Źródło pochodzenia i prawo własności kapitału

Badając źródła pochodzenia kapitału wyróżnia się dwa rodzaje czynników wpływających na proces finansowania:

(1) wewnętrzne i (2) zewnętrzne oraz ich część wspólną (rysunek 2.2).

Rysunek 2.2 Wybrane czynniki wewnętrzne i zewnętrzne oraz kryteria finansowania przedsiębiorstw

Źródło: badania własnych

Na finanse przedsiębiorstwa składa się majątek obrotowy i trwały (aktywa i pasywa).

Celem płynnej realizacji zobowiązań bieżących związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa i zabezpieczeniem niezbędnych składników majątku, potrzebny jest kapitał, czyli zasoby finansowe, które na drodze odrębnych umów zostają powierzone przedsiębiorstwu lub zasilone przez właścicieli. Głównym źródłem finansowania MSP jest zazwyczaj kapitał własny, dający prawo własności do przedsiębiorstwa.

Z punktu widzenia źródła pochodzenia kapitału, wśród uwarunkowań wewnętrznych wyróżnia się: (1) przekształcenia majątkowe oraz (2) gromadzenie kapitału. Wśród rozwiązań finansowych znajdą się zatem: odpisy amortyzacyjne i deprecjacja, zysk zatrzymany, a także sprzedaż aktywów. Do uwarunkowań zewnętrznych należeć będą: (1) kapitał dłużny oraz (2) kapitał własny w zakresie wpłat akcjonariuszy, emisji akcji, czy współpracy z funduszami

74

private equity. Powiązania pomiędzy dwoma kryteriami podziału finansowania przedsiębiorstw: (1) źródłem pochodzenia i (2) prawem własności prezentuje rysunek 2.3.

Rysunek 2.3 Formy finansowania przedsiębiorstw

Źródło: Enz, Kraenzlin & Ravara, 2005, s.5

Wewnętrzne uwarunkowania wyboru źródeł finansowania w małych i średnich przedsiębiorstwach związane są ze specyfiką:

(1) przedsiębiorstwa - wśród których za najbardziej istotną determinantę uznaje się wielkość przedsiębiorstwa; jednakże do istotnych w aspekcie pozyskiwania kapitału na rozwój i wykorzystywania instrumentów rynku kapitałowego będą należeć: forma organizacyjno-prawna oraz wzrost i jego tempo; alternatywny system obrotu dotyczy bowiem tylko i wyłącznie spółek akcyjnych i komandytowo-akcyjnych, a fundusze wysokiego ryzyka, którymi często nazywane jest finansowanie typu private equity, nastawione są na wysoką stopę zwrotu, bowiem kryterium wieku przedsiębiorstwa zostało uwzględnione w szerokiej ofercie funduszy (seed, start-up, venture capital, mezzaninie, growth capital, replecement capital); przy czym w przypadku finansowania business angels, tylko ostatnie z wymienionych kryteriów odgrywa zasadnicze znaczenie (Łuczka & Małecka, 2017d, s.375-387; Xu & Gong, 2016, s.581-584;

Voynarenko, Dzhedzhula & Yepifanova, 2016, s.126-129; Smallbone, 2016, s.541-542;

Łuczka, 2013; Bielawska, 2009; Hall, Hutchinson & Michaela, 2004, s.711-731; Levin &

Travis, 1987, s.30-32; Myers, 1983, s.575-592). Finansowanie business angels, oznacza osoby fizyczne, inwestujące swoje prywatne oszczędności w akcje/udziały małych, innowacyjnych

75

przedsiębiorstw, znajdujących się we wczesnych fazach rozwoju, a cechujących się dużym potencjałem wzrostu wartości²³

(2) przedsiębiorcy - do najważniejszych wymienianych w literaturze przedmiotu cech, należy samodzielność ekonomiczna i prawna właściciela MSP; zgodnie z nią właściciel dysponując prawem własności, podejmuje de iure i de facto wszystkie rozstrzygające funkcje kierownicze i zarządcze w przedsiębiorstwie na własne ryzyko, niezależnie od woli i kontroli osób trzecich;

do podejmowania decyzji i działań zostaje zatem głównie wykorzystywana jego wiedza własna, doświadczenie, a także intuicja; niechętnie bowiem, korzystają oni z opinii ekspertów i doradców, ponieważ konsulting często traktowany jest nie jako inwestycja w przyszły rozwój, a dodatkowy koszt ponoszony dzisiaj; niechętnie również delegują uprawnienia i wybierają obce źródła finansowania, preferując środki własne; taka jednowładza nie jest pozytywnie postrzegana przez fundusze private equity (tabela 2.1) (zobacz badania: Małecka, 2018c, s.485-493; Łuczka & Małecka, 2017d, s.380; Łuczka, 2013, Łuczka, 1995, s.109-122; zobacz też:

Smallbone, Dabic & Kalantardis, 20177, s.567-569; Bielawska & Łukasik, 2013a; Bielawska, 2011; Andersson, Curley & Rormica, 2010; Bąk, 209; Poznańska, 2009; Agostino i inni, 2009, s.1-29; Schenkel, 2006, s.495-497; Batorski, 2004; Rahe, 2003; Smallbone, 1994; Galbraith, 1957).

