Oud worden doe je thuis: Gevolgen van hervormingen langdurige zorg voor gebouwenvoorraad

M A A R T 2 0 1 4

Oud worden doe je thuis

Veel v e r z o r g i n g s - en v e r p l e e g h u i z e n

m o e t e n sluiten. Het aantal h u l p b e h o e

-v e n d e n n e e m t e c h t e r toe. Zij zullen t h u i s

m o e t e n w o r d e n v e r z o r g d of e e n a n d e r e

v o r m v a n verzorging m o e t e n v i n d e n .

W e l k e g e v o l g e n heeft dat voor de w o

-ningvoorraad en de t e h u i z e n ?

Dirk Dubbeling

In de komende vijfjaar zullen jaarlijks gemiddeld 10.320 oude-ren,1.240 gehandicapten en 820 cliënten in de geestelijke gezond-heidszorg (ggz) met een lage zorgindicatie niet meer permanent in een zorginstelling ('intramuraal') verzorgd of verpleegd worden. In het totaal zijn dat in die periode ongeveer 61.900 mensen. Er blijven dan in het totaal 255.000 zorgplaatsen over (zie tabel 1). Op dat ni-veau zal het intramurale zorgaanbod daarna blijven. Dat is het

ge-volg van de hervormingen van het Rijk op het gebied van de lang-durige zorg en verpleging.

Als onderdeel van de hervormingen zal intramurale zorg voor men-sen met een lichtere zorgindicatie niet meer mogelijk zijn. In 2012 ontvingen 262.900 mensen een indicatie. Het ministerie van VWS verwacht dat dat aantal als gevolg van de hervormingen met circa 77.900 mensen zal afnemen (zie tabel 1 en 2) tot 185.100.

Het belangrijkste doel van deze hervormingen is dat ouderen, chro-nisch zieken en gehandicapten langer zelfstandig blijven wonen en dat zij indien nodig zorg of verpleging aan huis krijgen. Volgens de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur, die hierover aan de Minister voor Wonen en Rijksdienst in januari 2014 advies uitbracht, willen de meeste mensen die hulp of zorg nodig hebben, zelfstandig wonen. De overheid sluit daarmee aan op de trend dat ouderen lie-ver thuis blijven wonen en zorg aan huis krijgen of voor

kleinscha-lige woonvormen kiezen. Ook kunnen ze verhuizen naar een beter geschil<te woning. Van de ouderen met een zorgindicatie woont nu 74% zelfstandig, van de gehandicapten 60% en van de ggz-cliënten 87%. De verwachting is dat deze percentages de komende decennia toenemen.

Het gevolg van het beleid zal tevens zijn dat in korte tijd ruim 4 mil-joen m^ aan verzorgings- en verpleeghuizen leeg komt te staan (ter vergelijking: er staat ruim 7 miljoen m^ kantoorruimte leeg). Zorgin-stellingen liggen vaak op betere locaties voor herbestemming dan

