polityka i praktyka okupacyjna, codzienność okupacyjna.
(…) Obraz Wieliczki przybrał właściwie realistyczne kontury, miasto ujawniło swój charakter, inny niż ten który miało przed wojną. Zwielokrotniona liczba mieszkańców zmieniła jego pejzaż nie tylko poprzez typowe sylwetki ortodoksyjnych Żydów, bardzo wielu w długich, czarnych chałatach, z brodami i długimi, kręcącymi się za uszy włosami.
Ostatecznie ich procent był już przed wojną znaczny, stanowili zawsze charakterystyczny, malowniczy, organicznie związany z polską rzeczywistością szczegół panoramy. Zmiana polegała na tym, że podniecony, nerwowy ruch tej części ludności nadawał życiu miejskiemu gorączkowy rytm. Tym bardziej, że odbywał się jakby w kółko, w ścieśnionych zamkniętych granicach344. Przytoczony fragment wspomnień Henryka Vogera obrazuje wygląd miasta, do którego masowo zaczęli napływać Żydzi z Krakowa w obawie przed zamknięciem w getcie.
Rozdział składa się z dwóch części, w pierwszej prezentuję przedwojenną strukturę i stratyfikację wielickich Żydów, ich życie codzienne i religijne, funkcjonowanie w lokalnej społeczności, aktywność społeczną i kulturalną, organizację wolnego czasu, edukację dzieci i młodzieży. W części drugiej analizuję politykę i praktykę okupanta wobec ludności żydowskiej w kolejnych etapach okupacji oraz radykalizację postaw wobec uciśnionych.
343 W Wieliczce formalnie nie utworzono getta, jak to miało miejsce w Krakowie, Bochni. Powstanie krakowskiego getta spowodowało napływ do Wieliczki Żydów z Krakowa i okoliczny miejscowości, którzy chcieli uniknąć umieszczenia ich w zamkniętej dzielnicy. Napływ uchodźców istotnie wpłynął na zmianę narodowościową i liczebną ludności żydowskiej w Wieliczce. Świadkowie podają, iż przybyło od 4 do 8 tys. Żydów. Ludność napływała sukcesywnie do końca sierpnia 1942 r. Niektórzy mieszkańcy Wieliczki w swoich wspomnieniach używają określenia getto wielickie na miejsce, w którym mieli się zgromadzić Żydzi w czasie wysiedlenia w sierpniu 1942 r. Trwało to zaledwie 6 dni od ogłoszenia zarządzenia.
344 H. Vogler, Autoportret z pamięci, cz.1-3, Toruń, 1979, s. 401.
87
1. Stratyfikacja społeczna ludności żydowskiej w Wieliczce.
Analizy struktury społecznej mniejszości żydowskiej w Polsce międzywojennej był podejmowany nazbyt często345. Opierając się na założeniach dostępnych w literaturze badanego problemu zrekonstruowano stratyfikację społeczną przedwojennej ludności żydowskiej w Wieliczce. Źródłami, które posłużyły tej analizie, były przede wszystkim dane ze spisów powszechnych z 1921 i 1931 r., Skorowidz przemysłowo-handlowy z 1913 r. Królestwa Galicyi, dane z Książki telefonicznej z 1929 346r., metryki urodzeń, ślubów i zgonów oraz wspomnienia świadków z Muzeum Shoah Foundation w Jerozolimie.
Zakres chronologiczny pracy obejmował lata 1939-1945. Chcąc ukazać pewne procesy w szerszej perspektywie historycznej konieczne było jednak sięgnięcie wstecz.