Tabela 2.1 Wewnętrzne uwarunkowania wyboru źródeł finansowania w małych i średnich przedsiębiorstwach Wewnętrzne uwarunkowania wyboru źródeł finansowania związane z:

PRZEDSIĘBIORCĄ PRZEDSIĘBIORSTWEM

− samodzielność ekonomiczna i prawna − wielkość

− zdolność do podejmowania ryzyka − forma organizacyjno-prawna

− wiek − zasięg rynku zbytu

− płeć − majątek trwały

− poziom i rodzaj wykształcenia − wiek

− doświadczenie zawodowe − wzrost i jego tempo

− poczucie odniesionego sukcesu − branża Źródło: Łuczka & Małecka, 2017d, s.379; Łuczka 2013

Zjawisko maksymalizacji zysku, jako atrybut działalności mikro, małych i średnich przedsiębiorstw często jest wskazywane w literaturze przedmiotu, jak i dążenie właściciela do zapewnienia samodzielności i sprawowania kontroli nad przedsiębiorstwem, jako cechę

23 Najlepiej w Europie rynek ten działa w Wielkiej Brytanii, w Polsce nie jest jeszcze rozwinięty, choć pod koniec 2003 r. powstała Polska Sieć Aniołów Biznesu, oferująca usługę kojarzenia projektów i kapitałodawców (www.polban.pl, dostęp z 31.12.2018r ); największą siecią w Polsce jest Lewiatan Business Angeles.

76

nadrzędną. Podejście takie, związane jest z definicją samego przedsiębiorcy i przedsiębiorczości, której aspekty zostały omówione w rozdziale pierwszym. To właściciel (przedsiębiorca) dokonuje wyboru źródeł finansowania, kierując się ich wpływem na granice jego samodzielności prawnej i ekonomicznej, co wyznacza bezpośrednią relację pomiędzy podejmowanymi decyzjami a strukturą kapitału (zobacz badania: Levin & Travis, 1987, s.30-32). Zagadnienie, jawiące się w aspekcie wykorzystywania instrumentów rynku kapitałowego, jako problematyczne, wydaje się być ciągle aktualnym. Osobowość właściciela stanowi zatem cechę wrażliwą, której szerokie możliwości poznawcze, parametryzują dokonywane wybory (zobacz też badania B. Gregory, M. Rutherford, S. Oswald i L.; Gardiner, 2005, s.384).

Selekcja poszczególnych kryteriów finansowania w przedsiębiorstwach różnej wielkości stanowi odzwierciedlenie ich cech jakościowych oraz gospodarki finansowej i jest wypadkową wielu czynników. Oprócz miejsca w strukturze kapitału przedsiębiorstwa, odzwierciedla także relację między własnymi i obcymi źródłami finansowania (Łuczka &

Małecka, 2017d, s.375-387; Voynarenko, Dzhedzhula & Yepifanova, 2016, s.126-129;

Małecka, 2016b, s.91-122; Matejun, 2012; Kaczmarek, 2010; Bielawska, 2009; Łuczka, 2001, s.55-70; Levin & Travis, 1987, s.30-32; Myers, 1983, s.575-592). Decyzje związane z kształtowaniem tych proporcji w mikro, małych i średnich przedsiębiorstwach, jak już wskazano, uwarunkowane są wieloma czynnikami, z których do zewnętrznych w literaturze przedmiotu zalicza się:

(1) koniunkturę gospodarczą – jako zmian aktywności i agregatowych wskaźników ekonomicznych

(2) państwo - w kontekście obwiązującego systemu finansowego, polityki fiskalnej oraz organizacji systemu poręczeń i gwarancji kredytowych ze środków publicznych (3) lokalizację – w aspekcie krajowych i regionalnych uwarunkowań gospodarczych,

społeczno-ekonomicznych i społeczno–kulturowych uwarunkowań

(5) branżę - dziedzinę, w której działa i specjalizuje się dany podmiot gospodarczy

(6) banki i instytucje finansowe - ze szczególnym uwzględnieniem relacji klientów z bankiem, polityki fiskalnej oraz instytucjonalnych regulacji w zakresie dostępu do kredytu bankowego (7) konkurencję – jako procesów i mechanizmów rynkowych, dążących do maksymalizacji

korzyści

(8) kontrahentów – stron zawierających transakcje.

