Obrazy społeczeństwa konstruowane przez twórców komunikowania politycznego PPR a od 1948 roku PZPR były jednymi z podstawowych kategorii postrzegania przez komunistów nowego, powojennego społeczeństwa. Inżynieria społeczna proponowana przez przedstawicieli PKWN, a następnie Rządu Tymczasowego w Warszawie, sprowadzała się do teoretycznych propozycji zawierających nowatorskie koncepcje pojmowania człowieka. Inżynierią społeczną nazywa się planowane przekształcenie społeczeństwa. Jej podstawę stanowi idea,
„według której rządy mogą kształtować i zarządzać podstawowymi cechami społeczeństwa”.294 „Nowy” człowiek stał się idealnym bytem historycznym zarówno przeszłym, teraźniejszym jak i przyszłym. Wreszcie funkcjonowanie „nowego”
społeczeństwa było głęboko osadzone w ówczesnej komunistycznej propagandzie.
W pierwszej połowie lat 40. XX wieku dookreślono również pożądane cechy jakie spełniał „nowy” człowiek. Były to między innymi: bezrefleksyjne podporządkowanie się polityce partii, społeczne osamotnienie w świecie wszechobecnych wrogów politycznych. Ideał miał osobowość kolektywną, unikał indywidualizacji własnych poczynań, podejmował działania na rzecz przodownictwa pracy. Prezentowana wiara w istnienie społeczeństwa stworzonego na wzór radziecki była elementem istnienia projektu polityczno-społecznego prezentowanego przez środowisko PPR i PZPR.
Kwestia budowy „nowego” społeczeństwa oparta z jednej strony na istnieniu sojuszu robotniczo-chłopskiego, a z drugiej strony na działaniu wrogów politycznych stanowiła komponent budowy światopoglądu społecznego nowego typu.295 Był poparty wybiórczo
294 Inżynieria społeczna, [w:] Słownik socjologii i nauk społecznych, red. G. Marshall, tłum. P. Świeboda, Warszawa 2004, s. 133, Przedstawiciele nowych, powojennych władz państwowych kreślili przed społeczeństwem nowego ładu społecznego. Elementem powojennej inżynierii społecznej stała się koncepcja „krainy mlekiem i modem płynącej. Założenia omawianego konstruktu bazowały na deklaracjach zapewnienia ludziom spokoju i szczęścia. Jest lansowana przez liderów politycznych zazwyczaj w czasach wielkich kryzysów ekonomicznych i wojen. Wczasach kryzysu załamane i przygnębione społeczeństwo dążyło do wyjścia z ogólnie panującej nędzy. W ocenie Jana Boguskiego:
„[…] Przed specjalistami ds. inżynierii społecznej otwierają się nowe możliwości, których nie mieli w warunkach prosperity i spokoju społecznego. […] W Związku Radzieckim marzono, że postanie społeczeństwo bezklasowe i komunizm, w którym wszystko będzie wspólne”, J. Boguski, Podstawy inżynierii społecznej, Warszawa 2018, s. 53. Warto wspomnieć o wzorcach radzieckich – stworzenie człowieka radzieckiego - Homo sovieticus. Michaił Hellera pisał, że pojęcie funkcjonowało początkowo w ZSRR jako określenie kolejnego etapu ewolucji człowieka, ukształtowanego dzięki powodzeniu marksistowskiego eksperymentu społecznego. Zob. M. Heller, Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki, Warszawa 1989, passim; A. Zinowiew, Homo sovieticus, tłum. S. Deja, Londyn 1983, passim.
295 M. Mazur, O człowieku tendencyjnym. Obraz nowego człowieka w propagandzie komunistycznej w okresie Polski Ludowej i PRL 1944 – 1956, Lublin 2009, s. 31-32.
111
ujmowaną wiedzą historyczną pełną „białych plam”. Z obrazu najnowszych dziejów społeczeństwa polskiego wykluczone zostały konkretne pojęcia o jednoznacznej konotacji politycznej. Wśród nich znalazła się terminologia jak „deportacje Polaków”,
„gułag”, „Katyń”, „Kresy Wschodnie”, „pakt Ribbentrop-Mołotow”, „podziemie antykomunistyczne”. W urzędowym przekazie nie było „sowieckości” tylko
„radzieckość”.296
Społeczeństwo pierwszych lat Polski Ludowej, a następnie okresu stalinizmu prezentowane na łamach PKF, charakteryzowało się zróżnicowanymi postawami.