Ważnym dlatego pozostaje okres dwudziestolecia międzywojennego. Zarówno ze względu na ciągłość, jak i zmianę pewnych procesów, i - w miarę rzeczową - postawę źródłową. Zestawienie danych statystycznych dotyczących powiatu dostarczyło pewnych trudności, bowiem w wyniku reformy administracyjnej w 1934 r. powiat wielicki został zlikwidowany, a jego teren podzielono między sąsiadujące powiaty. Danych pochodzące z I (z 1921 roku) i II (z 1931 roku) spisu powszechnego, nie można było poddać analizie porównawczej, ponieważ zostały odmiennie zebrane i odnosiły też się do różnych obszarów. Trudno było zatem wyselekcjonować informacje dotyczące jedynie miasta i powiatu. Niespójność danych zawartych w spisach budziła zatem wątpliwość natury metodologicznej.
W naukach badających strukturę społeczną podkreśla się, że podział społeczny ludności pozostaje zawsze w ścisłym związku z wykonywaną przez jednostki pracą zawodową. Jej charakter, jak miejsce w organizacji produkcji oraz osiągnięte, tą drogą dochody, wyznaczają każdemu odpowiednie miejsce i pozycję w społeczeństwie. Jak podaje Zalewska w Ludności żydowskiej struktura zawodowa to wzajemny układ
345 G. Zalewska, Ludność żydowska …, s. 255. Pierwszą i zarazem podstawową pracą odnoszącą się do podziału społecznego przedwojennej mniejszości była: Struktura zawodowa i społeczna ludności żydowskiej w Polsce autorstwa dr Jerzego Gliksmana (1930). W 1936 ukazało się opracowanie Arie Tartakowera Żydzi w Polsce Odrodzonej prezentujące dzieje i działalność społeczną, gospodarczą, oświatową i kulturalną Żydów (1936). Była to pierwsza monografia naukowa w języku polskim ukazująca całokształt życia Żydów na ziemiach polskich. W 1963 r. opublikowana została praca Szymona Bronsztejna Ludność żydowska w Polsce okresu międzywojennego – Studium statystyczne.
346 Księga adresowa Polski (wraz z W.M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosła i rolnictwa, Warszawa 1929.
88
procentowy poszczególnych grup zawodowych związanych z wytwórczością i obsługą ludności347. Z nielicznie zachowanych wspomnień dotyczących społeczności otrzymujemy informację; miasto było ładne, dobrze zorganizowane, było jednak dużo biedoty jak to w tamtych czasach, ale ludzie sobie pomagali348 brak szczegółowych danych dotyczących wielickiej społeczności żydowskiej jak również informacji o zagęszczeniu w mieście i w dzielnicy żydowskiej. Można przypuszczać, iż wzrastające zaludnienie mogło powodować narastające problemy mieszkaniowe. Jak wynika z danych dotyczących budynków mieszkalnych na Klaśnie w 1921 r. było 27, podczas II spisu w 1931 - 46 budynków349. W skupiskach żydowskich występowało silne zróżnicowanie mieszkańców, różny był ich status społeczny i majątkowy, różnorodne wykształcenie, poglądy religijne i polityczne350. Zamożniejsze rodziny, które dysponowały środkami finansowymi przenosiły się do centrum miasta, sytuacja pozostałej części społeczeństwa była bardzo trudna. Biedota gnieździła się w zaduchu i brudzie, często chorzy i zdrowi, kobiety i dzieci razem. Był to dosyć częsty obraz przedwojennych warstw najuboższych. W przedwojennych miastach i miasteczkach kamienice zajmowali na piętrze i parterze od frontu zamożni, a na wyższych piętrach, strychu i w oficynie lokowali się ubodzy351.
Dane statystyczne z I spisu powszechnego dostarczają ogólnych informacji dotyczących warunków mieszkalnych w mieście. W Wieliczce odnotowano 1466 mieszkań, przy ogólnej ilości mieszkańców 7235 średnia ilość w jednej izbie to około 5 osób. Trudno jednoznacznie ustalić, ile osób mogło mieszkać w jednej izbie mieszkalnej, dane z tego okresu wskazują, iż rodziny były wielodzietne zapewne i tak było i w Wieliczce. Mimo panującej ówcześnie ogólnej tendencji do przenoszenia się do centrum miasta, na Klaśnie w dalszym ciągu mieszkały zamożne rodziny np. rodzina Perlbergów, do których należały: hurtownia wódek, fabryka skór i garbarnia. Uchwycone w analizie rozwarstwienie ludności żydowskiej, ukazuje kolejny problem z wyodrębnieniem poszczególnych klas i warstw społecznych, które ze względu na
347 G. Zalewska, Ludność żydowska …, s. 122.
348 U. Żyznowska, A. Krzeczkowska, Żydzi Wieliczki …, s. 205, wspomnienia Jack Wimmer oraz Archiwum Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie.
