawie lektury materia³ów z narad odbywanych w urzêdzie w 1954 r. Jego ówczesny prezes Marian Miko³ajczyk ju¿ w kwietniu tego roku

20Tam¿e.

21G³ówny Urz¹d Kontroli Prasy…, s. 19-22.

22AAN, GUKPPiW, Protokó³ z narady z 17 XII 1954, k. 67.

23Zob. Gazetka œcienna N-tej jednostki o pracach racjonalizatorskich w pododdzia³ach, „Skrzyd³a Wolnoœci”, 1952, nr 26.

24AAN, GUKPPiW, 165/1, Biuletyn Informacyjno-Instrukcyjny, 1952, nr 11, k.9. Inne przyk³ady – zob. D. Jarosz, Zapisy cenzury, „Regiony” 1996, nr 3, s. 2-37.

(9)

mówi³ swoim podw³adnym o koniecznoœci odró¿nienia „s³usznej, twórczej krytyki od krytyki niezdrowej, szkodliwej”. Wzywa³ do wiêkszej elastycznoœci i pre- cyzji: „Oddzia³ywaæ winniœmy – zale¿nie od okolicznoœci ró¿nymi œrodkami.

Bêdzie to czasem zwyk³a ingerencja, kiedy indziej rozmowa z redaktorem, jeszcze w innych wypadkach sygnalizowanie odpowiednim instancjom par- tyjnym”. Miko³ajczyk krytykowa³ cenzorów za zbytni¹ szablonowoœæ²⁵.

W tym samym jednak wyst¹pieniu Miko³ajczyk nazwa³ „drañstwem” umiesz- czenie w zg³oszonym do cenzury periodyku „Apostolstwo Chorych” modlitwy papie¿a z okazji roku maryjnego. Redaktor tego pisma po pierwszej ingerencji cenzury, która zakwestionowa³a tekst postanowi³ j¹ wydrukowaæ po raz drugi jako modlitwê nades³an¹ przez chorego, „niejakiego Piotra Wolnego z Paczeli ko³o ¯nina”. Innymi s³owy „redakcja próbowa³a podwójnie wprowadziæ nas w pole – zamieœciæ tekst i zaznaczyæ, ¿e jego autorem jest papie¿. St¹d to wymyœlne jezuickie imiê i nazwisko «Piotr» gdy papie¿ to nastêpca Piotra, «wolny» dlatego, ¿e ¿yje wœród kapitalistów w przeciwieñstwie do ksiêdza redakto- ra, który jest w niewoli komunistów, st¹d owa wymyœlona, fikcyjna miejscowoœæ

«Paczela ko³o ¯nina» co, maj¹cy du¿o czasu chorzy mogliby rozszyfrowaæ jako Pacelli z Rzymu – Piotr Wolny z Paczeli ko³o ¯nina”²⁶. Ten drobny przyk³ad pokazuje najbardziej spektakularnie, jak „dog³êbna” i „przenikliwa” by³a cenzura wydawnictw katolickich.

Okres odwil¿y politycznej, zapocz¹tkowany po œmierci Józefa Stalina w marcu 1953 r., którego ukoronowaniem by³o dojœcie do w³adzy nowej ekipy przywód- czej z W³adys³awem Gomu³k¹ na czele w paŸdzierniku 1956 r. charakteryzowa³ siê pewn¹ liberalizacj¹ w zakresie kontroli s³owa. W tych warunkach w prasie mog³y siê ukazaæ demaskatorskie w stosunku do systemu stalinowskiego teksty publicystyczne (w awangardzie tego procesu znalaz³ siê tygodnik „Po prostu”), jak i utwory literackie, jak np. „Poemat dla doros³ych” Adama Wa¿yka w „Nowej Kulturze” (z 21 sierpnia 1955 r.)²⁷. Ta dezorientacja cenzury by³a szczególnie widoczna w po³owie 1956 r. Doprowadzi³o to do tego, i¿ redaktor naczelny „Po prostu” Eligiusz Lasota wszelkie sprawy w¹tpliwe, wzbudzaj¹ce zastrze¿enia GUKPPiW, „za³atwia³” „wy¿ej”, tj. bezpoœrednio w Komitecie Cen- tralnym PZPR²⁸. Przypadek „Po prostu” œwiadczy bardzo przekonuj¹co o tym, i¿ analizowany urz¹d by³ wa¿nym, ale bynajmniej nie najwa¿niejszym instru- mentem kontroli publikacji. W wielu przypadkach ich autorzy, wydawcy, czy wrêcz cenzorzy odwo³ywali siê do KC (w przypadku województw – KW), gdzie

25AAN, GUKPPiW, 165/1 , dz. cyt., k. 11-12.

26Tam¿e, k. 14.

27Na ten temat – zob. D. Jarosz, Co Nowa Huta zawdziêcza Adamowi Wa¿ykowi?, w: Realizm soc- jalistyczny w Polsce z perspektywy 50 lat. Materia³y z konferencji naukowej organizowanej przez Instytut Nauk o Kulturze Uniwersytetu Œl¹skiego w dniach 19-20 paŸdziernika 1999 roku w Katowicach, pod red.

Stefana Zabierowskiego przy wspó³pracy Ma³gorzaty Krakowiak, Katowice 2001, s. 283 - 296.

28T. Mielczarek, Od „Nowej Kultury” do „Polityki”. Tygodniki spo³eczno-kulturalne i spo³eczno- polityczne PRL, Kielce 2003, s. 241.

(10)

zapada³y zazwyczaj ostateczne decyzje²⁹. W miarê tego, jak sytuacja polityczna ulega³a stabilizacji reglamentacja swobody wypowiedzi stawa³a siê coraz ostrzej- sza, co by³o jedn¹ z wa¿niejszych przyczyn narastania konfliktu w³adzy ze œro- dowiskami intelektualnymi i twórczymi. Pierwszym wyraŸnym sygna³em tego procesu by³a likwidacja tygodnika „Po prostu”, co doprowadzi³o do ulicznych staræ z protestuj¹cymi studentami, trwaj¹cych od 3 do 5 paŸdzierniku 1957 r.³⁰.

Poczucie narastania ograniczeñ cenzuralnych doprowadzi³o do kolejnego napiêcia miêdzy czêœci¹ œrodowisk opiniotwórczych a w³adz¹, wywo³anych tzw.

Listem 34. Jego sygnatariusze pisali: „Ograniczenia przydzia³u papieru na druk ksi¹¿ek i czasopism oraz zaostrzenie cenzury prasowej [podkr. – DJ] stwarzaj¹ sytuacjê zagra¿aj¹c¹ rozwojowi kultury narodowej. Ni¿ej podpisani, uznaj¹c ist- nienie opinii publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji za konieczny element postêpu, powodowani trosk¹ obywatelsk¹, doma- gaj¹ siê zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez konstytucjê pañstwa polskiego i zgodnie z dobrem narodu”. Jedn¹ z re- akcji w³adz na list by³ zakaz emitowania w radiu i telewizji audycji z udzia³em kilkunastu spoœród podpisanych pod listem, jak równie¿ wymieniania ich nazwisk. Zapis cenzorski na te nazwiska dotyczy³ równie¿ druku³¹.

