Geomorfologia, gleby. Rzeźbę Puszczy Kampinoskiej kształtowało ostatnie, północnopolskie zlodowacenie. Około 20 tys. lat temu rzeki płynące z południa na-trafiając na czoło ustępującego lądolodu skandynawskiego kierowały się wzdłuż niego ku zachodowi i w efekcie wyżłobiły szerokie, około 18 km koryto. W taki oto sposób powstał taras akumulacyjny pradoliny Wisły, oddzielający wysoczyzny po-lodowcowe. Północną część tworzy ponad 20-metrowej wysokości skarpa Równiny Płońskiej, natomiast nieco niższą południową stanowi skarpa Równiny Błońskiej (Lubczyński, 1998). Właściwy taras Puszczy Kampinoskiej jest zbudowany z pia-sków i żwirów rzecznych.
Procesy eoliczne budujące na terenie Puszczy wydmy rozpoczęły się pod koniec epoki lodowcowej na łachach praWisły około 12 tys. lat temu. Przy dominacji wia-trów północno-zachodnich wydmy mają kształt paraboli o czole zwróconym ku wschodowi, z ramionami wyciągniętymi ku zachodowi i północno-zachodowi, a ich wysokość względna dochodzi do 20–30 m. W dalszym procesie kształtowania się wydm, ich południowe ramiona łączyły się ze sobą, tworząc kilkumetrowej długości wały wydmowe. W ten sposób na omawianym obszarze uformowały się dwa ułożone równoleżnikowo pasy wydmowe oraz położone między nimi pasy ba-gienne (Okołów, 2009).
Proces samorzutnego zarastania wydm rozpoczął się około 12,5 tys. lat temu.
W wyniku tego na powierzchni blisko 20 tys. ha zostały one utrwalone roślinnością i obecnie stanowią unikatowy twór przyrody w skali Europy.
Mimo że w podłożu Puszczy Kampinoskiej zalega gruba warstwa piasków, to jednak gleby są bardzo zróżnicowane. Wyróżnia się tu gleby brunatne, rdzawe, bie-licowe czarne ziemie, murszowate, torfowe i glejowe (Wiśniewski, Gwiazdowicz, 2004). Przeważają gleby bielicowe.
Wody. Ostatnie, kompleksowe badania dotyczące zasobów wodnych Puszczy Kampinoskiej przeprowadzono w latach 1985–1990. Jednoznacznie wykazały one, że w trzydziestoleciu 1960–1990 na obszarach bagiennych zwierciadło wód ob-niżyło się o 20–50 cm i obecnie występuje na głębokości od 0,5 do 1,0 m. Nie ma cienia wątpliwości, że główną tego przyczyną były podjęte już pod koniec wieku XIX prace związane z budową dolnego odcinka kanału Łasica, kontynuowane w okresie międzywojennym, a zakończone dopiero w 1973 roku. Dodajmy, że poza
34 Marek Grzelak, Zdzisław Harabin
wymienionym kanałem wykopano jeszcze kanały: Zaborowski, Kromnowski, Ol-szowiecki i Ł-9. W ten sposób powstał system kanałów i otwartych rowów o łącznej długości ponad 130 km, który dokładnie poprzecinał Puszczę (Andrze-jewska, 1999). Tak pojęta „melioracja” pociągnęła za sobą, niestety, osuszenie dużych połaci Parku, co okazało się zgubne dla jego substancji przyrodniczej, a w pierwszym rzędzie dla siedlisk leśnych.
Świat roślin i zwierząt. W istniejącym układzie przyrodniczym Puszczy, poro-śnięte sosną wydmy bezpośrednio sąsiadują z podmokłymi łąkami lub lasami ba-giennymi.
W występujących tu ponad 50 zbiorowiskach roślinnych, w tym 12 leśnych, jest zgrupowanych około 1370 gatunków roślin naczyniowych, wśród których notuje się obecność przedstawicieli flory pontyjskiej, górskiej, podgórskiej, atlantyckiej, a nawet polodowcowej. Ponadto występuje tu 115 gatunków mszaków i 146 gatun-ków porostów (Okołów, 2009; Wiśniewski, Gwiazdowicz, 2004). Wśród roślin na-czyniowych 51 podlega ochronie gatunkowej całkowitej, dalszych 16 – ochronie częściowej. Do najbardziej rzadkich należą m.in. chamedafne północna Chamaeda-phne calyculata, gnidosz królewski Pedicularis sceptrum-carolinum, wężymord stepowy Skorzonera purpura, wielosił błękitny Polemonium coeruleum, wiśnia kwaśna Cerasus acida i inne (Olaczek i in., 1996).