M A A R T 2 0 1 4 ZZP 2013 2014 2015 2016 2017 2018 G e m i d d e l d Raming u i t e i n d e l i j k effect l a n g e r thuis w o n e n V V l 1.100 3.500 5.800 7.000 7.900 7.900 7.900 V V 2 3.000 9.000 15.100 18.100 19.900 19.900 19.900 W 3 - 3.000 9.400 15.600 18.600 18.900 18.900 V V 4 - - - 2.000 6.000 9.000 11.000 Totaal VV 4.100 15.500 30.300 42.700 52.400 55.700 57.700 J a a r l i j k s e g r o e i 2014-2018 11.400 14.800 12.400 9.700 3.3.00 10.320 VG 1 100 200 400 600 700 900 1.500 V G 2 200 700 1.200 1.600 2.100 2.600 5.500 VG 3 (o.b.v. 50%) - - 300 900 1.600 2.200 6.600 LG 1-1-3 e n ZG 1 - 100 200 300 500 800 1.500 ( a u d i t i e f en v i s u e e l ) Totaal GHZ 300 1.000 2.100 3.400 4.900 6.500 15.100 J a a r l i j k s e g r o e i 2014-2018 700 1.100 1.300 1.500 1.600 1.240 G G Z l 100 300 400 600 800 800 1.100 G G Z 2 400 1.100 1.900 2.600 3.400 3.800 4.000 Totaal G 6 Z 500 1.400 2.300 3.200 4.200 4.600 B.100 J a a r l i j k s e g r o e i 2014-2018 900 900 900 1.000 400 820 Totaal alle s e c t o r e n 4.900 17.900 34.700 49.300 61.500 66.800 77.900 U i t e i n d e l i j k e totale intramurale c a p a c i t e i t 150.000 78.000 38.000 255,000 B r o n : T w e e d e K a m e r (2013). ' H e n / o r m i n g v a n l a n g d u r i g e o n d e r s t e u n i n g en z o r g ' . B i j l a g e bij K a m e r b r i e f H e r v o r m i n g l a n g d u r i g e z o r g : n a a r e e n w a a r d e v o l l e t o e k o m s t , 25 a p r i l 2013. V e r g a d e r j a a r 2012-2013,30597, nn 296.

kantoren. Een deel daarvan zal moeten worden gerenoveerd om een nieuwe bestemming krijgen of zal moeten worden gesloopt.

Vraag en aanbod fluctueren

De capaciteit van verzorgingshuizen, toegankelijk met een lichte in-dicatie, daalt al geruime tijd. Tussen 1980 en 2010 nam het aantal plaatsen af van 150.000 tot 84.000 en steeg het aantal verpleeghuis-plaatsen van 46.000 naar 74.000. Het aantal 80-plussers verdubbel-de naar 648.000. Nu ontvangen 688.000 mensen thuiszorg (waarvan 369.000 mensen alleen huishoudelijke hulp ontvangen) (zie de ta-bellen 3 en 4).

De vraag naar verstandelijk gehandicaptenzorg is tussen 1998 en 2008 gemiddeld met 9% per jaar toegenomen. Bijna de helft van deze vraag heeft geleid tot langdurig verblijf in instellingen, maar ook de zorg aan huis is sterk gegroeid. In de ggz daalde het aantal plaatsen tot onder 20.000 in 2002, maar dit aantal is inmiddels weer toegeno-men. Beschermd wonen is uitgebreid met ongeveer 9.000 plaatsen (tot ruim 4.000 plaatsen in 1993 en ongeveer 13.000 plaatsen in 2009). In 2012 is een bestuurlijk akkoord gesloten tussen het ministe-rie van VWS, ggz-aanbieders, zorgverzekeraars en cliëntenorganisa-ties om tot 2020 de huidige totale beddencapaciteit in de ggz met een derde te verminderen ten opzichte van de omvang in 2008.

Gevolgen voor zorginstellingen

Vanaf 2018 dragen zorginstellingen het volledige risico voor leeg-stand. Een optie voor de zorginstellingen is het verhuren van woon-ruimte aan andere groepen, zoals studenten, starters of huishou-dens met hogere inkomens. Die rol lijkt eerder weggelegd voor wo-ningcorporaties, die samen een derde van de verzorgings- en ver-pleeggebouwen bezitten.

Als gevolg van de geringe aantallen indicaties en afgenomen zeker-heid van verhuur en omzet zullen de boekwaarderisico's toenemen. Banken, beleggers en waarborgende instanties (zoals gemeenten, het Waarborgfonds Sociale Woningbouw en het Waarborgfonds voor de Zorgsector) berekenen de onzekerheid door in de financie-ring en herfinanciefinancie-ring van de gebouwen. Nu worden kapitaallasten nog volledig vergoed op basis van nacalculatie. De verwachting is daarom dat zorginstellingen voor steeds hogere kosten komen te staan (tabel 5). De korte termijn waarop de beperkihg van toegang tot intramurale verblijfsvormen wordt geregeld, vergroot de kans op sluitingen. Een geleidelijker tijdpad past beter bij de omvang van

de benodigde aanpassingen voor het zorgvastgoed. Er zijn volgens de Raad geen eenduidige cijfers over de omvang van deze investe-ringsopgave.