To instrumentalne traktowanie cenzury jako narzêdzia zwalczania nie tylko

„nieprawomyœlnych treœci”, ale równie¿ (a czêsto przede wszystkim) ludzi, któ- rzy je g³osili w pe³ni ujawni³o siê w okresie tzw. kampanii antysyjonistycznej rozpoczêtej w Polsce 1967 r. i trwaj¹cej do czerwca 1968 r. Jej elementem by³y starcia uliczne Milicji Obywatelskiej z m³odzie¿¹ i nie do koñca jasna wewnê- trzna rozgrywka polityczna w krêgu komunistycznej elity w³adzy³².

GUKPPiW, jak œwiadczy publikowany dokument, by³ wa¿nym elementem w machinie szykan i represji, jakie spad³y na przedstawicieli œrodowisk, wyra-

¿aj¹cych sprzeciw wobec sposobu dzia³ania w³adz. W 1968 r. w GUKPPiW oraz jego oddzia³ach wojewódzkich nie dopuszczono do druku w ca³oœci siedmiu ksi¹¿ek, których treœæ budzi³a zastrze¿enia polityczne. Ponadto w 86 publikacjach nieperiodycznych dokonano powa¿nych ingerencji, a w dalszych 434

29 W notatce s³u¿bowej z 24 II 1968 r., skierowanej o kierownika Wydzia³u Kultury KC PZPR Wincentego Kraœki – Bohdan Sowadski, p.o. Dyrektora Departametu Publikacji Nieperiodycznych GUKPPiW pisa³ na ten temat: „W obecnej sytuacji znacznie wiêksza iloœæ utworów literackich jest czytana przez dwóch cenzorów a nieraz przez naczelnika wydzia³u i kierownika departamentu. Okres od zg³oszenia problemowych pozycji budz¹cych zastrze¿enia do ostatecznej negatywnej w ca³oœci decyzji b¹dŸ istotnych ingerencji, wyd³u¿a równie¿ koniecznoœæ w wielu wypadkach, konsultacji ksi¹¿ek w¹tpli- wych zw³aszcza pisarzy reprezentuj¹cych znaczny dorobek literacki, z Wydzia³em Kultury KC PZPR.

[…] Ponadto szereg pozycji, ze wzglêdu na brak specyficznych niezbêdnych danych do podjêcia pe³nej oceny, zmuszeni jesteœmy konsultowaæ z innymi Wydzia³ami KC i resortami”. Zob. AAN, KC PZPR Wydzia³ Kultury II, 1859, Notatka s³u¿bowa, k. nlb.

30Tam¿e, s. 247-248.

31J. Eisler, List 34, Warszawa 1993, s. 55-58; K. Rokicki, Sprawa „Listu 34” w materia³ach MSW,

„Polska 1944/45-1989. Studia i materia³y”, 2006, t. VII, s. 207-208.

32Najpe³niejsz¹ analizê ówczesnych konfliktów zawieraj¹ przywo³ane wczeœniej (przypis 1) prace J. Eislera.

(11)

pozycjach przeprowadzono „ingerencje drobne”. Czy by³y to wskaŸniki wyj¹t- kowe? Kwestia wymaga dalszych badañ. Wiadomo jednak na podstawie doku- mentów wytworzonych przez Urz¹d, i¿ w 1967 r. nie dopuszczono do druku 13 ksi¹¿ek, w tym „Gron gniewu” Johna Steinbecka („ze wzglêdu na znan¹ po- stawê autora wobec agresji USA w Wietnamie”)³³. Problem jak siê wydaje le¿a³ nie w iloœci ingerencji, ale w ich precyzyjnie okreœlonym przez politycznych decydentów kierunku.

Tzw. wydarzenia marcowe i zaanga¿owanie w nie (w ró¿nej formie) wielu intelektualistów powodowa³o, ¿e stawali siê przedmiotem szykan, w tym zakazu publikowania ich ksi¹¿ek. W tym wypadku po raz kolejny okaza³o siê, i¿ zapis cenzorski jest przede wszystkim skierowany przeciwko konkretnym ludziom – mniej przeciwko treœciom, jakie upowszechniali. Obj¹³ on dzie³a Stefana Kisie- lewskiego: „Gwiazdozbiór muzyczny” (by³o to trzecie wydanie ksi¹¿ki, któr¹ w lutym 1968 r. zwolniono do druku z drobnymi zmianami) i „Zbigniew Drze- wiecki”, wznowienia opowiadañ i utworów scenicznych S³awomira Mro¿ka (z uzasadnieniem, i¿ zawieraj¹ wiele utworów „wybitnie aluzyjnych, które uzyska³y aktualn¹ wymowê po marcowych wydarzeniach” a sam ich autor wyg³asza³ w sierpniu 1968 r. Pary¿u „antypolskie deklaracje”), utwory Stanis³awa Wy- godzkiego, ksi¹¿ki Zygmunta Baumana („Szkice z teorii kultury”) i Janiny Za- krzewskej („Prawo pañstwowe”). W przypadku Jana D³ugosza powodem zakazu publikacji jego biografii Jerzego Zawieyskiego, by³a nie osoba autora, ale boha- tera. Z podobnych przyczyn wstrzymano wydanie „Magazynu aktualnoœci filmowych 1896-1939” w opracowaniu Stefana Beylina. Publikacjê zakwestionowano, poniewa¿ prezentowano w niej obszerny wybór artyku³ów Antoniego S³onimskiego, a tak¿e przypomniano zas³ugi dla spo³ecznie zaanga¿owanego filmu grupy takich re¿yserów i literatów jak Aleksander Ford, Stefan Kisielew- ski, Stanis³aw Wohl i inni. Wszyscy oni byli negatywnymi bohaterami marcowej kampanii antysemickiej. Takie same by³y przyczyny skierowania do wydawnictwa do „ponownego opracowania” drugiego tomu „S³ownika filozoficznego”.

Okaza³o siê, i¿ przy publikacji ponad 30 hase³ pracowali Leszek Ko³akowski i Bronis³aw Baczko. Wydawnictwo zleci³o ich opracowanie innym autorom.

Warto w tym miejscu podkreœliæ, i¿ wskazane ingerencje dotyczy³y jedynie publikacji nieperiodycznych. Rok 1968 zapisa³ siê w dzia³alnoœci Urzêdu równie¿

aktywnoœci¹ w kontroli filmów i sztuk teatralnych. A¿ siedem polskich filmów fabularnych, tj. 1/3 produkcji nie mog³o – jak pisano w odpowiednim sprawozdaniu – „byæ skierowanych do eksploatacji”. W teatrze telewizji nie dopuszczono do emisji czterech sztuk, a w teatrach dramatycznych – szeœciu. Nie udzielo- no zezwolenia na rozpowszechnianie 20 filmów zagranicznych³⁴.

Inn¹ kwesti¹, wymagaj¹c¹ wyjaœnieñ i pokazuj¹c¹ koniecznoœæ wieloaspek- towej analizy omawianej instytucji s¹ postawy i zachowania cenzorów w 1968 r.

33AAN, KC PZPR, Wydzia³ Kultury II, 1859, Notatka, Warszawa, marzec 1968.

34 AAN, GUKPPiW, 1476, Sprawozdanie z dzia³alnoœci G³ównego Urzêdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk za rok 1968, k. 34-37.