349 Pierwszy z 30 IX 1921 r. i drugi spis powszechny ludności z 9 XII 1931 r.
350 J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza …, s. 193.
351 G. Zalewska, Ludność żydowska …, s. 68.
89
specyficzne uwarunkowania historyczne, ekonomiczne i odrębność kulturowo-religijną, rozwijały się u Żydów znacznie bardziej dynamicznie niż w innych grupach społecznych.
Pewną specyficzną strukturą społeczną była dominująca rola drobnomieszczaństwa, która w połączeniu z procesem pauperyzacji, jakiemu ulegały inne warstwy społeczeństwa żydowskiego, spowodowała zatarcie granic między poszczególnymi klasami. Trudno wyznaczyć linie oddzielające zubożałego samodzielnego rzemieślnika, kupca chałupnika od robotnika352. Grupy społeczne jakie wyróżniają oba spisy, zdaniem Zalewskiej można podzielić na osoby samodzielne i niesamodzielne (zależne). Do pierwszej grupy zaliczamy samodzielnych przedsiębiorców i to zarówno tych z dużym kapitałem, jak i tych reprezentujących sektor gospodarki drobnotowarowej. Do tak pojmowanej grupy zaliczyć należy wolne zawody, ze względu na charakter wykonywanej pracy. Do grupy zależnych, zaliczamy wszystkich tych, którzy wykonywali swoją pracę na zasadzie najmu. Grupa ta nie była jednak jednolita353. Przedstawienie zagadnienia struktury zawodowej ludności żydowskiej wymaga spojrzenia z perspektywy całej grupy społecznej tj. zarówno ludności biernej jak i czynnej zawodowo354. Wyniki I spisu wykazały duży odsetek biernych zawodowo wśród ludności żydowskiej. Zaledwie jeden na trzech Żydów wykonywał jakąkolwiek pracę zarobkową, wśród nie-Żydów odsetek ten był prawie dwukrotnie niższy355.
Z przytoczonych danych wynika, iż źródłem utrzymania ludności żydowskiej w województwie krakowskim w 1931 r. były dwa podstawowe działy zawodowe tj.
handel i ubezpieczenia oraz górnictwo i przemysł. Zjawisko miało charakter ogólnopolski, w przypadku województwa krakowskiego odwróceniu uległa kolejność preferencji źródeł zarobkowania. Na pierwszym miejscu znalazł się handel i ubezpieczenia, z którego żyła prawie połowa wszystkich Żydów, na drugim zaś górnictwo i przemysł, które dawało utrzymanie 1/3 ludności żydowskiej. Górnictwo i przemysł to niewątpliwie wyróżnik dla społecznych procesów zachodzących
352 G. Zalewska, Ludność żydowska …, s. 256.
353 Ibidem, s. 256.
354 P. Trojański, Żydzi w województwie …, s. 114.
355 Ibidem, s. 111, tab. 33.
90
w Wieliczce. Podobnie było w Bochni czy miastach „oleju skalnego”356 (ropa naftowa) na Podkarpaciu. W następnej kolejności były zawody rolnicze, komunikacja i transport oraz znaczna grupa tak zwanych innych, której odsetek w województwie prawie dwukrotnie przewyższał odpowiedni wskaźnik dla całego kraju357.
Najbogatsze rodziny z Klasny prowadziły działalność przemysłową i handlową.