Z jednej strony były to postawy oddania nowo kształtującemu się państwu, z drugiej zaś przedstawiano postawy antagonistyczne, które jednoznacznie przypisywane były wrogom ustroju. Zatem słuszność mieli teoretycy polityki sprowadzając w swoich rozważaniach jej istotę do permanentnej rozprawy z przeciwnikami politycznymi.297 Na istnienie wrogów politycznych w perswazyjnym akcie komunikacji zwracał uwagę H. Lasswell. Komunikolog uwagę skupił na funkcji kontrolnej komunikacji w odniesieniu do działań elit politycznych w społeczeństwie. W rozważaniach amerykańskiego badacza jawiła się konfliktogenna natura polityki. Słusznie twierdził, że elita rządząca tłumi potencjalne zagrożenia ze strony wrogów politycznych.298 Twórcy PKF dla celów komunikacyjnych wykorzystali historię postrzeganą wyłącznie w kategoriach walki klas – nawet powstania narodowe interpretowano w wymiarze klasowości. Odbywało się tworzenie fałszywej pamięci zbiorowej, w której przemieszała się faktografia z efektami konfabulacji, przeinaczeń, mitotwórstwa.299 Budowano przekonania o istnieniu naturalnego podłoża komunizmu w Polsce, o rzekomej oczywistości więzi z ideologią marksistowsko-leninowsko-stalinowską i o jej historycznym odzwierciedleniu w świadomości Polaków, wreszcie o „odwieczności” sojuszu polsko-radzieckiego.
296 M. Brzóstowicz-Klajn, Historia w socrealistycznej literaturze, [w:] Zapisywanie historii.
Literaturoznawstwo i historiografia, red. W. Bolecki, J. Madejski, Warszawa 2010, s. 291, J. Chwastyk-Kowalczyk, Katyń, dipisi, PKPR na łamach polskich czasopism uchodźczych, Kielce 2011. s. 15-104.
297 C. Schmitt, Legalność i prawomocność, Warszawa 2015; Tenże, Teologia polityczna 2: legenda o wykluczeniu wszelkiej politycznej teologii, Warszawa 2014; Tenże, Lewiatan w teorii państwa Thomasa Hobbesa: sens i niepowodzenie politycznego symbolu, Warszawa 2008; E. Laclau, Ch, Mouffe, Hegemonia i socjalistyczna strategia: przyczynek do projektu radykalnej polityki demokratycznej, tłum S.
Królak, Wrocław 2007; Ch. Mouffe, Paradoks demokracji, Wrocław 2005; Taż, Polityczność:
przewodnik krytyki politycznej, Warszawa 2008.
298 H. D. Lasswell, The Structure and Function of Communications in Society, [in:] The Communication of Ideas, ed. E. Bryson, New York 1948, p. 222-223.
299 J. Eisler, Narracje o PRL. Jak się opowiada o historii najnowszej?, [w:] Zapisywanie historii…, s.
401-415.
112
Główne wątki ramowania treści społecznych w przekazach komunikacyjnych na łamach PKF w okresie stalinizmu można było podzielić na następujące bloki tematyczne: 1) kwestia związana z wysiedleniem z Ziem Zachodnich społeczeństwa niemieckiego, 2) działalnością wrogów politycznych uosobionych najczęściej w przedstawicielach grup społecznych, 3) współzawodnictwu pracy i działalności ruchu racjonalizatorskiego, 4) kwestii deklaratywnego równouprawnienia kobiet.
W pierwszych powojennych latach, przekazami antagonizującymi społeczeństwo były odniesienia do działalności na terenie Polski niedawnego niemieckiego okupanta. Kreacja wizerunkowa Niemców jako odwiecznych wrogów państwa wpisywała się w ogólny model prowadzonej przez nowe władze polityki w stosunku do mniejszości narodowych.300 Jak zauważyła Krystyna Trembicka: „Dla Polski obiektywnie podstawowym zadaniem było usunięcie irredenty i z tego względu komunistyczne władze akceptowały postanowienia konferencji w Poczdamie o wysiedleniu ludności niemieckiej z Ziem Odzyskanych”.301
W PKF numer 10/46 pierwszym tematem znajdującym się w agendzie komunikacyjnej była relacja pokazująca wyjazd ludności niemieckiej z Wrocławia.