(12)

(i prawdopodobnie nie tylko wtedy). Dotychczas obowi¹zuj¹ca czarno-bia³a wizja stawia ich jednoznacznie pod prêgierzem jako funkcjonariuszy gorliwie zwal- czaj¹cych wszelkie przejawy wolnej myœli. Nawet jednak u³amkowe informacje nakazuj¹ w tym wzglêdzie du¿o wiêksz¹ ostro¿noœæ. Tylko w centrali warszawskiej bowiem, na 26 pracowników GUKPPiW dzia³alnoœci podstawowej, z który- mi rozwi¹zano umowê o pracê, siedem osób otrzyma³o wypowiedzenie „w zwi¹- zku – jak to zapisano w odpowiednim sprawozdaniu – z zajêciem niedopuszczal- nego stanowiska wobec wypadków politycznych, które mia³y miejsce w pierwszej po³owie 1968 r.”³⁵.

„Wygaszanie” kampanii antysemickiej nie musia³o oznaczaæ, i¿ GUKPPiW mia³ mniej pracy. W 1970 r. skontrolowano 7169 ksi¹¿ek, ingerencjami objêto 1195 tytu³ów o tematyce polityczno-spo³ecznej i prawie drugie tyle utworów literackich, esejów i tekstów krytycznych. Liczba ingerencji w porównaniu z 1969 r.

wzros³a. Nie wyra¿ono zgody na druk 11 ksi¹¿ek, wœród których znalaz³y siê:

„Ideologia wychowania sanacji” Anny Radziwi³³ i „Sól ziemi” Józefa Wittlina.

Zatrzymano szeœæ obcych i cztery polskie filmy³⁶. Trwaj¹cym œladem Marca '68 w pracy cenzorów s¹ pilnie likwidowane wszelkie „zahaczenia o marzec”.

„Uwra¿liwienie na kwestiê ¿ydowsk¹” przybiera postaæ usuwania tych utworów i ich fragmentów, które mog¹ „znies³awiæ naród polski pos¹dzeniem o antyse- mityzm”³⁷.

Dojœcie do w³adzy nowej ekipy z Edwardem Gierkiem bynajmniej nie spowodowa³o radykalnych zmian w kierunkach pracy GUKPPiW. M. Fik, oceniaj¹c – na podstawie pog³êbionej lektury akt urzêdu – „dzia³alnoœæ cenzorsk¹” w latach 1970 i 1971 twierdzi, ¿e ró¿nica by³a bardzo ma³a³⁸. Wydaje siê, ¿e z jej kon- statacj¹ mo¿na siê zgodziæ. Czy jednak zasygnalizowane wczeœniej akty prawne, zmniejszaj¹ce zasiêg kontroli urzêdu w latach siedemdziesi¹tych rzeczywiœcie oznacza³y z³agodzenie cenzury? Dopóki nie dysponujemy wynikami systematy- cznych badañ na ten temat, jesteœmy skazani na hipotezy.

Tytu³em przyk³adu mo¿na chocia¿by wskazaæ, ¿e w 1977 r. liczba ingerencji w ksi¹¿kach wynios³a 454 (w 1976 r. – 509). Wœród wydawnictw, w których publikacjach dokonano ich najwiêcej prym wiod³y w Warszawie: PWN (1977 – 34, 1976 – 37, 1975 – 41), Czytelnik (odpowiednio: 19, 28, 22), Ksi¹¿ka i Wiedza (17, 21, 23), Iskry (15, 23, 25) i Pañstwowe Wydawnictwo Ekonomiczne (15, 15, 11).

We Wroc³awiu najwiêcej zastrze¿eñ wzbudza³y wydawnictwa Ossolineum (odpowiednio 34, 36 i 17 ingerencji), w Krakowie – Wydawnictwo Literackie (34, 36, 17). W 1977 r. co prawda nie zakwestionowano ¿adnej ksi¹¿ki w ca³oœci,

35 Tam¿e, Za³¹cznik do sprawozdania Prezesa GUKPPiW za rok 1968, Warszawa 9 I 1969, k. 111-112.

Ten sam dokument zawiera informacjê, ¿e ruch kadr w 1968 r. w centrali warszawskiej i urzêdach terenowych siêga³ 75 osób, z tego w dzia³alnoœci podstawowej – 52. W koñcu 1968 r. ogólna liczba za- trudnionych w urzêdach cenzury w Polsce (³¹cznie ze stolic¹) wynosi³a 413 osób, w tym w dzia³alnoœci podstawowej – 265.

36M. Fik, Kilkanaœcie miesiêcy z ¿ycia cenzury 1970-1971, „Dialog” 1992, nr 8, s. 140-141.

37Tam¿e, s. 139.

38Tam¿e, s. 144.

(13)

ale zwrócono wydawcom 10 tytu³ów ksi¹¿kowych do ponownego opracowania ze wzglêdu na ró¿norodne zastrze¿enia polityczne do zawartych w nich treœci³⁹.

O ile liczba ingerencji utrzymywa³a siê wówczas od lat na podobnym pozio- mie⁴⁰, to jednak – co stwierdzano w sprawozdaniu za 1977 r. – waga zakwestiono- wanych materia³ów znacznie wzros³a. W kilkunastu z nich poddano generalnej krytyce system socjalistyczny. Twierdzono, ¿e socjalizm jest odmian¹ totalita- ryzmu, ¿e jest to system s³aby, bowiem lêka siê dokonania rewizji w³asnej ideo- logii i filozofii i ujawnienia nadu¿yæ pope³nianych przez re¿imy socjalistyczne⁴¹.

W zakresie kontroli publikacji zagranicznych importowanych i przesy³anych do Polski tylko w tym¿e 1977 r. zweryfikowano 34961 publikacji ksi¹¿kowych, sprowadzonych przez Sk³adnicê Ksiêgarsk¹, z czego 465 pozycji wy³¹czono ze sprzeda¿y otwartej. By³y to przede wszystkim pozycje z zakresu politologii i nauk spo³ecznych, zawieraj¹ce generaln¹ krytykê komunizmu oraz t³umaczenia i opracowania tzw. literatury dysydenckiej. Skonfiskowano 2380 numerów gazet i czasopism zagranicznych (295326 egz.), sprowadzonych przez „Ruch”. Powo- dem by³y „antypolskie i antysocjalistyczne treœci” zamieszczanych artyku³ów.

Ponadto w ruchu pocztowo-celnym skonfiskowano ok. 70 tys. ró¿nego rodzaju druków i gazet⁴².

Zapisy cenzorskie z lat siedemdziesi¹tych, tak jak w okresach wczeœniej- szych, dotyczy³y nie tylko konkretnych treœci, ale równie¿ konkretnych ludzi.

Tradycyjnie na „czarnej liœcie” byli przedstawiciele zarówno polskiej emigracji, jak i krajowi opozycjoniœci. System selekcji ich nazwisk i dzie³ w wydawnictwach krajowych by³ jednak bardziej skomplikowany ni¿ tylko zakaz lub przyzwolenie. O z³o¿onoœci problemu przekonuje chocia¿by zapis cenzorski nr 1 z dn. 3 sierpnia 1973 r. Stwierdzano w nim m.in., i¿ bez koniecznoœci porozumiewania siê z kierownictwem Urzêdu nie nale¿y zezwalaæ na publikowanie prac: Januare- go Grzêdzieñskiego, Zygmunta Mycielskiego, Janusza Szpotañskiego, Kazimie- rza Or³osia i Ryszarda Przybylskiego. Mo¿na by³o natomiast, bez konsultacji, w publikacjach o charakterze naukowym (ksi¹¿ki, czasopisma spejclistyczne) zwalniaæ: krytyczne artyku³y, eseje, oceny fachowe, omówienia warsztatowe na temat tych osób i zezwalaæ na zamieszczanie nazwisk oraz tytu³ów ich prac w bibliografiach, indeksach, wykazach nazwisk, przypisach itp. W prasie, radiu i telewizji nie nale¿a³o dopuszczaæ do eksponowania nazwisk b¹dŸ podkreœlania w sensie pozytywnym dorobku naukowego takich osób jak: Bronis³aw Baczko, W³odzimierz Brus, Leszek Ko³akowski, Krzysztof Pomian i Janina Zakrzewska.