Wyróżniali się wśród nich Perlbergerowie i Josephstalowie358. W 1854 r. w Klaśnie mieszkał siedemnastoletni Joachim Simon Perlberger, który poślubił młodszą o rok Lou Margolis (Margulis). Zapewne to oni stworzyli podstawy finansowej pomyślności rodu.
Już w 1897 r. wymieniono ich jako właścicieli fabryki rosolinów359 w Klaśnie, wydających córkę Małkę vel Manię, urodzoną w 1877 r. za Ismara Maxa Alhanda, kupca z Katowic360. Przed I wojną światową Perlbergerowie, Rubin (wspomniany jako przemysłowiec w 1891 r.), Marek i Jakub, byli właścicielami fabryki skór. Michał prowadził gorzelnię, syn i spadkobierca Hirsza (wymienianego w Klaśnie w 1895 r. jako przemysłowiec), rafinerię spirytusu i produkcję octu. Rafinacją spirytusu i produkcją wódek zajmował się Joachim Perlberger. Do rodziny Perlbergerów jak wynika z Księgi właścicieli nieruchomości, przed 1939 r. należały domy przy ul. Klaśnieńskiej 21 i 28/30361. Skorowidz przemysłowo-handlowy z 1913 r. Królestwa Galicyi podaje następujących właścicieli: Garbarnia: Perlberger Bracia, fabryka skór (własn. Rubin, Marek i Jakób) PFa362. Gorzelnie: Perlberger Michał, PFa. Rafineria spirytusu: Perlberger
356 M. Graniczny, S. Wołkowicz, M. Urban, K. Wołkowicz, A. Zdanwoski, Historia poszukiwań i wydobycia ropy naftowej na ziemiach polskich do 1939 r. Przegląd Górniczy, Nr 12, 2015, s. 151-156.
//yadda.icm.edu.pl (dostęp: 22.07.2021).
357 P. Trojański, Żydzi w województwie …, s. 111-114.
358 Księgi metrykalne 1790-1877; Metryka ślubów, 1877-1895; Metryka zaślubin okręgu metrykalnego Klasno, Państwowe Archiwum w Krakowie, Klasno, 1896-1899 AP Kraków, cyt. za: J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza …, s. 196.
359 Wysokoprocentowe likiery o smakach: ziołowo-gorzkim, różanym i kawowym. Rosolisy były znane w Europie już w XIV w. Jako pierwsi zaczęli je wyrabiać Włosi, najpierw alchemicy, a później zakonnicy i likworyści. Alechemikom zawdzięczają rosolisy swoją nazwę, pochodzącą od łacińskiego określenia
"rossolis", czyli rosa słoneczna.
360Księgi metrykalne 1790-1877; Metryka ślubów, 1877-1895; Metryka zaślubin okręgu metrykalnego Klasno, Państwowe Archiwum w Krakowie, 1896-1899 AP Kraków, cyt. za: J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza …, s. 196.
361Księga właścicieli nieruchomości, przed 1939 r., poz. 466-494, Archiwum Państwowe w Krakowie sygn.
Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, Wieliczka 177, cyt. za: J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza …, s. 222.
362 Protokołowana firma, w prawie austriackim firma wciągnięta w rejestr handlowy cyt. za: Encyklopedia Gutenberga (dostęp: 01.09.2016).
91
Hirsch syn, rafineria spirytusu, likieru i octu PFa. Spirytus Denaturowany: Perlbergera Hirsch syn, rafineria spirytusu, likieru i octu PFa. Rosoliny: Perlberger Hirsch syn, rafineria spirytusu, likieru i octu PFa. Kamieniołomy i budowa dróg: Perlberger Józef, PFa. (…) Mój pra-pra-dziadek Abraham Friedman, był jednym z pierwszych Żydów w mieście, zajmował się handlem żelaza. Mój dziadek Eliasz rozwinął przedsiębiorstwo, zajmował się prócz handlem żelazem, drewnem, posiadał cegielnię, młyn i tartak. Na początku XX wieku przedsiębiorstwo zatrudniało 200 pracowników363. Rodzina Josephstal odnotowana została w księgach metrykalnych w drugiej ćwierci XIX wieku Eisig (Izaak) poślubił w 1880 r. Chaję Sarą Nebenzahl. Abrahama określono jako przemysłowca (1891) i fabrykanta miodu (1893). Jego spadkobiercą był Izrael, właściciel miodosytni i producent miodów pitnych, jego zakład mieścił się przy dzisiejszej ul.