Thuis blijven wonen of verhuizen?

In 1995 verhuisden er 65 per duizend 65-plussers in 2011 waren dit er nog maar 48. Deze cijfers zijn door de economische recessie ver-troebeld want een deel van hen, de eigenaar-bewoners, moeten eerst hun eigen woning verkopen en dat is nu vaak een extra drem-pel om te verhuizen. Toch verhuizen de meeste mensen die hulp of zorg nodig hebben liever niet, hoewel hun woning vaak niet is aan-gepast om er als hulpbehoevende te wonen. Een belangrijke reden voor ouderen om thuis te blijven wonen of niet te verhuizen is hun sociaal netwerk. Vaak is het nodig om de woning aan te passen om hulp of zorg op maat aan huis te kunnen krijgen. Behalve corpora-ties zijn ook eigenaar-bewoners niet altijd in staat of bereid de be-nodigde investeringen voor aanpassingen op te brengen.

Woningaanpassingen komen nog

niet op gang

De tekorten aan geschikte woningen zijn dan ook in belangrijke mate kwalitatief: in veel woningen in de bestaande voorraad zijn aanpassingen nodig om ze blijvend geschikt te maken voor bewo-ning door ouderen en mensen met beperkingen. Anderzijds bestaan er veel woningen die geschikt zijn voor hulpbehoevende ouderen, maar deze worden vaak bewoond door niet-hulpbehoevenden. Op het Wooncongres 2013 werd dat bevestigd door de gemeente Almere, die op lokaal niveau de behoefte en de al aanwezige poten-tieel geschikte woningen naast elkaar heeft gezet. Anderzijds vin-den ouderen aangepaste woningen en nultrevin-denwoningen vaak stigmatiserend. Om oudere bewoners, zowel eigenaar-bewoners als huurders, aan te zetten om zelfverbeteringen te laten aanbrengen in hun woning, teneinde er langer te kunnen blijven wonen, heeft de gemeente Rheden met huisbezoeken de aanvraag van aanpas-singssubsidie gestimuleerd, zo bleek eveneens op het Wooncon-gres. De respons was daardoor hoog en de helft van de deelnemers was ouder dan 75 jaar.

M A A R T 2 0 1 4

Tabel 2 Raming van aantal cliënten dat valt onder langer thuis wonen, volgens het scenario uit de Kamerbrief 'Hervorming langdurige zorg' I n d i c a t i e s die g e e n toegang m e e r g e v e n tot intramurale zorg A b s o l u u t a a n t a l

V e r p l e e g - e n v e r z o r g (VV) i n d i c a t i e s V V l , W 2 , VV3 e n 5 0 % v a n VV4 57.700 m e n s e n V e r s t a n d e l i j k g e h a n d i c a p t e n ( V 6 | i n d i c a t i e s V G I , V G 2 , 5 0 % v a n VG3, e n L i c h a m e l i j k g e h a n d i c a p t e n (LG) 15.100 m e n s e n i n d i c a t i e s L G l , LG3 en Z i n t u i g l i j k g e h a n d i c a p t e n (ZG) i n d i c a t i e Z G l ( v i s u e e l en a u d i t i e f ) G e e s t e l i j k e g e z o n d h e i d s z o r g i n d i c a t i e s G G Z l e n G G Z 2 5.100 m e n s e n Totaal alle s e c t o r e n 77.900 m e n s e n P e r c e n t a g e v a n totale intramurale c a p a c i t e i t 3 8 % 19% 18% 3 0 % B r o n : T w e e d e K a m e r (2013). H e r v o r m i n g v a n l a n g d u r i g e o n d e r s t e u n i n g en z o r g . B i j l a g e bij K a m e r b r i e f H e r v o r m i n g l a n g d u r i g e z o r g : n a a r e e n w a a r d e v o l l e t o e k o m s t , 25 a p r i l 2013. V e r g a d e r -j a a r 2012-2013,30597, n r 296.

