Świadomość praimpresjonalna jako pierwotna świadomość „teraz”

Przejdźmy do nieco dokładniejszej charakterystyki momentu „teraz” oraz konstytuującej ten moment źródłowej świadomości praimpresjonalnej. Świadomość ta pełni w konstytucji świadomości czasu szczególnie istotną rolę. Jak bowiem twierdził Husserl, to właśnie praimpresja jest „praźródłem wszelkiej dalszej świadomości i bytu”148. Jest, jak to określał dalej, „pratworzeniem”149. Można też powiedzieć, że jest źródłem, z którego bezustannie wypływają coraz to nowe momenty teraźniejsze. Bez praimpresji „świadomość jest niczym”150. Bez niej niczym byłaby również świadomość retencjonalna. Należy bowiem podkreślić, że samo pierwotne przypomnienie niczego nie wytwarza i zgodnie z poglądami Husserla zawsze musi być poprzedzone przez świadomość impresjonalną151. Retencja zawsze nawiązuje do pewnego impresjonalnego „teraz”.

Jednocześnie Husserl uważał, że sam moment teraźniejszy da się pomyśleć jedynie jako granica kontinuum retencji152. Moment ten jest dla niego idealny,

147 Tamże, s. 47.

148 Husserl, Wykłady…, wyd. cyt., s. 100. 149 Tamże, s. 146.

150 Tamże, s. 146. 151 Tamże, s. 51. 152 Tamże.

76 abstrakcyjny, ponieważ „teraz” nie może istnieć samo dla siebie153. Dodatkowo owo idealne „teraz” „nie jest czymś toto coelo różnym od ‘nie-teraz’, lecz przechodzi w nie w sposób ciągły”154. Widzimy więc, że dwa fundamentalne składniki konstytuujące naszą świadomość czasu, praimpresja i retencja, pozostają nierozerwalnie związane. Żadna z tych dwóch odmian świadomości nie może istnieć bez drugiej.

Można stwierdzić, że teraźniejszość ma w koncepcji Husserla charakter punktowy (momentalny). Jak zauważył Andrzej Półtawski, takie ujęcie teraźniejszości wiąże się z poszukiwaniem absolutnie prostych, ostatecznych składników poznania, pozbawionych rozciągłości przestrzennej i czasowej i danych nam w sposób adekwatny (a wręcz składników świadomości w ogóle)155. Jak się wydaje takimi ostatecznymi składnikami są właśnie praimpresje wraz z odpowiadającymi im czasowymi momentami „teraz”. Taka koncepcja momentalnej teraźniejszości wskazuje zdaniem Półtawskiego na to, że budując swoją koncepcję poznania, Husserl bazował na modelu sprowadzającym poznanie do posiadania wrażeń156. Uważał on wręcz, że Husserlowska koncepcja retencji jest próbą skonstruowania świadomości czasu w oparciu o analogiczne do wrażeń punktowe momenty „teraz”.

Warto podkreślić, że teraźniejszość możemy pojmować również szerzej jako pewną jedność ukonstytuowaną dzięki świadomości praimpresjonalnej oraz świadomości retencjonalnej. W tym ujęciu teraźniejszość zostaje niejako rozciągnięta na pewien okres trwania obiektu czasowego (lub wręcz na całe jego dotychczasowe trwanie). Nawet wtedy jednak wyróżnioną fazą trwania pozostaje faza praimpresjonalna, ożywiająca całe to trwanie.

Istotne jest także to, że wraz z każdą nową praimpresją powstaje nowy indywidualny moment czasowy, który pozostaje dokładnie tym samym momentem

153 Tamże, s. 61 154 Tamże.

155 A. Półtawski, Świat, spostrzeżenie, świadomość. Fenomenologiczna koncepcja świadomości a

realizm, PWN, Warszawa 1973, s. 343.

77 pomimo tego, iż stale coraz bardziej cofa się w przeszłość, bo stale narasta dystans między tym momentem a aktualnym „teraz”157. Oznacza to, że nawet jeżeli dwie kolejne praimpresje nie różnią się pod względem materii wrażeniowej, to wciąż tym, co je odróżnia, jest ich indywidualny moment czasowy. Nie zmienia się on pomimo, iż dana treść świadomości podlega stałej modyfikacji w coś coraz bardziej „przeszłego”. Identyczność momentu czasowego jest zdaniem Husserla związana z identycznością przedmiotu, który jest nam dany w tym określonym momencie (lub punktu, w którym trwa ten przedmiot). Obiekt zachowuje bowiem swoją tożsamość, chociaż treści, poprzez które jest dany, odsuwają się w przeszłość. Dźwięk, ujmowany przez nas jako przeszły, pozostaje tym samym dźwiękiem, którym był wtedy, gdy był nam dany jako teraźniejszy. W związku z tym również okres, który zajmuje ten dźwięk, pozostaje identyczny, pomimo oddalania się coraz bardziej od momentu aktualnego. Należy przy tym zaznaczyć, że to właśnie tożsamość miejsc czasowych, ustanawianych w kolejnych praimpresjach, stanowi podstawę, dzięki której konstytuuje się jeden czas obiektywny, który Husserl określał jako niepłynący, absolutnie stały158.

Na marginesie warto zaznaczyć, że teraźniejszość nie zawsze była wiązana przez Husserla jedynie z momentalną praimpresją. Jak zauważył Cezary Józef Olbromski w książce Kategoria „teraz” we współczesnej fenomenologii czasu, w późniejszej twórczości Husserla spotykamy się także z dwoma zasadniczo odmiennymi sposobami pojmowania teraźniejszości159. W latach trzydziestych Husserl wprowadził pojęcia żywej i stojącej teraźniejszości (lebendige und stehende

Gegenwart). Obydwa odnoszą się do sposobu istnienia samej transcendentalnej podmiotowości. Fenomen żywej teraźniejszości polega na tym, że formą transcendentalnego ja, w którym konstytuuje się zarówno istnienie czasu, jak i istnienie wszelkich bytów, jest ciągle zmieniająca się, czy też aktualizująca się, teraźniejszość. Ta teraźniejszość, twierdził Husserl, stale kontstytuuje samą siebie

157 Husserl, Wykłady…, wyd. cyt., s. 94. 158 Tamże, s. 95.

159 C. J. Olbromski, Kategoria „teraz” we współczesnej fenomenologii czasu, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin 2005, s. 102 i nn.

78 w ciągłym zmienianiu się160. Wszystko, co istnieje, prezentuje się nam źródłowo, pierwotnie właśnie w żywej teraźniejszości. Pisząc o stojącej teraźniejszości, Husserl wskazywał z kolei na to, że transcendentalna świadomość jest w swej istocie czymś bezczasowym161. Niezmiennie pozostaje teraźniejsza, istnieje w nunc stans, w ciągłym „teraz”. W związku z tym, jak zauważył Olbromski, w przypadku samej transcendentalnej świadomości mamy do czynienia ze stojącą teraźniejszością, która jednak zarazem płynie162. Pierwotny przepływ świadomości jest „czystą zmianą, płynięciem kolejnych ‘teraz’, przy czym świadomość aktualnych ‘teraz’ jest identyczna ze świadomością pierwszego, czystego ‘teraz’ rodzącej się świadomości”163.