Klaśnieńskiej 32/34364. Antonina wyszła za mąż za Jojnę Hirscha; w 1885 r. wydawali za mąż córkę Esterę Marię365. Bienenstockowie, zapisani zostali w Klaśnie już w pierwszej połowie XIX wieku, należeli zapewne do bardziej znaczących rodzin, Eliasz, syn handlarza Józefa i Zipory z Königsbergów, zawarł małżeństwo w 1894 r. Rodzina Königsbergerów, odnotowana była w Klaśnie w 1837 r. O jej szerokich kontaktach świadczy fakt, że w 1873 r. Estera Königsberger poślubiła pochodzącego z Węgier Izraela Händlera. Eisig, kupiec wiktuałów, miał syna, muzykanta w Wieliczce, który w 1886 r.
ożenił się z córką handlującego zbożem Löbla Leichtaga, Barbarą - Basią. Wspomniany wcześniej Abraham, zwany Abe Siel, był w Wieliczce piekarzem w 1897 r. poślubił Ides Goldberg366. Wyróżniali się także Herstahlowie, którzy zamieszkali w okolicy Wieliczki przed połową XIX wieku, należała do nich kamienica przy ul. Klaśnieńskiej 29 (jako jej właściciele występują w okresie międzywojennym XX wieku), w której znajdowała się gospoda oraz - jak wynika z częściowo czytelnego do dziś napisu: hurtownia i skład wódek założona w roku 1898. W 1889 r. w księgach wspomniany został kupiec Izaak, wydający za mąż córkę Gołdę. Nuchne Herstahl, urodzoną w Klaśnie w 1865 r.,
363 U. Żyznowska, A. Krzeczkowska, Żydzi Wieliczki …, s. 181.
364 Skorowidz Przemysłowo-Handlowy 1913 r. T. 1.
365 J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza …, s. 197.
366 Ibidem.
92
mieszkająca w Wieliczce, w 1896 r. poślubiła Barucha Urbacha z Krakowa367. Wspomnienia Zellner Larry368: (…) skręcało się z Klaśnieńskiej w prawo w wąską uliczkę obok szynku Herstahla.
W latach 1836-1838 założono dwie rafinerie spirytusu na Klaśnie369. 30 kwietnia 1928 r. w wiadomościach urzędu patentowego ukazała się informacja, iż pod nr rej. 16347
— 16350 został zastrzeżony znak towarowy fabryki likierów i wódek słodkich: Erven Lucas Bols Sp. z ograniczoną odpowiedzialnością z Klasny370. Rodziny utrzymywały się z handlu o lokalnym tylko zasięgu, ich przedstawiciele określani byli w aktach metrykalnych jako kupcy bądź handlarze: Izrael (wspomniany w 1890 r.) i Chaim Brennerowie (syn tego ostatniego Jeruchem był w 1893 r. rzezakiem w Krzeszowicach), Selig Buchführer (jego syn Tobiasz był w 1894 r. piekarzem w Dobczycach), Hirsz Friedman (jego syn Abraham miał w 1892 r. restaurację w Wieliczce.371. Wspomnienia Joachim Wimmer372: (…) Dziadkowie mieszkali na Rynku Górnym 15, Dziadek był architektem sam zaprojektował nasz dom, budynek straży ogniowej, sukiennic i synagogi przy ul. Górsko. Mój ojciec Nuchem ur. 1888, z mamą Salą Palek ożenił się w 1921 r.