77

Aspekt trzeci - lokalizacji (miejsca prowadzenia działalności gospodarczej) - implikuje rozróżnienie wpływu specyfiki poszczególnych regionów, krajów i narodów. Związki te powiązane z preferencjami wyboru poszczególnych źródeł finansowania wskazał R. Aggarwal, a zjawisko to zostało określone w literaturze przedmiotu jako tzw. efekt kultury narodowej (Aggarwal, 1981, s.75-88). Skutki korzystania z kapitału obcego, znajdujące wyraz w relacji polityki podatkowej, wykorzystywanie współpracy z bankami i ujawnianiu danych oraz rolę aspektu społeczno–kulturowego, podkreślali w swoich pracach G.C. Hall, P.J. Hutchinson i N.

Michael (Hall & Hutchinson & Michael, 2004, s.711-731; zob. także Francfort & Rudolph, 1992, s.10). K. Bell i E. Vos wskazali także istotne różnice w podejściu właścicieli małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania inwestycji kapitałem obcym w ujęciu narodowym (Bell & Vos, 2009). W literaturze przedmiotu występują również zwolennicy teorii, dla których ważniejszym niż efekt kraju będzie zakres wpływu efektu przedsiębiorcy (Daskalakis & Psillaki, 2007, s.87-97; zobacz też Łuczka, 2013).

Wpływ uwarunkowań regionalnych na funkcjonowanie przedsiębiorstwa i sposób prowadzenia gospodarki finansowej wyraża się przede wszystkim w (1) społecznym i kulturowym zróżnicowaniu (dywersyfikowaniu poszczególnych źródeł finansowania), (2) stopniu zorganizowania i jakości otoczenia biznesowego (zarówno lokalnego jak i regionalnego finansowania oraz sądownictwa), a także w (3) poziomie kapitału społecznego (szczególnie zaufania pomiędzy samymi właścicielami) (zobacz tez: Fritsch & Story, 2014, s.939-954;

Andrzejczyk, 2010; Kamińska, 2011; Bell & Vos, 2009; Czarnitzki, 2006, s.335-357; Nuissl, 2005, s.65-81; zobacz też: Guiso & Sapienza & Zingales, 2004, s.929-969; Bellandi, 2001, s.189-210; Fritsch, 2001, s.297-307).

Regionalne i lokalne otoczenie instytucjonalne mikro, małych i średnich przedsiębiorstw jest jednym z bardziej istotnych czynników kształtujących wybory ich właścicieli, szczególnie w zakresie:

(1) istnienia tradycji organizacji (2) formułowania procedur

(3) korzystania ze środków instytucji publicznych świadczących usługi doradcze (4) współpracy w ramach regionalnych izb przemysłowych i handlowych

(5) inicjowania klastrów czy

(6) współtworzenia grup benchmarkingowych.

78

Poruszane zagadnienia analizowane z perspektywy MSP, wymagają podkreślenia regulacji prawnych tworzących dodatkowe obciążenia, gdyż często warunkowane są jakością i sprawnością lokalnych organów wymiarów sprawiedliwości - sądów.

Badania przeprowadzone przez włoskich naukowców dowodzą, iż właściwe funkcjonowanie sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw wymaga właściwego funkcjonowania sądownictwa (Agostino i inni, 2009, s.1-29). M. Agostino, M. La Rocca, T. La Rocca & F. Trivier we wnioskach ze swoich wyników badań podkreślają znaczenie różnic występujących w lokalnej interpretacji prawa, co prócz groźby upadłości, warunkuje zróżnicowany poziom wymaganych zabezpieczeń wobec kredytodawców z tego sektora.

Różnice zaobserwowane we Włoszech w aspekcie regionalnym dotyczącym rozwoju systemu finansowego i sprawności sądów, implikujących mechanizm podejmowania decyzji finansowych przez właścicieli MSP, można również zauważyć w Polsce. Dowodzi to, iż integracja rynków kapitałowych nie wpływa na lokalne uwarunkowania, które powinny tworzyć zunifikowaną całość, dobrze rozwiniętych instytucji na lokalnym/regionalnym poziomie, aby uzyskać łatwiejszy dostęp choćby do zewnętrznych źródeł finansowania (zobacz też: Małecka, 2016b, s.11-24). Zgodnie z danymi Raportu Doing Business w Polsce przeciętna liczba dni trwania rozstrzygania sporów gospodarczych wynosi 900 dni, co jak wiadomo, może oznaczać bankructwo przedsiębiorstwa (http://www.doingbusiness.org/en/rankings, dostęp z 03.09.2018).