39AAN, URM 1.3/24, Sprawozdanie z dzia³alnoœci GUKPPiW za rok 1977, Warszawa styczeñ 1978.

40Potwierdzaj¹ to ustalenia A. Krajewskiego (Miêdzy wspó³prac¹ a oporem. Twórcy kultury wobec systemu politycznego PRL 1975-1980, Warszawa 2004, s. 497), który na podstawie akt GUKPPiW ustali³, i¿ w latach 1974-1980 ogolna liczba ingerencji, dokonywanych przez GUKPPiW waha³a siê miesiêcznie od 600 do 1000. Jak twierdzi, by³o to przede efektem publikowania przez wielu opozycyjnych publicys- tów i pisarzy w tzw. drugim obiegu wydawniczym.

41Tam¿e.

42Tam¿e.

(14)

Mo¿na by³o natomiast zwalniaæ „krótkie informacje na temat opublikowanych przez nich prac, jak równie¿ wszelkie materia³y polemizuj¹ce z ich twórczoœ- ci¹”. W publikacjach nieperiodycznych, czasopismach naukowych, spo³eczno- politycznych, specjalistycznych mo¿na by³o „zwalniaæ ich prace naukowe” oraz powo³ywaæ siê na ich dorobek naukowy (cytowanie) przy zachowaniu „normal- nych kryteriów cenzorskich”. Mo¿na by³o tak¿e zwalniaæ te nazwiska oraz tytu-

³y prac w materia³ach bibliograficznych, wykazach nazwisk, przypisach i ko- mentarzach. Druk wszelkich publikacji Stefana Kisielewskiego by³ uzale¿niony od uprzedniej (ka¿dorazowej) konsultacji z kierownictwem GUKPPiW.

To samo kierownictwo nie protestowa³o, aby w pracach naukowych (specjalistycznych, pamiêtnikarskich, monograficznych) mo¿na by³o bez konsultacji zwalniaæ nazwiska, cytaty, omówienia twórczoœci i dzia³alnoœci Ferdynanda Goetla, Oskara Haleckiego, Witolda Gombrowicza, Marka H³asko, Mariana Ku- kiela, Stanis³awa Kota, Czes³awa Mi³osza, Zygmunta Nowakowskiego, Andrzeja Panufnika, Artura Marii Swinarskiego, W³adys³awa Pobóg-Malinowskiego, Alek- sandra Wata, Kazimierza Wierzyñskiego i Józefa Wittlina. Przyzwolenie to jednak zosta³o opatrzone zastrze¿eniem: „Nie nale¿y jednak dopuszczaæ do przecenia- nia twórczoœci w/w osób b¹dŸ przedstawiania ich w zbyt pochlebnym œwietle.

W publikacjach omawiaj¹cych bezpoœrednio ¿ycie i twórczoœæ kogoœ z podanych wy¿ej osób, je¿eli nie uczyniono tego w samym tekœcie – nale¿y przestrzegaæ zasady, aby w przedmowie, pos³owiu lub przypisie znalaz³a siê krótka charak- terystyka danej postaci wraz z okreœleniem stanowiska zajmowanego przez ni¹ w przesz³oœci lub obecnie, w stosunku do naszego ustroju. W prasie specjalisty- cznej, kulturalnej, literackiej, spo³eczno-politycznej mo¿na zwalniaæ tytu³y, esse- je, opracowania na temat wymienionych osób przy zachowaniu podanych wy¿ej zasad. Nale¿y natomiast eliminowaæ ich nazwiska oraz tytu³y utworów z prasy codziennej, radia i TV, z wyj¹tkiem informacji krytycznych”.

W nastêpnej czêœci cytowanego dokumentu wymieniano grupê osób, w stosunku do których „nale¿y przyj¹æ zasadê eliminowania ich nazwisk oraz wzmianek o ich twórczoœci z prasy, radia, TV i publikacji nieperiodycznych nie maj¹cych charakteru naukowego. Nie dotyczy to publikacji œciœle naukowych, omówieñ krytycznych, bibliografii, indeksów i wykazów nazwisk gdzie mo¿na zwalniaæ nazwiska ni¿ej podanych osób oraz tytu³y ich dziel w przypadkach uzasad- nionych charakterem pracy”. Nale¿eli do nich: Zygmunt Bauman, Zbigniew Brzeziñski, Edward Elret, George Flemming (Jerzy Dzia³ak), Aleksander Ford, Henryk Grynberg, Piotr Guze, Marian Hemar, £ukasz Hirszowicz, Maria Hir- szowicz, Nina Karsow, Roman Karst, Julisz Katz-Suchy, Jan Kott, Karol Lapter, Alicja Lisiecka, Micha³ Mirski, Aleksander Peczenik, Roman Palester, Stefan Ritterman, Kamil⁴³Segal, Dawid Sfard, Arnold S³ucki, Szymon Szechter, Leo- pold Tyrmand, Andrzej Wirth, Stanis³aw Wygodzki, Eugeniusz ¯ytomirski, Krystyna ¯ywulska, Andrzej Brycht, Witold Wirpsza.

43Prawdopodobnie winno byæ Kalman.

(15)

Zasada „bezwzglêdnego eliminowania […] nazwisk oraz wzmianek o […]

twórczoœci, poza krytycznymi, z prasy, radia i TV oraz publikacji nieperiodycznych o nienaukowych charakterze (literatura piêkna, publicystyka, esseistyka)”

objê³a grupê pisarzy, naukowców i publicystów przebywaj¹cych na emigracji.

Wœród 58 wymienionych osób znalaz³a siê m.in. grupa wspó³pracowników paryskiej „Kultury” (Józef Czapski, Maria Czapska, Jerzy Giedroyc, Wac³aw Grubiñski, Gustaw Herling-Grudziñski, Aleksander Hertz, Zofia Hertz, Kon- stanty Jeleñski, Witold Jedlicki), londyñskich „Wiadomoœci” (Kajetan Moraw- ski i Hermina Naglerowa) oraz Radia Wolna Europa (Wiktor Troœcianko, Pawe³ Zaremba)⁴⁴.

Jak widaæ, czêœæ nazwisk obecnych w dokumentach cenzury w 1968 r. i w latach siedemdziesi¹tych powtarza siê. To oni stanowili „twarde j¹dro” opozycji antysystemowej. Stosowany przez GUKPPiW skomplikowany mechanizm zapisów cenzorskich tworzy³ swoisty system gradacji w dostêpie do oficjalnego obiegu kultury. Jego analiza, dotychczas jedynie zapocz¹tkowana, stanowiæ mo-

¿e interesuj¹cy temat badawczy.