Mama przyjechała do Wieliczki ze Lwowa, jej ojciec był kupcem zboża. Mama urodziła się 1900 r. Mój tata dzierżawił od magistratu wszystkie place w Wieliczce i z tego się utrzymywał. Do ojca należały wszystkie miejsca handlowe w mieście, jeśli rolnicy chcieli przyjechać do miasta i tam sprzedawać musieli płacić mu podatek. Ojciec zatrudniał 25 osób do zbierania podatku. Mama prowadziła dom. Miałem dwóch braci i siostrę, Heniek 3, Salomon 6 i Sabina 9. Dom był piękny, ładnie umeblowany, prowadziliśmy koszerną kuchnię. Dom był nowoczesny, z kanalizacją, ale łazienki były na korytarzu dla każdego piętra oddzielne. Salomon Wimmer - Dziadek od strony ojca był jednym z pierwszych
206 Księgi metrykalne 1790-1877; Metryka ślubów, 1877-1895; Metryka zaślubin okręgu metrykalnego, Państwowe Archiwum w Krakowie Klasno, 1896-1899, AP Kraków, cyt. za: J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza …, s. 197.
368 U. Żyznowska, A. Krzeczkowska, Żydzi Wieliczki …, s. 155.
369 S. Gawęda, Wieliczka w czasie II Rzeczpospolitej [w:] S. Gawęda, A. Jodłowski, J. Piotrowicz, Wieliczka ..., s. 206.
370 Zastrzeżony znak towarowy znajduje się w aneksie.
371 Księgi metrykalne 1790-1877; Metryka ślubów, 1877-1895; Metryka zaślubin okręgu metrykalnego Klasno, Państwowe Archiwum w Krakowie, 1896-1899 AP Kraków, cyt. za: J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza …, s. 198-199.
372 U. Żyznowska, A. Krzeczkowska, Żydzi Wieliczki …, wspomnienia Józefa Rozewicza, s. 181.
93
Żydów, którzy przenieśli się z getta Klaśnieńskiego373 do Wieliczki. Wówczas374 wszystkie sklepy na rynku były zajmowane przez Żydów. Był też pierwszym żydowskim reprezentantem w radzie miasta.
W obrębie Cechu Zbiorowego (Wielkiego), aż do 1917 r. dominował podział profesji rzemieślniczych między majstrów Polaków i majstrów Żydów. Do profesji niemal wyłącznie wykonywanych przez izraelitów należały: zegarmistrzostwo, blacharstwo, szklarstwo, introligatorstwo i garbarstwo. Rzemieślnicy żydowscy przeważali we fryzjerstwie. W równoważnej proporcji rozwijały się polskie i żydowskie warsztaty krawieckie375
Skorowidz przemysłowo-handlowy z 1913 r. Królestwa Galicyi podaje następujących przedstawicieli drobnego handlu i usług: Zegarmistrzostwo: Pemper Samuel, Schustermann Hersch, Wieliczka Tiefenbrunner Efroim Wieliczka (Rynek) Perlberger Jozue, fabryka słomianek, słomianki do opak. Flaszek, Odzież - Wieliczka Manne Izaak, Schneider Benjamin, Fabryka wyrobów papierowych „Postęp” (Wieliczka ul. Sandomierska) Gold Marek, Artykuły żywnościowe Grossmann Saloman, Kraus Izrael, Chłodzące napoje - Stoger Majer, Młyn solny - Stummer Karol, Rynek Dolny - Stehlik Zygmunt drogeria i laboratorium chemiczne, Szyldy - Alterman Izaak, Wassberger Gab., Restauracye: Einhorn Józef, Handel węgla i koksu: Zimmer Salomon Handel Nafty i dziegciu: Rozenzweig Salomon, PFa, Nafty, mydła: Fallek Abraham Majer Hurtownia szkła i porcelany, Kummer Eber, Handel gotową odzieżą - Wieliczka, Melzer Nechemiasz, Oberschutzer Regin, Handel towarami korzennymi - Rozenzweig Salomon PFa. Skład wiktuałów i mąki (Rynek materiałów drewnianych) Rosenzweig Salamon, Handel drożdży i octu Wieliczka Dominitz Salamon, Handel materiałów tłuszczowych, artykułów drogeryjnych: Goldstein Efroim, h. smarowidła, farb, Handel towarów mieszanych: Ebersmann Eliasz, Joachimowicz Efroim, Mandziej Mikołaj.