Materiał trwał 3 minuty i 5 sekund. Narracja stosowana w filmach dokumentalnych była bardzo agresywna. Świadczył o tym zastosowany w zdaniu tryb rozkazujący.
Nawoływano: „Niemcy opuszczają Polskę! Niech zabierają swoje manatki i niech wynoszą się do swojej ojczyzny”.302 W prezentowanym cytacie widoczne były nastroje antagonistyczne. Wysiedlenie Niemców z Ziem Zachodnich przypominało przesiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich. Pękate toboły wywożone przez ludność niemiecką miały symbolizować mienie, które zostało zrabowane w trakcie opuszczania Wrocławia.
Zabiegiem komunikacyjnym zastosowanym przy realizacji omawianego materiału było pokazanie archiwalnych zdjęć ludności polskiej wywożonej do obozów
300 Jak zauważył Leszek Olejnik: „Niemcy występowały jako wróg we wszystkich płaszczyznach:
(narodowej jako czynnik odwiecznie antypolski, aktualnie eksterminujący naród), ideologicznej (jako wcielenie najbardziej reakcyjnych idei antydemokratycznych i antyhumanitarnych) i ekonomicznej (jako eksplorator żywych i martwych zasobów kraju). Ocen narodu niemieckiego nie wiązano tylko z hitleryzmem. Akcentowano, że degradacja moralna narodu niemieckiego rozpoczęła się już przed wojną, a nawet przed dojściem Hitlera do władzy. W opinii komunistów hitleryzm miał być kolejnym przejawem niemieckiego imperializmu i zaborczości od wieków ukierunkowanych na Wschód”; L.
Olejnik, Polityka narodowościowa Polski w latach 1944-1960, Łódź 2003, s. 73.
301 K. Trembicka, Walka z wrogiem – Cecha konstytutywna komunistycznej myśli politycznej, „Humanites and Social Science” 21 (1/2014), p. 174. Jednym z podstawowych celów jakie stawili przedstawiciele władz państwowych było stworzenie nowego modelu państwa w założeniu o jak najbardziej jednorodnej strukturze narodowościowej. Nie może dziwić zatem fakt, że założenia nowej państwowej polityki w odniesieniu do mniejszości narodowych skutkowało różnego rodzaju represjami.
302 FN, Niemcy opuszczają Polskę, KR, nr 3/46.
113
zagłady. W materiale zwracano uwagę na humanitarne traktowanie Niemców przez władze polskie. Sugestywny komentarz dopełniały zdjęcia operatorskie pokazujące dobrze zaopatrzone w środki żywności i higieny wagony, w których Niemcy mieli opuścić Polskę. W obrazach komunikowania politycznego uwidaczniał się swoisty kontrast w dopasowaniu zdjęć obrazujących powyższy materiał. W prezentowanym filmie dominowała dwubiegunowość przekazu. Zdjęcia z obozów zagłady pokazywały zazwyczaj warunki życia w obozach zimą. Sugestywne ujęcia pokazywały wyraźne braki w podstawowym ubiorze osób przebywających w obozach. Na twarzach ludzi widoczny był smutek i przygnębienie. Motywem przewodnim w obydwóch przypadkach był mityczny motyw drogi, wpisujący się w omawianą sytuację polityczną. Dwubiegunowość przekazu objawiała się również w obrazowaniu Niemców.