Opracowany⁴⁵dokument pochodzi ze zbiorów Wydzia³u Kultury II KC PZPR, przechowywanych w Archiwum Akt Nowych (AAN) pod sygnatur¹ 1859. Jest to kopia maszynopisowa, nie zawieraj¹ca ¿adnych rêcznych dopisków. Nie by³ on nigdy wczeœniej publikowany. Czêœæ zawartych w nim informacji, na podstawie analizy innego ni¿ przedstawiony poni¿ej dokumentu – rocznego sprawozdania GUKPPiW (a nie Departamentu Publikacji Nieperiodycznych), omó- wi³a w jednej ze swych ksi¹¿ek Marta Fik⁴⁶. Sprawozdanie Departamentu Publiacji Nieperiodycznych GUKPPiW z dzia³alnoœci w 1968 r. pokazuje, jak szeroki by³ zasiêg kontroli ksi¹¿ek oraz czasopism literackich i naukowych w tym okresie i jak wydarzenia wewn¹trzpolityczne wp³ywa³y na zwielokrot- nion¹ „czujnoœæ” cenzorów nawet wobec tych autorów, którzy nie wystêpowali czynnie w 1968 r. przeciwko w³adzy. Potwierdza ponadto tezê, i¿ tzw. problem niemiecki i stosunki polsko-radzieckie by³y tematami podlegaj¹cymi szczegól- nej kontroli urzêdu. Tej trwa³ej tendencji, uwidaczniaj¹cej siê wszak przy okazji lektury akt cenzorskich z lat wczeœniejszych nie zmieni³a równie¿ szczególna sytuacja w okresie trwania kampanii antysemickiej.

44AAN, KC PZPR Wydzia³ Kultury II, 923/2, Zapis nr 1, Dzia³ IX z dn. 3 VIII 1973 r.

45W publikacji zachowano pisowniê orygina³u. Przypisy rzeczowe dotycz¹ przede wszystkim osób, które by³y przedmiotem szykan i represji za sw¹ aktywnoœæ antysystemow¹ w omawianym okresie. Od- notowano (i skrótowo wyjaœniono) w nich równie¿ niektóre wydarzenia, wzmiankowane w dokumencie i odnosz¹ce siê do tzw. wydarzeñ marcowych. Rozwi¹zano, sprawdzono i – w razie koniecznoœci – popra- wiono w przypisach równie¿ niektóre imiona wymienionych w nim postaci. Poza niewielkimi oczywistymi b³êdami (otwarty i niezamkniêty nawias, b³êdne u¿ycie skrótowca) nie dokonano ¿adnych zmian w tek- œcie.

46M. Fik, Marcowa kultura. Wokó³ „Dziadów”. Literaci i w³adza. Kampania marcowa, Warszawa 1995, s. 123. Autorka ograniczy³a siê jednak do omówienia ingerencji i zapisów cenzorskich, dotycz¹cych lite- ratów i niektórych naukowców i nie wspomina (bo nie by³o to tematem jej badañ) o ingerencjach w prace historyków i w publicystykê spo³eczno-polityczn¹. Zob. równie¿ – eadem, Literaci i Marzec,

„Przegl¹d Literacki” 1993, nr 4.

(16)

G³ówny Urz¹d Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk Departament Publikacji Nieperiodycznych

Poufne⁴⁷

Sprawozdanie z dzia³alnoœci w 1968 r.

Departament Publikacji Nieperiodycznych sk³ada siê z trzech Wydzia³ów:

1/ Wydzia³u Wydawnictw Naukowych 2/ Wydzia³u Wydawnictw Beletrystycz- nych 3/ Wydzia³u Czasopism Naukowych i Literackich.

Obsadê personaln¹ departamentu stanowi¹: dyrektor, 3-ch naczelników, 23 cenzorów i sekretarka.

Pierwsze dwa Wydzia³y zajmuj¹ siê wy³¹cznie kontrol¹ publikacji nieperiodycznych zg³aszanych do G³ównego Urzêdu Kontroli Prasy, Publikacji i Wido- wisk przez wydawnictwa warszawskie oraz inne instytucje nie posiadaj¹ce sta³ej koncesji wydawniczej. Natomiast do obowi¹zków wydzia³u Czasopism Nauko- wych i Literackich nale¿y kontrola 170 czasopism wydawanych przez redakcje mieszcz¹ce siê w Warszawie oraz dodatkowo publikacje nieperiodyczne 12 œci- œle okreœlonych wydawnictw warszawskich. Wszystkie trzy Wydzia³y, ka¿dy w swoim zakresie, sprawuj¹ ponadto nadzór nad decyzjami Wojewódzkich Urzê- dów Kontroli Prasy.

W 1968 roku do kontroli w Departamencie wydawnictwa nades³a³y ponad 7500 publikacji nieperiodycznych (w r. 1967-7226). Równie¿ znacznie wzros³a iloœæ publikacji nie objêtych planem wydawniczym zg³aszanych do kontroli przez ró¿ne instytucje, jednostki gospodarki uspo³ecznionej, organizacje spo-

³eczne, stowarzyszenia itp. nie posiadaj¹ce sta³ej koncesji wydawniczej. W publikacjach tych bardzo czêsto mia³y miejsce ingerencje dotycz¹ce spraw zastrze¿onych przepisami o tajemnicy pañstwowej oraz tzw. zapisami i zaleceniami cenzorskimi.

Od wielu miesiêcy iloœæ pozycji czekaj¹cych na za³atwienie przez cenzorów ksi¹¿kowych nie spada poni¿ej 6-ciu. Na przyk³ad 15.XII. 68 r. u ka¿dego cenzora znajdowa³o siê przeciêtnie od 6 do 8-miu publikacji. Na wyd³u¿enie siê okresu kontroli, poza innymi czynnikami ma równie¿ wp³yw coraz wiêksza iloœæ pozycji trudnych i bardzo trudnych z najrozmaitszych dziedzin (np. historia, filo- zofia, prawo, ekonomia) a których kontrola wymaga od cenzora siêgania po dodatkowe Ÿród³a informacji i pomoce naukowe. Bardzo pracoch³onna, po stwierdzeniu przeoczeñ w VIII i IX tomie Wielkiej Encyklopedii Powszechnej, sta³a siê kontrola wszystkich publikacji o charakterze encyklopedycznym, lek-

42Poni¿ej czerwona kwadratowa pieczêæ o treœci: „Polska Zjednoczona Partia Robotnicza Wydzia³ Kultury. Wp³ynêlo dnia 30 I 69 Nr akt 30-3-69 Skierowano t. Kraœko”.

(17)

sykonowym i s³ownikowym. Równie¿ pracoch³onna i wymagaj¹ca wiele uwagi sta³a siê kontrola utworów beletrystycznych o tematyce wspó³czesnej.