Lokalne banki często łagodzą wobec mikro, małych i średnich przedsiębiorstw skutki

„dyskryminacji kredytowej”, zdefiniowanej w minionym stuleciu przez J.K. Galbraighta, polegającej na trudniejszym dostępie do kredytu bankowego zwłaszcza w okresie restrykcyjnej polityki banku centralnego (Łuczka, 2013; Galbraith, 1957, s.124-133). Działanie na rzecz MSP, w konsekwencji może jednak stanowić znaczącą barierę, pewnego rodzaju hamulec gospodarczy - wyznaczający granice ekspansji rynkowej przedsiębiorstw tej wielkości - oraz brak ich wpływu na podstawowe parametry rynku: cenę i popyt, co może tylko zwiększyć ryzyko ich działalności (zobacz też: Kasperkowiak & Małecka 2018, s.811-822; Stawasz &

Ropęga, 2014, s.99-113; Vătămănescu, 2014, s.55-70).

Zależność, wskazaną przez włoskich naukowców, występującą pomiędzy lokalizacją małych i średnich przedsiębiorstw a strukturą kapitału potwierdzają wyniki badań własnych przeprowadzonych w 2017 roku wśród 359 mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Wielkopolsce. Lokalizacja przedsiębiorstw do pewnego stopnia wywierała wpływ na wybór i proporcje źródeł finansowania (Łuczka & Małecka, 2017d, s.375-387). Wykazana został

79

wyraźna tendencję w zakresie korzystania z (1) leasingu przez właścicieli MSP, który rósł wprost proporcjonalnie do wielkości miejscowości, w której prowadzona jest działalność gospodarcza i (2) kredytu handlowego w relacji odwrotnie proporcjonalnej (tabela 2.2).

Tabela 2.2 Lokalizacja przedsiębiorstwa a wybór źródeł finansowania w mikro, małych i średnich przedsiębiorstwach w Wielkopolsce [w%]

LOKALIZACJA

krótkoterminowy leasing kredyt handlowy

Źródło: Łuczka & Małecka, 2017d, s.379

Lokalizację, jako czynnik wyboru źródeł finansowania, potwierdzają również badania własne, przeprowadzone rok wcześniej wśród studentów kierunków ekonomicznych – potencjalnych przedsiębiorców mieszkających na wsi i w mieście (tabela 2.3). Badani generalnie nie wskazali rynku kapitałowego, a jedynie rozwiązania rynku pieniężnego, najczęściej wybierając kredyt bankowy (kapitał własny jako źródło finansowania uzyskał niższą klasyfikację niż potwierdzenie niewiedzy w badanym obszarze). Kredyt bankowy dominował na wsi. Różnica wobec potencjalnych przedsiębiorców mieszkających w mieście wynosiła 8.5 p.p. Kapitał własny, jako potencjalne źródło finansowania wybrało 20%

przedsiębiorców na wsi wobec 17.9% w mieście. Wskazane zostały również instytucje: Urząd Pracy, Urząd Miasta lub Gminy, jako potencjalni oferenci wsparcia przedsiębiorczości, a także rodziny respondentów. Jednakże przedsiębiorcy z miasta byli w tym zakresie dwa razy bardziej aktywni od zamieszkałych na wsi (odpowiednio: 11.4; 6.8%). Z punktu widzenia rozważań prowadzonych w dysertacji, istotnym jest fakt, iż ankietowani potencjalni przedsiębiorcy nie wskazywali żadnych źródeł finansowania, zwłaszcza jeśli chodzi o możliwości stwarzane przez instrumenty rynku kapitałowego (Łuczka & Malecka, 2017d, s.383).

Tabela 2.3 Kolejność wyboru źródeł finansowania wśród potencjalnych przedsiębiorców w mieście i na wsi [w %]

LOKALIZACJA BANK NIE WIEM PRZEDSIĘBIORCA INNE ŹRÓDŁA OGÓŁEM

Wieś 49.2 22.0 22.0 6.8 100.0

Miasto 40.7 30.0 17.9 11.4 100.0

Ogółem 43.2 27.6 19.1 10.1 100.0

Źródło: Łuczka & Małecka, 2017d, s.383

80

Badania nad zewnętrznymi i wewnętrznymi uwarunkowaniami wyboru źródeł finansowania działalności gospodarczej przez właścicieli mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, a także potencjalnych przedsiębiorców, prowadzą do wniosku, że istnieje określona luka informacyjna. Problem ten wymaga dalszych badań i w konsekwencji lepszego wkomponowania MSP w realia i możliwości wykorzystania oferowanych przez rynek finansowy, zwłaszcza kapitałowy, źródeł finansowania. Jakość gospodarki finansowej wyznacza bowiem - w konsekwencji - granice ekspansji gospodarczej przedsiębiorstw każdej wielkości.