Pokazywano zazwyczaj ludzi młodych, (atrakcyjne dziewczęta) będących nosicielami cech przynależnych do typu urody aryjskiej. Sposób realizacji propagandowej relacji pokazywał, że dla twórców komunikowania politycznego PKF najważniejszymi kwestiami zawartymi w przekazie filmowym stały się realizacje wytycznych przeprowadzenia akcji przesiedleńczej. Redakcja PKF prezentowała zazwyczaj sceny przesiedleń jako sielskie obrazki. W przekazie komunikacyjnym dominował spreparowany obraz wspaniałomyślnych Polaków, którzy zezwolili na wyjazd Niemców w humanitarnych warunkach.303
Przekazy komunikacyjne były elementami wpisującymi się w ogólny model polityki narodowościowej stosowanej na wzór rozwiązań stalinowskich.304 Sprawowanie kontroli nad obrazami przynosiło państwu konkretne profity w postaci przebudowy mentalności społeczeństwa, które zaczęło nabierać cech zbiorowości zamkniętej, działającej pod przymusem w warunkach terroru politycznego. Ogół ludności podlegał regułom zwasalizowania jednostki ludzkiej, pozbawionej praw człowieka i obywatela, pozostawionej bez ochrony przed opresyjnością machiny
303 M. Stebach, J. Piotrowski, Obraz ludności niemieckiej w Polsce w materiałach propagandowych Polskiej Kroniki Filmowej, [w:] Władze komunistyczne wobec ludności niemieckiej w Polsce w latach 1945-1989, red. A. Dziurok, P. Madajczyk, S. Rosenbbaum, Warszawa 2016, s. 38-381.
304 Jak zauważył Eugeniusz Mironowicz: „W 1945 roku retoryka narodowa stała się istotną częścią propagandy komunistycznej w Polsce. Jednolita narodowo powojenna Polska miała stanowić przeciwieństwo wielonarodowościowej i rozdzieranej wewnętrznymi sprzecznościami II Rzeczypospolitej. W tym kontekście mówienie o mniejszościach narodowych w kategorii bieżącej polityki stało w sprzeczności z doktryną państwa narodowego […]. Wysiedlanie Niemców […] spotykało się z dość powszechną akceptacją”, E. Mironowicz, Polityka narodowościowa PRL, Białystok 2000, s.
32-33.
114
państwowej i jej funkcjonariuszy.305
Wrogowie polityczni w okresie stalinizmu uosobieni byli również w poszczególnych grupach społecznych. Przykładowo działań wroga umiejscowionego w grupach „miejskich spekulantów” doszukiwano się wśród osób zajmujących się bimbrownictwem, prywatnym handlem. W PKF numer 44/46 wspólnie z oddziałami Milicji Obywatelskiej zrealizowano materiał filmowy pokazujący zorganizowaną akcje mającą na celu rozbicie nielegalnych bimbrowni. Operatorzy filmowi na zasadzie kalejdoskopu Sfilmowali ujęcia pokazujące działalność nielegalnych bimbrowni.
W wizualnym przekazie komunikacyjnym pokazywano beczki z trunkami, zacierami.
Zwracano uwagę na złe warunki sanitarne panujące w bimbrowniach. Dla wzmocnienia przekazu propagandowego prezentowano sceny z milicyjnym psem, który wytropił nielegalny bimber ukryty w stogu siana. Pokazywano również niszczenie przydomowych bimbrowni. W przekazie komunikacyjny pod adresem bimbrowników stosowano negatywny zestaw słów mających na celu dyskredytacje wrogów politycznych. W przekazach medialnych pojawiały się następujące zestawy słów: „ pokątni gorzelnicy, bimbrarz”.306 Dla zobrazowania procedury wytwarzania bimbru stosowano również specyficzne nazwy składników i czynności, które występowały podczas pędzenia bimbru: „fuzle, zakis, zacier, bimber, samogon”.307 Dla opisania podejmowanych działań stosowano retorykę pokazującą zaskoczenie podejmowanymi działaniami: „Obława spadła jak grom z jasnego nieba”.308 Zaprezentowana wizja komunikacyjna wpisywała się w ogólny propagandowy model polityki związany z przeciwdziałaniami bimbrownictwu. Komunikaty polityczne przedstawiane były w konwencji wiadomości o charakterze działań podjazdowych: „Akcja toczy się na obszarze 150 km2 szczególnie niebezpiecznych nad biegiem Narwi. Dojścia do ośrodków ich produkcji utrudniali bimbrarze całą siecią najrozmaitszych przeszkód i zasadzek”.309
Z kolei „walka” z paskarzami Związana była z pojawieniem się w życiu
305 K. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, tłum. H. Krahelska, Warszawa 1993, s. 17 i n.; M.
Marczewska-Rytko, Społeczeństwo otwarte, [w:] Encyklopedia politologii, t. 4, Myśl społeczna…, s. 480.