W zg³aszanych utworach od wielu lat nie notowaliœmy tak du¿ej iloœci tytu-

³ów oraz problemów wymagaj¹cych powa¿nej interwencji Urzêdu, jak to mia³o miejsce w 1968 roku. Sytuacja polityczna w naszym kraju, decyzje KC Partii i Rz¹du podejmowane wiosn¹ i latem 1968 roku, krytyka wielu wydanych w ubieg³ych latach ksi¹¿ek i innych publikacji zobowi¹zywa³y nasz zespó³ do wyci¹gniêcia praktycznych wniosków natury politycznej i organizacyjnej, na-

³o¿y³y na nas obowi¹zek bardziej wnikliwej pracy i równoczeœnie rozwa¿nych, prawid³owych decyzji. St¹d czêsto kontrolujemy pozycje pozornie nie wymaga- j¹ce cenzury, jak np. wznowienia. Ta praktyka wynik³a z naszego doœwiadczenia,

¿e wydawcy czêsto nie uwzglêdniali ingerencji dokonanych w poprzednich latach przez Urz¹d. Tak np. w utworze H[enryka] Grynberga pt. «Buszuj¹cy po drogach», wydrukowanym w 1967 roku w «Twórczoœci»⁴⁸Urz¹d dokona³ szere- gu istotnych ingerencji. Natomiast w ksi¹¿ce zg³oszonej do Urzêdu na prze³omie 1967/68 przez wydawnictwo «Czytelnik» nie uwzglêdniono tych ingerencji. Co wiêcej, przedstawiciele wydawnictwa usi³owali doprowadziæ do przywrócenia niektórych szkaluj¹cych masz kraj sformu³owañ wyeliminowanych w «Twór- czoœci».

Równie¿ ponownej kontroli poddawane s¹ wszystkie ksi¹¿ki wznawiane, a które by³y kontrolowane w latach 1956-1960. Jest to spowodowane okolicznoœ- ci¹, ¿e kryteria i wymogi obecne ró¿ni¹ siê od kryteriów obowi¹zuj¹cych w tam- tych latach. Praktyka wskazuje, ¿e w wielu wznawianych pozycjach, musieliœmy dokonywaæ politycznych ingerencji.

Po wydarzeniach lutowo-marcowych niezbêdna sta³a siê ponowna kontrola powa¿nej iloœci ksi¹¿ek wznawianych przez wydawnictwa, a wydanych po raz pierwszy przed marcem 1968 roku. Dotyczy to zarówno publikacji beletrystycznych, naukowych, jak popularno-naukowych. Nasze doœwiadczenia zdobyte podczas ponownej kontroli, wskazuj¹ na fakt, ¿e nie wszystkie wydawnictwa wyci¹gnê³y w³aœciwe wnioski z nadzwyczajnego zjazdu warszawskiego oddzia³u Zwi¹zku Literatów Polskich, wydarzeñ marcowych w kraju oraz wydarzeñ miê- dzynarodowych.

W 1968 roku w G³ównym oraz Wojewódzkich Urzêdach nie dopuszczono do druku w ca³oœci 7-miu ksi¹¿ek, których treœæ budzi³a zastrze¿enia polityczne.

Ponadto w 86 publikacjach nieperiodycznych dokonaliœmy powa¿nych ingerencji, a w dalszych 434 pozycjach przeprowadziliœmy ingerencje drobne. Z uwagi na wymogi instrukcji o zachowaniu tajemnicy pañstwowej w publikacjach jaw- nych ingerowano w 128 pozycjach. Na ogóln¹ iloœæ 7.500 publikacji nieperiodycznych skontrolowanych w Departamencie – nieco ponad 1.500 stanowi³y

48Henryk Grynberg (ur. 1936), prozaik, poeta, eseista i publicysta. Po ukoñczeniu dziennikarstwa na Uniwesytecie Warszawskim (1959), aktor Pañstwowego Teatru ¯ydowskiego w Warszawie. Debiu- towa³ opowiadaniem „Ekipa «Antygona»” wydrukowanym we „Wspó³czesnoœci” w 1959 r. W 1967 r.

w trakcie pobytu Teatru ¯ydowskiego w USA zdecydowa³ siê nie wracaæ do Polski.

(18)

publikacje o charakterze beletrystycznym. W tych ostatnich dokonano 160 ingerencji, wliczaj¹c w to zarówno ksi¹¿ki nie dopuszczone do druku w ca³oœci jak i ksi¹¿ki, w których dokonano powa¿nych i drobnych ingerencji.

W czasopismach naukowych i literackich nie dopuszczono do druku 33 ró¿- nych opracowañ w ca³oœci, a w 176 dokonano drobnych ingerencji. Z uwagi na przepisy o zachowaniu tajemnicy pañstwowej dokonaliœmy 49 ingerencji.

Ingerencje polityczne dokonane przez Urz¹d w utworach beletrystycznych w 1968 roku a tak¿e w 1967 wskazuj¹ na to, ¿e w praktyce edytorskiej niektó- rych wydawnictw warszawskich oraz terenowych zapomina siê o zasadniczych za³o¿eniach polityki kulturalnej, wzglêdnie, ¿e te za³o¿enia interpretuje siê w swoisty sposób. Zbyt czêsto jeszcze natrafiamy na ksi¹¿ki i inne utwory, których nie powinni kwalifikowaæ do druku redaktorzy wydawnictw. Dla przy- k³adu z utworów o tematyce wspó³czesnej zg³aszanych do kontroli np. przez Spó³dzielnie Wydawnicz¹ «Czytelnik» czy PW «Iskry», zwalnialiœmy do druku z powa¿nymi lub mniejszymi ingerencjami niemal co trzeci¹ ksi¹¿kê.

W naszej praktyce nie ograniczaliœmy siê do przekazywania wydawnictwom lub redakcjom ingerencji Urzêdu. Zasad¹ by³a i pozostaje merytoryczna dys- kusja i uzasadnienie ingerencji. Niejednokrotnie by³y to rozmowy trudne, nie jeden raz wydawnictwa, nie godz¹c siê ze stanowiskiem i argumentacj¹ Urzêdu odwo³ywa³y siê do poszczególnych Wydzia³ów Komitetu Centralnego Partii.

Zdarza³o siê, ¿e po dyskusjach – wydawnictwa wycofywa³y z kontroli kwestio- nowan¹ ksi¹¿kê i prosi³y o anulowanie wniosku. Czêsto sami zwracaliœmy siê do poszczególnych Wydzia³ów KC z proœb¹ o decyzjê, zw³aszcza wówczas, gdy treœæ publikacji mia³a charakter dyskusyjny, wzglêdnie, gdy miêdzy Urzêdem a wydawnictwem istnia³y rozbie¿noœci. Pragniemy podkreœliæ, ¿e ze strony Wy- dzia³u Kultury, Wydzia³u Nauki oraz innych Wydzia³ów KC PZPR, do których zwracaliœmy siê z proœb¹ o konsultacjê, otrzymywaliœmy zawsze w³aœciw¹ pomoc.

Podobnie jak w latach ubieg³ych, tak i w 1968 roku Urz¹d nie zakwestionowa³ w ca³oœci ani jednej pozycji z dziedziny nauk œcis³ych. Ingerencje jakie mia³y miejsce w takich publikacjach, uzale¿nione by³y koniecznoœci¹ ochrony tajemnicy pañstwowej i s³u¿bowej, nie dostatecznie – jak wynika z tych ingerencji – przestrzeganej przez autorów i ró¿ne instytucje udzielaj¹ce autorom zastrze¿onych informacji.

Zdecydowana wiêkszoœæ wœród ingerowanych w ca³oœci publikacji dotyczy³a literatury humanistycznej.

W 1968 roku Urz¹d nie dopuœci³ do druku nastêpuj¹cych utworów beletrystycznych:

1/ Józef Hen – «Najlepsze lata» – Czytelnik.

2/ Henryk Worcell – «Ja, mój m¹¿ i inni» – Wyd. «Œl¹sk».