Tabel 3 Ontwikkeling intramurale verplegings- en verzorgingscapaciteit

J a a r V e r z o r g i n g s - V e r p l e e g h u i s - Totale A a n t a l C a p a c i t e i t h u i s p l a a t s e n p l a a t s e n c a p a c i t e i t 8 D - p l u s s e r s per 80-(plaatsen) p l u s s e r 1980 150.000 46.000 196.000 312.000 0,63 1990 140.000 52.000 192.000 428.000 0,28 2000 111.000 59.000 170.000 500.000 0,34 2010 84.000 74.000 158.000 648.000 0,24

Tabel 6 Het tekort aan geschikte woningen (aantallen en percentage ten opzichte van de voor-raad)

B r o n : T w e e d e K a m e r (2012). T e c h n i s c h e b r i e f i n g S c h e i d e n w o n e n en z o r g d o o r V W S 7 m a a r t 2012. B i j l a g e bij: B e a n t w o o r d i n g K a m e r v r a g e n o v e r t e c h n i s c h e b r i e f i n g o v e r s c h e i -d e n w o n e n e n z o r g in A W B Z . V e r g a -d e r j a a r 2011-2012,2012Z06716,

Tabel 4 Gebruik zorg thuis (AWBZ en Wmo) in 2012

Leeftijd G e b r u i k a l l e e n G e b r u i k zorg thuis a l l e e n h u i s h o u d e l i j k e v a n u i t A W B Z verzorging (Wmo) 18-65 j a a r 61.305 98.065 65-30 j a a r 129.290 79.240 80 j a a r of o u d e r 178.775 141.595 Totaal 369.370 318.900 B r o n : CBS M o n i t o r l a n g d u r i g e zorg en S t a t l i n e . Indicatie zorg thuis v a n u i t A W B Z 159.680 102.060 140.575 402.315 V e r z o r g d w o n e n * O v e r i g g e s c h i k t e w o n i n g e n W o n e n m e t d i e n s t e n * * O v e r i g e o u d e r e n w o n i n g e n * I n g r i j p e n d a a n g e p a s t e w o n i n g e n N u l t r e d e n w o n i n g S a l d o o v e r i g e g e s c h i k t e w o n i n g e n Totaal t e k o r t g e s c h i k t e w o n i n g e n 2009 40 .000 (29%) 41.000 (22%) 4 3 . 0 0 0 ( 1 8 % ) O (0%) 36.000 ( o v e r s c h o t ) 47.000 (3%) 87.000 (5%) 2012 40.000 (30%) 46.000 (26%) 63.000(31%) O (0%) 64.000 ( o v e r s c h o t ) 45.000 (2%) 84.000 (4%) B r o n : J . v a n G a l e n , J . W i l l e m s & C. P o u l u s (2013), M o n i t o r i n v e s t e r e n v o o r de t o e k o m s t 2012. D e l f t : A B F R e s e a r c h . * Z o r g - e n h u l p v e r l e n i n g v a n u i t n a b i j g e l e g e n s t e u n p u n t . * * W o n i n g e n in c o m p l e x e n m e t e x t r a d i e n s t e n als m a a l t i j d v e r z o r g i n g en g e m e e n s c h a p p e -lijke r u i m t e n . * * * Bij a p p a r t e m e n t e n c o m p l e x e n v o o r 5 5 - p l u s s e r s .