306 FN, Przygotowania świąteczne, KR, nr 44/46.
307 Tamże.
308 Tamże.
309 K. Kosiński, Historia pijaństwa w czasach PRL. Polityka – obyczaje - szara strefa - patologie, Warszawa 2008, s. 534, Bimbrownicy w następujący sposób opisywali lokalizacje bimbrowni, które znajdowały się zazwyczaj na leśnych terenach podmiejskich: „[…] Bimbrownie przeniesiono na bardziej otwarte przestrzenie, mianowicie w gęste zarośla, krzewy i potoki leśne, w których można było bez zbytniej obawy oddawać się błogiej pracy przetwarzania kartofli i zboża na alkohol”, Tamże.
115
politycznym Polski Ludowej wydarzeń nazywanych bitwą o handel. W materiale filmowym numer 4/53 pod tytułem Cios w spekulanta lektor PKF w dosadny sposób prowadził działania mające na celu stygmatyzację wrogów, czytał: „Na Pradze przy ulicy Piotra Skargi Komisja Społeczna do Walki ze Spekulacją wykryła potajemny skład mięsa należący do małżeństwa Wysockich, właścicieli sklepu rzeźnickiego”.310 Lektor kontynuował: „Mięso, smalec, podroby, wędliny […] Ogółem ujawniono około dwóch ton towaru będącego z przydziału należącego dla świata pracy. Wędliny wędrowały stąd na czarny rynek. Nie chowaj twarzy! Wiemy jak się nazywasz i kim jesteś, twoje nazwisko Wysocka, jesteś wrogiem klasowym!”.311 W liczącym 4 minuty i 24 sekundy filmie w komentarzu lektorskim został zastosowany szereg brutalnych zachowań językowych, przyjmujących formę agresji językowej. Zostały użyte negatywne środki stylistyczne i emocjonalna składnia. Do propagandowych środków opisu rzeczywistości społecznej i działań dyskryminujących wroga użyto: drwiny, sarkazmu i szyderstwa. Słyszalny był ostry ton lektora przechodzący we fragmentach w krzyk.312 W prezentowanym komunikacie politycznym występowały specyficzne idiolekty językowe mające na celu dyskredytację wroga politycznego. Można było do nich zaliczyć takie leksemy jak: spekulacja (3 razy), kułak (2 razy), paskarz (1 raz).
W komunikatach politycznych odnoszących się do „miejskich spekulantów”
widoczne były działania urealniające ich wizerunek, wprowadzono również sugestywne elementy o charakterze oceniającym, pokazującym wrogą działalność. Istniały również zasady kreacyjne obrazu wroga, działania prowadzone przez wroga miały być szpetne.
Wspomniane działania stygmatyzujące miały służyć jego negatywnej ocenie, która w recepcji odbiorców komunikatów politycznych nie pozostawiała wątpliwości po której stronie miał opowiedzieć się potencjalny odbiorca. W analizowanym komunikacie widoczne były zabiegi mające na celu kryminalizację działań wroga.
W prezentowanej wizji komunikacyjnej ujawniały się kwestie: demonizacji przeciwnika, interpretacji istniejących przepisów prawnych tak, aby działania wroga przedstawić jako kryminogenne.313
310 FN, Cios w spekulanta KR, nr 52/50.
311 Tamże.
312 I. Kamińska- Szmaj, Źródła agresji językowej. Co to jest inwektywa polityczna? Językowe sposoby obrażania przeciwnika politycznego, [w:] Etyka słowa…,s. 266-267.
313 E. Karolczuk, O wrogu. Szkice filozoficzno-historyczne, Warszawa 2010, s. 223; P. Zwierzchowski, Portret wroga w piśmiennictwie filmowym pierwszej połowy lat 50., [w:] Pęknięty monolit. Konteksty polskiego kina socrealistycznego, Bydgoszcz 2005, s. 178-192; E. Maj, Polska narodowa, heroiczna i plebejska w wojennym filmie fabularnym 1947-1977, [w:] PRL. Polska w drugiej połowie XX wieku.