3/ Gieorgij⁴⁹Bak³anow – «Lipiec 1941» – Iskry.

4/ [Giovanni] Guareschi – «Don Camillo» – IW «Pax».

5/ K[eith]G[ilbert] Chesterton – «Kula i krzy¿» – IW «Pax»

49Winno byæ: Grigorij.

(19)

6/ Edward Wilson – «Odkrycie nad Morzem Martwym» – wznowienie KiW.

7/ Ilia Erenburg – «Ludzie, lata, ¿ycie» cz. IV – Czytelnik.

Zakwestionowaliœmy równie¿ mo¿liwoœæ wydania nowej powieœci Zofii By- strzyckiej pt. «Gra bez asów» (PIW). Ostatecznie powieœæ ta za zgod¹ Wydzia³u Kultury KC, na wyraŸne ¿yczenie wydawnictwa i po d³ugich dyskusjach z re- daktorami zosta³a zwolniona do druku z bardzo obszernymi ingerencjami.

Oddzieln¹ grupê stanowi¹ wymienione ni¿ej tytu³y, które po wydarzeniach marcowych nie zosta³y dopuszczone do druku, wzglêdnie którym anulowano wydane wczeœniej zezwolenie na druk lub rozpowszechnienie.

Wydarzenia marcowe w 1968 r. i wyp³ywaj¹ce z nich konsekwencje perso- nalne – w tych przypadkach odnosz¹ce siê do autorów wymienionych ksi¹¿ek – zdyskwalifikowa³y je; w zwi¹zku z tym, po konsultacji z odpowiednimi wydzia³a- mi KC PZPR, postanowiono:

a/ Anulowaæ zezwolenie Urzêdu na rozpowszechnienie:

1. Ksi¹¿ki Stanis³awa⁵⁰ Amsterdamskiego pt. «Wstêp do filozofii»(PWN).

Ksi¹¿ka ta mia³a byæ podrêcznikiem dla studentów szkó³ wy¿szych, zawiera³a liczne cytaty z prac Leszka Ko³akowskiego⁵¹i Bronis³awa Baczki⁵²oraz omawia-

³a bezkrytycznie pogl¹dy obu filozofów. Wed³ug informacji otrzymanych z PWN ca³y nak³ad zosta³ przeznaczony na przemia³.

b/ Nie udzieliæ zezwolenia na druk nastêpujacych ksi¹¿ek:

1. Stefan Kisielewski⁵³– «Gwiazdozbiór muzyczny» (P.W. Muzyczne). By³o to trzecie wydanie ksi¹¿ki, któr¹ w lutym 1968 r. zwolniliœmy do druku z drobnymi zmianami, w porównaniu z wydaniem poprzednim. Po wydarzeniach marcowych nie wyraziliœmy zgody na drukowanie publikacji

2. Stefan Kisielewski – «Zbigniew Drzewiecki» (P.W. Muzyczne). Jest to mo- nografia o wybitnym muzyku nie dopuszczona do druku z uwagi na osobê autora.

3. Jan D³ugosz – «Jerzy Zawieyski⁵⁴» – Agencja Autorska. Publikacja zosta³a zg³oszona do GUKPPiW po obradach Sejmu i zatrzymana z uwagi na popula- ryzacjê twórczoœci artystycznej Jerzego Zawieyskiego.

50Winno byæ: Stefana.

51Leszek Ko³akowski (ur. 1927 r.), filozof, w latach 1964-1968 prof. Uniwersytetu Warszawskiego i Polskiej Akademii Nauk. W 1966 r. usuniêty z PZPR za wyg³oszenie krytycznego referatu na Uniwer- sytecie Warszawskim w dziesi¹t¹ rocznicê PaŸdziernika 1956 r. W wyniku wydarzeñ marcowych 1968 r.

pozbawiony katedry, emigrowa³. Od 1970 r. prof. uniwersytetu w Oksfordzie.

52Bronis³aw Baczko (ur. 1924), przedstawiciel tzw. warszawskiej szko³y historyków idei, usuniêty z Uniwesytetu Warszawskiego w 1968, emigrowa³ (prof. uniwesytetów w Clermont-Ferrand i Genewie).

53Stefan Kisielewski (1911-1991), publicysta (zwi¹zany przez ca³e ¿ycie z „Tygodnikiem Powszech- nym), pisarz i kompozytor, w latach 1957-1965 pose³ na Sejm z ramienia ko³a „Znak”. Ze wzglêdu na swój krytyczny stosunek do rz¹dów Gomu³ki (wyrazi³ go m.in. na zebraniu Oddzia³u Warszawskiego Zwi¹zku Literatów Polskich 29 lutego 1968 r.) 11 marca 1968 r. zosta³ pobity w Warszawie przez „nieznanych sprawców”.

54Jerzy Zawieyski (1902-1969), dramatopisarz, prozaik, eseista, cz³onek zespo³u „Tygodnika Pow- szechnego” i „Znaku”. Pose³ na sejm (1957-1969) i cz³onek Rady Pañstwa (1957-1968). 9 kwietnia 1968 r.

wyg³osi³ w Sejmie przemówienie w obronie atakowanych przez w³adze studentów i pisarzy, co by³o bezpoœredni¹ przyczyn¹ odwo³ania go z Rady Pañstwa. 18 czerwca 1969 r. w nadal nie do koñca wy- jaœnionych okolicznoœciach wypad³ z czwartego piêtra lecznicy Ministerstwa Zdrowia w Warszawie, w wyniku czego zmar³.

(20)

4. «Antologia nowoczesnej poezji rosyjskiej i radzieckiej» w opracowaniu Wik- tora Woroszylskiego⁵⁵(Ossolineum). Opracowanie to budzi³o zastrze¿enia z po- wodu szczególnego zestawu not biograficznych opracowanych przez W. Wo- roszylskiego, eksponuj¹cych informacjê o aresztowaniach, œmierci w niewy- jaœnionych okolicznoœciach, zaginiêciu wielu poetów radzieckich itp., jak i ze wzglêdu na osobê W. Woroszylskiego, który ksi¹¿kê zaopatrzy³ wstêpem (Wg.

informacji przekazanej nam przez dyrektora «Ossolineum» – pozycja ta zosta³a zmatrycowana i po pewnym czasie wydawnictwo zamierza powróciæ do tej sprawy).

5. S³awomir Mro¿ek – «Opowiadania» (Wyd. Literackie). Jest to wybór opo- wiadañ z poprzednich ksi¹¿ek S³. Mro¿ka, zg³oszony do kontroli pod koniec 1967 r., wycofany czasowo z produkcji przez wydawnictwo po wydarzeniach marcowych. Tom zawiera kilka opowiadañ wybitnie aluzyjnych, które uzyska³y aktualn¹ wymowê po marcowych wydarzeniach. Po sierpniowych antypolskich deklaracjach S³. Mro¿ka w Pary¿u⁵⁶– pozycja ta zosta³a definitywnie zakwestio- nowana.

6. S³awomir Mro¿ek – «Utwory sceniczne» oraz «Utwory sceniczne nowe»

(Wyd. Literackie). W obydwu utworach zawarty zosta³ ca³y dorobek sceniczny Mro¿ka. Negatywna decyzja Urzêdu mia³a œcis³y zwi¹zek z politycznymi dekla- racjami Mro¿ka w sierpniu 1968 r.