Park wraz z otuliną jest jedną z najważniejszych ostoi zwierząt na Niżu Polskim.
Różnorodność występujących tu środowisk (od skrajnie suchych do bagiennych) Współistnienie wielkiej aglomeracji warszawskiej z Kampinoskim Parkiem Narodowym 35
Ryc. 1. Przykład naturalnej sukcesji na wydmach Źródło: ze zbiorów KPN.
sprawia, że na jego obszarze może występować około 50% krajowej fauny, a więc około 16,5 tys. gatunków zwierząt (Okołów, 2009). Jednakże, do końca nie jest zna-na dokładzna-na liczba zwierząt występujących zna-na tym terenie, zważywszy, że dotychczas naukowo udokumentowano obecność nieco ponad 3 tys. gatunków, co jak podkreśla Okołów (2009) świadczy o stosunkowo małym stopniu zbadania fauny Parku. Na jego obszarze i otuliny występują 52 gatunki ssaków, z których największy łoś – sym-bol Parku, wytępiony w I połowie XIX wieku, został reintrodukowany w 1951 roku i obecnie sięga 300 osobników. Przypomnieć się godzi, iż do znaczących osiągnięć dyrekcji Parku w zakresie ochrony fauny należy introdukcja bobra (1980), którego populacja obecnie liczy około 80 sztuk oraz eksperymentalna introdukcja rysia (1992). W tym ostatnim przypadku nie bez znaczenia jest fakt, że liczebność popula-cji rysia na obszarze Puszczy Kampinoskiej ocenia się na 10–15 osobników, przy czym z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, iż liczebność rysi dziko uro-dzonych przewyższa liczebność rysi wypuszczonych (Reklewski, 2006).
Na terenie Parku i w jego strefie ochronnej występuje ponad 200 gatunków pta-ków, w tym 157 gatunków lęgowych, 8 gatunków gadów oraz 13 gatunków płazów.
Spośród 36 gatunków dziennych ptaków drapieżnych występujących w Polsce, w Puszczy Kampinoskiej obecnie stwierdzono 10 gatunków, zaś przylatuje 5 dal-szych gatunków. Z rzadziej występujących są bielik Heliseetus albiccilla, orlik krzykli-wy Aquila pomarina, pustułka Falco tinnunculus i trzmielojad Penis apivorus. Spośród bytujących ptaków 30 gatunków jest zagrożonych wyginięciem w skali europej-skiej.
36 Marek Grzelak, Zdzisław Harabin
Ryc. 2. Ryś w warunkach naturalnych (fot. G. Okołów)
Dziedzictwo historyczno-kulturowe. Rozsiane na obszarze Puszczy i jego obrzeżach obiekty kultury materialnej mają bogatą historię. Do najstarszych, liczących się zabytków, świadczących o bytowaniu człowieka w Puszczy, należą po-zostałości grodziska pochodzącego z XIII wieku, położone w uroczysku „Zamczy-sko”. Do zabytków historyczno-architektonicznych zalicza się dworek w Żelazo-wej Woli, w którym urodził się Fryderyk Chopin, oraz gotycko-renesansowy kościół obronny z połowy XVI wieku w Brochowie, w którym rodzice Fryderyka brali ślub, a on sam został ochrzczony. Nie można także pominąć klasycystycznego dworku oraz kościoła z końca XVIII wieku w Lipkowie. Ten pierwszy jest związany z osobą Henryka Sienkiewicza, który w znanej powieści „Ogniem i mieczem”
umieścił w nim pojedynek Wołodyjowskiego z Bohunem (Okołów, 2009). Warto odnotować również, że zabytkowe kościoły znajdują się także w Borzęcinie, Sta-rych Babicach, Lesznie, Łominie i Zaborowie.
Swoiste miejsce w świecie zabytków kultury materialnej, jako miejsca pamięci narodowej, zajmują mogiły powstańców z 1863 roku w Kampinosie i Zaborowie Leśnym, cmentarze i mogiły poległych we wrześniu roku 1939, miejsca martyrolo-gii z czasów II wojny światowej (Kampinos, Palmiry, Opaleń) oraz mogiły i cmen-tarze partyzanckie (Laski, Wiersze).
Jednym z zadań Parku jest właśnie ochrona tych znaczących pamiątek historii i kultury znajdujących się na jego obszarze.