Studia, szkice, materiały, red. J. Gryz, E. Maj, E. Kirwiel, M. Wichmanowski, Lublin 2013, s. 173-188.
116
Wewnętrzni wrogowie polityczni umiejscowieni byli również na wsi. Sytuowani byli wśród bogatych chłopów nazywanych w ówczesnej propagandzie kułakami.
Zarysowywał się widoczny podział na trzy warstwy: chłopi małorolni, chłopi średniorolni i kułacy – „wiejscy spekulanci.” W kronice numer 42/50 w materiale zatytułowanym Zboże dla państwa w komentarzu lektorskim dopełniającym ujęcia z zebrania gromadzkiego twierdzono: „Chłopi mało– i średniorolni chętnie deklarują dostawy w jak największym wymiarze. Państwo zapewnia rolnikom dobrą cenę, terminową wypłatę należności i co ważne udogodnienia transportowe”.314 W komentarzu lektorskim zostały przywołane negatywne cechy jakie w przekazie propagandowym konstruowanym w PKF posiadał „wiejski spekulant” uosobiony w warstwie kułaków: „Po wsiach nie brak jeszcze bogaczy, którzy chcieliby ukryć nadwyżki zbożowe do przednówka. Amatorom spekulacji nie powiodło się […]”.315 Obraz kułaków przedstawiany jako wrogów mógł być lustrzanym odbiciem podejmowanych przez nich działań.316 Wymowa skonstruowanego komunikatu politycznego jednoznacznie sytuowała kułaka jako bogatego chłopa. Powodziło im się nieco lepiej od innych gospodarzy ze względu na ich skłonność do „spekulacji.”
W późniejszym okresie kułakami zaczęto nazywać chłopów, którzy nie chcieli przyłączyć swoich gospodarstw do spółdzielni rolnych.317
Dobrą egzemplifikacją procesów mitotwórczych w odniesieniu do kułaków był materiał PKF z roku 1951 pod tytułem Zbożowe dni. Materiał miał charakter agitki filmowej nawołującej rolników do przekazywania zboża państwu. Komuniści wzywali
314 FN, Zboże dla Państwa, KR, nr 42/50. W przytoczonym powyżej cytacie zaczerpniętym z komentarza lektorskiego uwidacznia się wyraźnie dążność aparatu nadawczego kroniki do transmitowania na grunt Polski wzorów radzieckich. Wspomniane wzory manifestują się w hołdowaniu jednej z zasad ideologii marksistowsko-leninowskiej wyrażającej się w propagandowym zawołaniu: Popierać biedaka, neutralizować średniaka, niszczyć kułaka.
315 Tamże. Źródeł kształtowania się wizerunku mitycznego kułaka należy doszukiwać się w myśli politycznej i enuncjacjach ideowych autorstwa Włodzimierza Ilicza Lenina. Jak trafnie stwierdzał w swych rozważaniach badawczych Richard Pipes: „Lenin chcąc wedrzeć się na wieś musiał wzniecić tam wojnę domową, a do tego był potrzebny wróg klasowy. W tym celu stworzył mit potężnej i licznej klasy kułaków skłonnej do zniszczenia proletariatu”, R. Pipes, Rewolucja Rosyjska, tłum. T. Szaflar, Warszawa 2012, s. 576.
316 R. S. Robins, J.M. Post, Paranoja polityczna. Psychologia nienawiści, Warszawa 1999, s. 123.
317 Kreacja komunikatów politycznych pokazujących negatywne działania kułaków zręcznie wpisywała się w działania o charakterze represyjnym podejmowane wobec klasy kułaków. Jak zauważył Marcin Markiewicz: „Realizowana jednocześnie z planowym skupem zboża kolektywizacja rolnictwa w Polsce odbywała się w atmosferze permanentnych nadużyć ze strony stalinowskiej władzy. Kierownictwo PZPR uznawało przymus ekonomiczny i represje za ważny instrument swej polityki na wsi. Głównymi wykonawcami tej polityki obok terenowych organów administracyjnych i partyjnych był Urząd Bezpieczeństwa i Milicja Obywatelska. Władze komunistyczne z jednej strony zalecały zdecydowane działania wobec chłopów, z drugiej - upominały zbyt gorliwych aktywistów partyjnych i funkcjonariuszy za brutalną kolektywizację i eksploatację wsi”, M. Markiewicz, Sprawozdanie z likwidacji rodzin kułackich w województwie białostockim w 1950 r., „Dzieje Najnowsze”, 2007, nr 1, s. 93.