7. Alfred Nowaczyñski⁵⁷– «Ma³pie zwierciad³o» (Wyd. Literackie). By³y to dwa tomy utworów satyrycznych i felietonów nie budz¹cych merytorycznych zastrze¿eñ. Po przypomnieniu przez towarzysza I Sekretarza KC PZPR anty- semickiego stanowiska A. Nowaczyñskiego – nie wyraziliœmy zgody na druk tej ksi¹¿ki. Jej pojawienie siê na pó³kach ksiêgarskich w takiej sytuacji by³oby nie- wskazane.

8. «Dzieje PrzyjaŸni» (PW Muzyczne). W tomie zawarta zosta³a korespon- dencja miêdzy Karolem Szymanowskim a Zofi¹ i Paw³em Kochañskimi. Budz¹ca zastrze¿enia treœæ licznych listów Szymanowskiego, których treœci¹ by³a Re- wolucja PaŸdziernikowa w Rosji i przewijaj¹ce siê w treœci pochlebne oceny Artura Rubinsteina – spowodowa³y decyzjê Urzêdu polecaj¹c¹ zmatrycowanie sk³adu ksi¹¿ki.

55Wiktor Woroszylski (1927-1996), poeta, prozaik, t³umacz, publicysta, po wojnie m.in. redaktor naczelny „Nowej Kultury”. W latach czterdziestych i piêædziesi¹tych zaangazowany w socrealizm, potem w opozycji politycznej (do PZPR nale¿a³ do 1966 r.). Jak wynika z opublikowanych przez M. Fik doku- mentów (Marcowa kultura…, s. 179) szykany wobec Woroszylskiego mia³y szerszy zasiêg i objê³y zatrzymanie przez wydawnictwa druku jego felietonów, tomów poezji i opowiadañ.

56W Pary¿u S. Mro¿ek og³osi³ list protestacyjny przeciwko udzia³owi polskich wojsk w inwazji na Czechos³owacjê. Zosta³ on opublikowany w „Le Monde” i paryskiej „Kulturze”, co wywo³a³o niezad- owolenie w³adz polskich. W odpowiedzi na wezwanie do natychmiastowego powrotu do kraju poprosi³ o azyl we Francji. Zob. Halina Stephan, Mro¿ek, Kraków 1996, s. 10.

57Winno byæ – Adolf Nowaczyñski (1879-1944) – dramatopisarz i prozaik, opublikowa³ po raz pierwszy „Ma³pie zwierciad³o” w 1903 r. W okresie miêdzywojennym by³ czo³owym publicyst¹ prasy endeck- iej („Myœl Narodowa”, „Prosto z mostu”).

(21)

9. «Czternaœcie dni» w t³umaczeniu St[anis³awa] Wygodzkiego⁵⁸(Wyd. Po- znañskie). Ksi¹¿kê zakwestionowano. Po opuszczeniu naszego kraju przez St.

Wygodzkiego – wydawnictwo wycofa³o tê pozycjê z kontroli.

10. St[anis³aw] Wygodzki – «Sprawiedliwoœæ» (Wyd. £ódzkie). Po opuszczeniu kraju przez Wygodzkiego Wyd. £ódzkie zrezygnowa³o z planu wydania publikacji i wycofalo ksi¹¿kê z £ódzkiego Urzêdu.

11. Stefania Beylin – «Magazyn aktualnoœci filmowych 1896-1939» (Wyd. Ar- tystyczne i Filmowe). Publikacjê zakwestionowano, poniewa¿ zaprezentowano w niej obszerny wybór artyku³ów Antoniego S³onimskiego, a tak¿e przypomniano wszelkie zas³ugi dla spo³ecznie zaanga¿owanego filmu grupy takich re¿y- serów i literatów jak: Aleksander Ford⁵⁹, Stefan Kisielewski, Stanis³aw Wohl i inni.

12. Zygmunt Bauman⁶⁰– «Szkice z teorii kultury» (Ossolineum). Ksi¹¿kê tê nie dopuszczono do druku po wydarzeniach marcowych (Wg. informacji po- chodz¹cych od wydawnictwa – pozycja ta zosta³a spisana na straty wydawnictwa).

13. J[anina] Zakrzewska «Prawo Pañstwowe PRL» (PWN)⁶¹. Po wydarzeniach marcowych publikacja ta nie zosta³a dopuszczona do druku.

c/ Zwróciæ wydawnictwu do ponownego opracowania

1. S³ownik Filozoficzny – t. II-gi (PWN). W publikacji tej ponad 30 hase³ opra- cowali L[eszek] Ko³akowski i Br[onis³aw] Baczko. Jak nam wiadomo wydawnictwo zleci³o opracowanie hase³ innym autorom. Publikacja zostanie w póŸniejszym terminie przed³o¿ona ponownie do kontroli. Wg najœwie¿szych informacji z PWN publikacja ta uka¿e siê w 1-tomowej edycji, zamiast przewidzianych pierwotnie 6-ciu tomów.

2. Ryszard Matuszewski – Literatura wspó³czesna – wydanie X. Pañstw. Za- k³ady Wydawnictw Szkolnych. Nowa wersja winna uwzglêdniaæ sytuacjê politycz- n¹, jaka zaistnia³a po nadzwyczajnym zebraniu Warszawskiego Oddzia³u ZLP oraz wydarzeniach marcowych. Zmiany bêd¹ dotyczy³y twórczoœci pisarzy, któ- rzy zajêli wówczas znan¹ postawê polityczn¹.

58Stanis³aw Wygodzki (1907-1992) – poeta, prozaik, t³umacz, od lat dwudziestych zwi¹zany z Komu- nistyczn¹ Parti¹ Polski, w czasie II wojny œwiatowej wiêzieñ m.in. Oœwiêcimia, w 1967 r. wyemigrowa³ do Izraela.

59Aleksander Ford (1908-1980) by³ m.in., wraz ze Stanis³awem Wohlem (1912-1985), za³o¿ycielem Stowarzyszenia Mi³oœników Filmu Artystycznego „Start” (1929-1930), a nastêpnie obaj wspó³organizo- wali Czo³ówkê Filmow¹ Wojska Polskiego (1943). W czasie obraduj¹cego 20 i 28 kwietnia w £odzi i w Warszawie zebrania sprawozdawczo-wyborczego Podstawowej Organizacji Partyjnej przy Zjednocze- niu Zespo³ów Realizatorów Filmowych A. Ford zosta³ poddany krytyce i w efekcie wyemigrowa³ z Polski.

60Zygmunt Bauman (ur. 1925), socjolog, w 1968 r. usuniêty z Uniwesytetu Warszawskiego, emigrowa³ do Wielkiej Brytanii (profesor uniwersytetu w Leeds).

61Janina Zakrzewska (1928-1995), prawnik, specjalistka z dziedziny prawa konstytucyjnego. W 1968 r.

zosta³a usuniêta z pracy na Uniwersytecie Warszawskim ze wzglêdów politycznych. Bed¹c bez pracy, zarabia³a na ¿ycie, sporz¹dzaj¹c indeksy do ksi¹¿ek dla Pañstwowego Instytutu Wydawniczego i pisz¹c pod pseudonimami w periodykach. W listopadzie 1970 r. zatrudniona w Archiwum Akt Nowych. Od 1982 r.

ponownie na Uniwersytecie Warszawskim.