Tabel 5 Aantal zorgaanbieders dat terugloop in aanvaardbare kosten* heeft

V e r w a c h t e m a x i m a l e Q % - 2 , 5 % 2 , 5 % - 5 % 5 % - 7 , 5 % 7 , 5 % - 1 0 % 1 0 % - 1 2 , 5 % 1 2 , 5 % - 1 5 % 1 5 % - 1 7 , 5 % 2 0 % - 2 2 , 5 % 2 2 , 5 % - 2 5 % > 2 5 % afname a a n v a a r d b a r e k o s t e n 2013 379 273 157 58 17 2 -2014 163 127 I B l 124 75 63 67 50 30 21 B r o n : N e d e r i a n d s e Z o r g a u t o r i t e i t (2012). A d v i e s S c h e i d e n v a n w o n e n e n z o r g in de A W B Z . * Dit is het t o t a l e A W B Z - b u d g e t v a n e e n z o r g a a n b i e d e r op b a s i s v a n de g e l d e n d e b e l e i d s r e g e l s .

Het aantal ouderen en het aandeel ouderen nemen toe. Het aandeel 65-plussers stijgt van 16% (2,7 miljoen) in 2012 tot 26% (4,7 miljoen) in 2040. Binnen deze groep neemt het aandeel 80-plussers sterk toe. Voor ouderen die niet meer worden toegelaten tot een verzorgings-of verpleeghuis is de aanname dat 80% mede vanwege de voor hen noodzakelijke zorg toch zal verhuizen. Hoe dat ligt voor gehandicap-ten en ggz-cliëngehandicap-ten is niet duidelijk.

Door het sluiten van verzorgings- en verpleeghuizen groeit de vraag naar woningen nabij steunpunten voor zorg- en hulpverlening in de wijken ('verzorgd wonen'). Het tekort aan woningen nabij zo'n steunpunt is al jaren ruim 40.000 en zal toenemen tot 81,000 wonin-gen in 2021. Ook is er nu al een tekort van ruim 46.000 woninwonin-gen in zorggebouwen met extra diensten zoals maaltijdverzorging en met gemeenschappelijke ruimten. En er is een groeiend tekort aan ap-partementencomplexen voor 55-plussers. Dit tekort is opgelopen tot 63.000 woningen in 2012 (zie tabel 6).

Ouderen in wijken waar bovenstaande diensten en woonvormen aanwezig zijn wonen langer zelfstandig dan in vergelijkbare andere woonwijken.

Advies

Tot en met 2018 zal naar verwachting een toenemend aantal men-sen geen indicatie meer krijgen die toegang geeft tot intramurale

zorg in verzorgings- en verpleeghuizen . Dat aantal loopt cumulatief op van 4.900 in 2013 tot bijna 67.000 mensen in 2018. Uiteindelijk zullen 77.900 mensen thuis blijven wonen en daar moeten worden verzorgd en verpleegd . Er zal een capaciteit overblijven van 255.000 plaatsen.

Een geleidelijker leegstandsproces zou meer mogelijkheden bieden om kopers of nieuwe huurders te vinden en renovaties en herge-bruikplannen uit te voeren zodat kapitaalvernietiging kan worden voorkomen. Geclusterd wonen kan immers ook in huidige verzor-gings- of verpleeghuizen; de bewoner betaalt dan huur en service-kosten en daarnaast een bijdrage voor zorg op maat, net zoals thuiswonenden doen.

Naast het renoveren van huidige zorggebouwen en het geven van nieuwe bestemmingen moeten gelijktijdig woningen geschikt wor-den gemaakt voor de langer-thuiswonenwor-den. De Raad adviseert om het tijdelijk fiscaal aantrekkelijk te maken om de eigen woning toe-komstbestendig te maken.

Dit a r t i k e l is g e b a s e e r d op h e t a d v i e s ' L a n g e r z e l f s t a n d i g , e e n g e d e e l d e o p g a v e v a n w o n e n , z o r g en w e l z i j n ' v a n de Raad v o o r de l e e f o m g e v i n g e n i n f r a s t r u c t u u r , in s a m e n w e r -king m e t de W e t e n s c h a p p e l i j k e Raad v o o r h e t R e g e r i n g s b e l e i d , v a n 15 j a n u a r i 2 0 1 4