Jako przemysłowcy względnie fabrykanci wymienieni zostali w księgach metrykalnych Izaak Silbiger (1855), Salomon Herzman (1890), Izydor Matzner (1870;
wywodzący się z rodziny zamieszkałej tu już przed potową XIX wieku), Izaak Obstler
373 Na Klaśnie nie było getta, lecz dzielnica zamieszkiwana głównie przez Żydów.
374 Przed 1939 r.
375 M. Międzobrocka, Rzemiosło wielickie w czasach autonomii galicyjskiej [w:] Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce, T. XXI, 2001, s. 159.
94
(1895)376. Szynkarzami byli Eliasz Herstein (jego syn Pinkas, urodzony w 1865 r., poślubił w 1896 r. Malkę vel Amalię Gritzer z Krakowa), Samuel Lipschitz (w 1895 r.
wydał córkę Beilę za parasolnika z Klasną Pinkasa Steinbegera), Izaak (Eisig) Wolf z Limanowej w 1864 r. i ożeniony w Klaśnie w 1887 r. (jego krewnym był Joaw, urodzony w Klaśnie377 w 1886 r.), kupiec w Wieliczce378.
Inne, notowane w księgach metrykalnych nazwiska, to Blatt (Simson wspomniany w 1860 r.), Dawidowicz (Alter syn Eisiga brał ślub w 1882 r., Eisig Dawid w 1889 r.), Eiscnberger (Mojżesz, 1890), Ebersmann (rodzina notowana w tej okolicy w drugiej ćwierci XIX wieku; Izrael syn Abrahama żenił się w 1880 r.), Fallek (Abraham Meir, 1880), Gleichsman (nazwisko to pojawiło się w okolicy w drugiej ćwierci XIX wieku; w 1879 r. Izrael ożenił się z Sircą Glasscheib), Goldstein (mieszkali tu przed połową XIX w.; Niechemiasz vel Cheli wydawał za mąż córkę w 1896 r.), Gullmann (1826-1840; nie wiadomo, czy z Klasny), Guttman (Salomon, 1892), Hasserberger (co najmniej od 1873 r.), Joszkowicz (szewc Alter Chaim, 1895), Kaufman (Izrael, 1884), Koffersman (wyrobnik Jakub, 1899), Kraus (rodzina rzeźników; Józef wspominany był w latach 1892 i 1896, jego syn Izrael ożenił się w 1899 r.), Leinter, Lenczerer (Feiwel urodzony w Niepołomicach w 1873 r. i zamieszkały w Klaśnie, czeladnik krawiecki, ożenił się z Sussel Wetstem z Klasna w 1896 r.), Linter (Mojżesz, 1877), Minz (wyrobnik Selig, 1892), Neuman, Schneider (Mojżesz, w 1883 r. ożenił się z Rywką Schuster z Klasną), Schreiber (rodzina żyjąca tu zapewne już przed połową XIX wieku), Schwarzhosen (Chaje Reisel, 1882; wyrobnik Leib, 1889), Tisch (Lobel, 1881), Traubmann, Walner, Weisberger379.
Z czasem Żydzi rozwinęli różne gałęzie przemysłu, prowadzili hurtownie lub zajmowali się na mniejszą skalę drobnym handlem. Popularnością wśród inteligencji cieszyły się wolne zawody, w których mieli zapewnioną względną samodzielność oraz
376 Księgi metrykalne 1790-1877; Metryka ślubów, 1877-1895; Metryka zaślubin okręgu metrykalnego Klasno, Państwowe Archiwum w Krakowie, 1896-1899 AP Kraków, cyt. za: J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza …, s. 199.