117
również do walki ze „spekulantem”, którego uosobieniem był kułak. Lektor Andrzej Łapicki czytał: „Zboże w ręku państwa to ukrócenie prób kułackiej spekulacji, zabezpieczenie robotników i chłopów przed wyzyskiem […] Podczas skupu gromady nauczyły się demaskować i unieszkodliwiać wroga”.318 Komunikacyjna wizja przedstawiająca „klasę kułaków” była bardzo plastyczna, co pozwalało władzom państwowym do nawoływania do walki ze „spekulanctwem”. Można również przywołać za Mirosławem Karwatem opinię, że kreowany mit był „Uniwersalnie poręczny”.319 W przedstawianych komunikatach politycznych odbiorcy PKF dowiedzieli się o negatywnych przymiotach jakie posiadał wróg: „Kułak ukrywał zboże, chciał spekulować, nieraz wolał zniszczyć ziarno niż oddać je państwu, ale został napiętnowany, ośmieszony i zmuszony przez gromadę do wykonania planu”.320
W komunikatach politycznych dotyczących działań demaskujących kułaka widoczna była kreacja mitów odrzucenia. Twórcy komunikatów bazowali na teoriach spiskowych, w które wpisywały się w związek przyczynowo skutkowy pokazujący działania wrogów. W przytoczonych fragmentach materiału filmowego uwidaczniała się żywotność koncepcji mającej na celu dyskredytacje knowań „wroga klasowego”, jego obecności w gromadach wiejskich, ale również umiejętności oddziaływania na otoczenie. W przekazie propagandowym pokazywano działania wrogów z ukrycia, przekonywano zarazem, że kułak nie miał sukcesów w osiągnięciu celów dzięki działaniom podejmowanym przez wiejską społeczność w gromadach chłopskich.
W wymowie komunikatów politycznych odnoszących się do kreacji obrazu wroga klasowego można było również odnaleźć środki zaradcze przekazywane przez lektora, jak sprawnie walczyć z kułakiem. Przekaz propagandowy dopełniało również uplastycznienie wroga. Odbiorcy komunikowania politycznego mogli zobaczyć plakat propagandowy przedstawiający kułaka jako grubego człowieka, ubranego w kalosze, białą koszulę, kamizelkę. Z kieszeni kamizelki zazwyczaj wystawał zegarek.321 Do działań dyskryminujących wroga stosowano określenia zaczerpnięte z propagandy
318 FN, Zbożowe dni, KR, nr 9/51.
319 M. Karwat, Sztuka manipulacji politycznej, Toruń 1999, s. 50, Mirosław Karwat trafnie skonstatował iż manipulacja: „Czyni oprawców i ofiary […] nawet bardziej bezbronnymi niż zastosowanie przymusu lub przemocy. Można uczynić nawet prześladowcę czy wyzyskiwacza kimś atrakcyjnym, swojskim, bliskim. […] Pozwala zdobyć przewagę realną na podstawie chytrych wybiegów, a nawet na podstawie pozorów przewagi”, tamże, s. 51.
320 FN, Zbożowe dni, KR, nr 9/51.
321 Stanisław Filipowicz skonstatował iż: „Mit konkretyzuje się w formie obrazu, układa się zawsze w sceny. Prawda mitu to prawda wymagająca inscenizacji, przemawiająca poprzez obraz. Słowo mitu stanowiło zatem osnowę akcji dramatycznej. Jest słowem wielkich zdarzeń, obdarzonym magiczną mocą kształtowania rzeczywistości.”, S. Filipowicz, Mit i spektakl władzy, Warszawa 1988, s. 211.
118
radzieckiej. W przywołanych wydaniach PKF jawił się obraz niezwykle podstępnych wrogów klasowych, do opisu których stosowano słowa o jednoznacznie negatywnej
radzieckiej. W przywołanych wydaniach PKF jawił się obraz niezwykle podstępnych wrogów klasowych, do opisu których stosowano słowa o jednoznacznie negatywnej