377 Księgi metrykalne 1790-1877; Metryka ślubów, 1877-1895; Metryka zaślubin okręgu metrykalnego, Państwowe Archiwum w Krakowie Klasno, 1896-1899, AP Kraków.
378 J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza …., s. 199.
379 Księgi metrykalne 1790-1877; Metryka ślubów, 1877-1895; Metryka zaślubin okręgu metrykalnego Klasno, Państwowe Archiwum w Krakowie, 1896-1899 AP Kraków, cyt. za: J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza …, s. 199.
95
w których mogli unikać niechęci swoich zwierzchników380. Systematycznie wzrastał odsetek Izraelitów w krakowskiej adwokaturze oraz lecznictwie. Żydzi polscy nie stanowili jednolitej grupy, pod względem zawodowym podejmowali zatrudnienie w handlu i drobnej wytwórczości (80%), wśród właścicieli przedsiębiorstw przemysłowych odsetek Żydów wynosił około 45 %381. Handel detaliczny stanowił podstawowe źródło dochodu wielickich Żydów. Prawie wszystkie sklepy w Rynku Górnym, na przedmieściach i w centrum były w rękach żydowskich. W żydowskiej społeczności nie brakowało rzemieślników różnych zawodów: szewców, krawców, kowali, piekarzy, blacharzy. W Wieliczce było zaledwie kilku wykwalifikowanych specjalistów. Większość obywateli z powodu kłopotów finansowych żyła w ubóstwie wspomnienia Mosze Yahrbaum382.
Olszewicz (1938) w swojej pracy przytacza: ludność żydowska trudni się głównie handlem, pośrednictwem i rzemiosłem część Żydów zajęta jest w wolnych zawodach383. Ludność wyznania mojżeszowego była ekonomicznie silniejsza od ludności chrześcijańskiej co potwierdzają wykazy podatkowe384. Żydowska społeczność Wieliczki była zamożna o czym świadczy charakter jej działalności w mieście.
Najważniejsze przedwojenne zakłady jak garbarnia, gorzelnie, fabryka wyrobów papierowych, młyn, cegielnia, tartak, wytwórnia likierów należały do wielickich i klaśnieńskich Żydów385. W mieście obok stacji kolejowej na ulicy (obecnie ul.
Narutowicza) znajdowały się: tartak, cegielnia i młyn rodziny Friedmanów, zatrudniająca łącznie około 200 osób. Fabryka wyrobów papierowych Golda mieszcząca się powyżej ul. Daniłowicza, została później przejęta przez rodzinę Sznurów. Z małymi wyjątkami Żydzi opanowali cały handel miejski np. sprzedaży piwa386. Należy zauważyć, iż wśród
380 K. Karolczak, Ludność żydowska w Krakowie na przełomie XIX i XX wieku [w:] F. Kiryk, Żydzi w Małopolsce, Południowo-wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, Przemyśl 1991, s. 255.
381 P. Borecki, Uwagi o statusie prawnym wyznawców judaizmu na ziemiach polskich, Czasopismo Prawno-Historyczne, Tom LXII, 2010, s. 69.
382 U. Żyznowska, A. Krzeczkowska, Żydzi Wieliczki …, s. 85.
383 B. Olszewicz, Obraz Polski dzisiejszej, Warszawa 1938, s. 98.
384 K. Karolczak, Ludność żydowska w Krakowie …, s. 253.
385 F. Zacny, Żydzi w dziejach miasta i saliny wielickiej, Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce, XX, s. 119.
386 Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział na Wawelu, Archiwum Gotców - Okocimskich, 404, Browar okocimski reprezentowała w zastępstwie w Wieliczce w latach 1909-33 rodzina Mehlów cyt. za:
F. Zacny, Żydzi w dziejach miasta i saliny wielickiej, Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce,
F. Zacny, Żydzi w dziejach miasta i saliny wielickiej, Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce,