Uniwersytet Pedagogiczny
im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
Wydział Humanistyczny
Instytut Historii i Archiwistyki
Magdalena Nowak
Społeczność wielickich Żydów w latach 1939-1945
Promotor:
Prof. dr hab. Jacek Chrobaczyński Promotor pomocniczy:
Dr hab. Anna Zapalec prof. UP
Kraków 2021
2
Wstęp ... 3
1. Żydzi w Wieliczce do roku 1939. ... 32
2. Wrzesień - październik 1939. Wojna niemiecko - polska i sowiecko - polska, skutki dla środowiska żydowskiego. ... 57
3. Żydzi wieliccy pomiędzy początkiem okupacji, a procesem gettoizacji - struktura, stratyfikacja, stosunki wewnętrzne, polityka i praktyka okupacyjna, codzienność okupacyjna. 86 4. Getto w Wieliczce. Akcja wysiedleńcza sierpień 1942 r. ... 202
5. Żydzi wieliccy po Zagładzie w świetle zachowanych dokumentów oraz w wspomnieniach świadków historii. ... 245
Zakończenie. Konkluzje. Pytania i dalej dylematy. ... 254
Aneks ... 297
Tabele ... 302
Mapy ... 308
Sprawiedliwi wśród Narodów Świata – biogramy osób z terenu Wieliczki z Muzeum Yad Vashem w Jerozolimie. Tłumaczenie z j. angielskiego ... 311
Fotografie ... 326
Macewy z cmentarza na Sierczy ... 362
Źródła ilustracji ... 373
Słowniczek ... 374
3
Wstęp
Historia wielickich Żydów sięga początkami XIV w.1 i była ściśle związana z produkcją żup solnych2. Żydzi by móc uzyskać korzyści z handlu solą i trunkami, zaczęli osiedlać się tuż przy granicy z miastem, jednak poza jego jurysdykcją w osadzie zwanej Klasno. Mieszczanie wieliccy, wbrew oficjalnie obowiązującym zakazom utrzymywali stałe kontakty handlowe z Żydami z Kazimierza i Krakowa3, a ci z kolei czerpali zyski z dzierżawy żup solnych. W dobie zaborów systematycznie wzmacniała się pozycja i prestiż finansowy Żydów. Dzięki serii patentów tolerancyjnych cesarza Józefa II Habsburga wydanych w latach 1780-1790, wprowadzono wolność wyznania i ujednolicono prawa wszystkich religii w całym cesarstwie4. Od końca XVIII w. mogli bez większych przeszkód przenosić się do miasta i konkurować z miejscowymi rzemieślnikami handlując salinami5. Pełnię praw obywatelskich przyniosła Żydom dopiero ustawa zasadnicza z 21 grudnia 1867 r.6
Już pod koniec XVIII wieku na zachodnich obrzeżach Wieliczki prężnie funkcjonowało osiedle żydowskie, posiadające wówczas własną synagogę, kirkut, szpital dla ubogich7, cheder oraz mykwę. U progu odzyskania państwowości polskiej,
1 W XIV wieku w radzie królewskiej na dworze Kazimierza Wielkiego działał żydowski bankier i finansista o nazwisku Lewko, który był jednocześnie żupnikiem w Wieliczce i w Bochni. Na mocy dekretu wydanego w 1566 r. przez króla Zygmunta Augusta Privilegium de non tolerandis Judaeis – (z łac. przywilej nieakceptowania Żydów) zabraniano obcym i Żydom przebywać w Wieliczce i kupczyć solą.
2 Nazwą Żupy Krakowskie określano przedsiębiorstwo powstałe pod koniec XIII wieku, w skład którego wchodziła żupa w Wieliczce (Kopalnia soli Wieliczka) i żupa w Bochni (Kopalnia soli Bochnia), wraz z warzelniami znajdującymi się w tych miastach, nadwiślańskimi portami żupnymi od końca XVI do początku XVIII wieku. A. Keckowa, Żupy krakowskie w XVI–XVIII wieku (do 1772 roku), Wrocław 1969.
(dostęp: 5.11.2018) https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/zupy-krakowskie;4003200.html
3 M. Bałaban, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, t. I, Kraków 1937, s. 11, E. Muller, Żydzi w Krakowie w drugiej połowie XIV stulecia, Kraków 1906, s. 46-51.
4 F. Battenberg, Żydzi w Europie. Proces rozwoju mniejszości żydowskiej w nieżydowskim środowisku Europy 1650-1933, Wrocław Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2008, s. 283.
5 S. Gawęda, A. Jodłowski, J. Piotrowicz, Wieliczka – dzieje miasta, Oficyna Cracovia, 1990, s. 203.
6 J. Michlewicz, Żydowskie okręgi metrykalne i żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji doby autonomicznej, Księgarnia Akademicka, Kraków 1995, s. 18.
7 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T.13, red. B. Chlebowski, 1893, s. 320.
4
klaśnieńska społeczność stanowiła dynamiczny organizm oparty na handlu i przemyśle8. W środowisku galicyjskich Żydów Klasno, mimo iż stosunkowo niewielkie, zajmowało pozycję centralnej gminy wyznaniowej. W 1870 r. gmina9 skupiała wyznawców religii mojżeszowej zamieszkujących 107 okolicznych miejscowości10 i liczyła blisko pięć tysięcy członków11. Na początku lat dwudziestych dwudziestego wieku wyznawcy judaizmu stanowili 15,6 procent mieszkańców Wieliczki. Żydzi na co dzień mówili w języku jidysz, a rytm ich życia wyznaczał kalendarz praktyk religijnych12. Ortodoksyjne rodziny stały na straży zasad tradycyjnego judaizmu, potępiając wszelkie przejawy jego odstępstw. Prowadzili intensywne życie religijne i kulturalne, typowe dla małomiasteczkowej Polski okresu międzywojennego.
Przez blisko dwieście lat społeczność klaśnieńskich Żydów zachowywała swoją odrębność administracyjną i religijną13. Wraz z intensywnym rozwojem miasta, osada została włączona w granice administracyjne Wieliczki, zachowała jednak swój charakter i pozostawała nadal żydowską dzielnicą. Społeczność klaśnieńskich Żydów do wybuchu II wojny światowej funkcjonowała jako odrębny okręg metrykalny izraelickiej gminy wyznaniowej, o czym świadczą zachowane księgi metrykalne oraz akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego Klasno-Podgórze. W latach 1939-1945 nastąpiła zmiana nazwy na Jüdische Gemeinde Wieliczka - Gminę Żydowską w Wieliczce.
W czasie II wojny światowej powołano w Wieliczce Judenrat, Żydowską Samopomoc
8 F. Zacny, Żydzi w dziejach wielickiej saliny (do 1914 r) [w:] Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce, T. 20, Wieliczka 1997, s. 119.
9 Toczy się spór o stosowaną w literaturze terminologię określający instytucję żydowskiej gminy. Patrz.
J. Michlewicz, Żydowskie okręgi metrykalne…., s. 13.
10 J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza dach Wieliczki, Siercza 2005, s. 193.
11 J. Michalewicz, Żydowskie okręgi metrykalne …..s. 71.
12 Ch. R. Browning, Pamięć przetrwania. Nazistowski obóz pracy oczami więźniów, Wołowiec: Czarne, 2012, s. 43.
13 Materiały statystyczne dokumentujące obecność żydowskiej gminy wyznaniowej ok. 1870, J. Michlewicz, Żydowskie okręgi metrykalne …, s. 88 i s. 160, plan miasta z 1742 r. opracowany przez I.F. Mulendorfa, Siercza dach Wieliczki, s. 164, plan miasta L. E. Hadriana z 1818 r., Muzeum Żup Krakowskich, kart., sygn. 429-516, plan katastralny Sierczy z Klasnem z roku 1847 r., Archiwum Państwowe w Krakowie, J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza …, s. 164.
5
Społeczną delegaturę w Wieliczce oraz Ambulatorium przy Gminie Żydowskiej w Wieliczce.
Badania nad losami lokalnych społeczności żydowskich w latach 1990 - 2019 podejmowało wiele wiodących ośrodków akademickich14. Mimo prowadzonych kwerend wiele dokumentów źródłowych pozostaje nadal niewykorzystane. Społeczność wielickich Żydów nie została w pełni zbadana, a opublikowane prace nosiły jedynie charakter przyczynkowy. Zaproponowana w ramach niniejszej rozprawy analiza, stanowi próbę pogłębienia badań regionalnych i uzupełnienie stanu wiedzy o losy społeczności wielickich Żydów w czasie okupacji niemieckiej. To rodzaj studium przypadku, perspektywa mikro historii z szeroko zarysowanymi kontekstami dynamiki ówczesnego procesu historycznego. Do podjęcia dalszych badań nad społecznością w tak rozumianym założeniu warsztatowym skłoniła mnie wcześniejsza kwerenda materiałów archiwalnych dotycząca gminy miejskiej Wieliczki znajdujących się w Żydowskim Instytucie Historycznym oraz w Muzeum Yad Vashem w Jerozolimie. Spośród zachowanych w archiwach materiałów w ramach wydzielonego zespołu znaczną część stanowiły przede wszystkim mikrohistorie byłych mieszkańców miasta.
Przedłożona praca osadzona została w nurcie badań mikrohistorycznych15. Zdecydowano się na wybór tej metody mimo, iż twardych danych źródłowych na poziomie mikrohistorii było stosunkowo mało. Pomimo pewnych ograniczeń, metoda stosowana jest przez badaczy zajmujących się okresem II wojny światowej.
W odniesieniu do terenów okupowanej Polski metodą mikrohistorii posłużył się np.
14 Dzieje i kultura Żydów w Wadowicach 1865-1945, K. Iwańska, Kraków 2016, M. Pawilina-Meducka, Kultura Żydów województwa kieleckiego (1918-1939), Kielce, 1993, R. Renz, Społeczności małomiasteczkowe w województwie kieleckim 1918-1939 r., Kielce 1990, R. Piasecka, Społeczność żydowska w powiecie jędrzejowskim w latach 1918-1945 r.[w:] Z przeszłości Żydów polskich, red.
J. Wijaczka, G. Miernika, Kraków 2005, B. Zbroja, Żydowska gmina wyznaniowa w Podgórzu 1891-1939 r. Rocznik Krakowski t. LXX, 2004, s. 1-2., Żydzi skawiński, J. Prochwicz, 2000 r., A. Cahn, M. Cahn, Myślenice. Ślady żydowskiego miasteczka. Spacerownik, Myślenice 2011, D. Swałtek-Niewińska, Powiat Bocheński [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. B. Engelking, J. Grabowskiego, T. I i II, Warszawa 2018, s. 523.
15 Mikrohistoria nurt badań zapoczątkowany w latach siedemdziesiątych XX w., według jednego z twórców metody Giovanni Levi, jej głównym celem jest zachowanie elementu indywidualnego narracji przy jednoczesnym dążeniu do generalizacji. Przy założeniu, że pojedyncze przypadki mogą okazać się kluczowe do ukazania ogólniejszych fenomenów. Cyt. za: https://histmag.org/Mikrohistoria-otwieranie- nowych-horyzontow-9621, (dostęp: 20.07.2020 ).
6
Christopher Browning, badając historię obozu pracy niewolniczej w Starachowicach16. Wobec skąpych źródeł archiwalnych sięgnął do wspomnień 472 żydowskich więźniów17 co dało znamienny, twórczy efekt. Przykładami prac opisujących koncepcję mikrohistoriografii są: Historia społeczna, historia codzienności, mikrohistoria, w przeł.
Andrzeja Kopackiego (1996), Ewy Domańskiej Mikrohistorie: spotkania w międzyświatach (1999) oraz Karoliny Polasik Antropologiczny rekonesans historyka.
Szkice o antropologii historycznej (2007). Podobną metodę zastosowali opisując dzieje Żydów w powiecie gorlickim Michał Kalisz i Elżbieta Rączy18 oraz w obszernym i nowatorskim projekcie badawczym, którego zwieńczeniem była dwutomowa publikacja pt. Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski Barbary Engelking i Jana Grabowskiego (2018). Na podstawie literatury i przedstawionych założeń podjęto się próby rekonstrukcji rzeczywistego obrazu życia codziennego badanej społeczności. Analiza antropologiczna dotyczyła głównie badania człowieka (osoby) jako jednostki w społeczeństwie w kontekście historycznej dynamicznej zmienności, biorącej pod uwagę również warunki ekonomiczne, społeczne i kulturowe w tym szczególny wyróżnik – destrukt wojny. Nie pozostaję obojętna na zarzuty jakie są formułowane przez innych badaczy w stosunku do opisanej metody. Zarzuca się jej subiektywny charakter oraz fakt, iż stworzony na jej podstawie obraz przeszłości jest jedynie fragmentem opisującym przeszłość. Wydaje się jednak, iż są sytuacje, kiedy metoda mikorohistoriograficzna jest jedyną możliwą metodą poznania, dzięki której możemy znaleźć odpowiedzi na nurtujące nas pytania dotyczące czasów minionych.
Pozwala na wnikliwą analizę social history w dwu perspektywach - tradycyjnej: sprawcy -ofiary-świadkowie, ale i relacji poszerzonej: sprawcy/współsprawcy-ofiary-świadkowie
16 Ch. R. Browning, Pamięć przetrwania. Nazistowski obóz pracy oczami więźniów, Wołowiec, Czarne, 2012.
17 Dalej jest noc Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. B. Engelking, J. Grabowskiego , T. I i II, Warszawa 2018, s. 18, Ch. R. Browning, Pamięć przetrwania. Nazistowski obóz pracy oczami więźniów, Wołowiec, Czarne, 2012, Zwykli ludzie. 101. Policyjny batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie”, Warszawa, Bellona, 2000.
18 M. Kalisz, E. Rączy, Dzieje społeczności żydowskiej powiatu gorlickiego podczas okupacji niemieckiej 1939-1945, Rzeszów Instytut Pamięci Narodowej, 2015.
7
stąd też różnica w kontekście: stosunki polsko-żydowskie, żydowsko-polskie, co nie zawsze oznacza to samo.
Zastosowane pojęcie social history, obejmuje szerszą dziedzinę badań historycznych, która przygląda się przeżywanym doświadczeniom z przeszłości. To podejście było głównym polem rozwoju w latach 60. i 70. wśród naukowców i nadal jest reprezentowany na wydziałach historii w Wielkiej Brytanii, Kanadzie, Francji, Niemczech i Stanach Zjednoczonych. Jeden ze znanych historyków społecznych Charles Tilly, określa zadania historii społecznej jako dokumentowanie dużych zmian strukturalnych, rekonstrukcję doświadczeń zwykłych ludzi w trakcie tych zmian i ich wzajemne połączenie19.
Celem klarownego przedstawienia tematu rozważania badawcze rozpoczynają się od okresu lat dwudziestych XX wieku. Uwarunkowaniem tu pozostawał koncept francuskiej Anndes20 – historii długiego trwania z wyróżnikiem ciągłości i zmiany.
Konsekwencję tak zdefiniowanej autorskiej postawy badawczej pozostało przekonanie, że bez odwołania się do ważnych procesów jakie miały miejsce w dwudziestoleciu międzywojennym, analiza byłaby częściowa, a przedstawiony obraz społeczności niepełny. Opis lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku należy potraktować jako wstęp do niniejszego tematu. Obraz życia społeczności żydowskiej w międzywojennej Wieliczce został odtworzony na podstawie świadectw zebranych w latach 1945-1948.
Ponadto analizę oparto o zachowane materiały źródłowe i wspomnienia świadków zgromadzone w archiwach w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku oraz relacje video utrwalone w latach dziewięćdziesiątych, które dotyczyły społeczności badanego terenu. W procesie rekonstrukcji żydowskiej historii społecznej okresu Zagłady i czasu po Zagładzie uzasadnione jest korzystanie z różnych relacji osobistych. Jak ujął to
19 Ch. Tilly, The Old New Social History and the New Old Social History, Review 7 (3), Winter 1984:
363-406.
20 Długie trwanie (fr. longue durée) – termin opracowany przez Fernanda Braudela oznaczający perspektywę czasową, w której dokonują się przemiany cywilizacyjne i religijne. Z perspektywy długiego trwania większość wydarzeń politycznych jest nieistotna, czy wręcz niezauważalna. W koncepcji metodologicznej Braudela wydarzenia polityczne (bitwy, wojny etc.) stanowią najpłytszą warstwę historii, na głębszym poziomie znajdują się procesy gospodarcze. Przemiany cywilizacyjne i religijne budują poziom najgłębszy, który jest zarazem najważniejszy dla zrozumienia całości dziejów. W. Wrzosek, Wojna w systemie społecznym F. Braudela [w:] Przemoc. W poszukiwaniu interpretacji, red. W. Hanasz, G. Zalejko, Toruń, UMK, 1992, s. 281-304.
8
historyk Omer Bartov relacje mogą ocalić wydarzenia od zapomnienia, ale pozwalają też spojrzeć na wydarzenia z konwencjonalnych dokumentów z zupełnie innej perspektywy21. Jego zdaniem bez odpowiedniej lektury relacji naocznych świadków, zarówno tych spisywanych „wewnątrz wydarzenia”, jak i już po nim, nie sposób odpowiedzieć na pytania nurtujące badaczy zajmujących się Zagładą w Europie Wschodniej.
Literatura i źródła
Na przestrzeni dziesięcioleci ukazały się następujące prace dotyczące społeczności żydowskiej okresu międzywojennego w latach trzydziestych XX wieku:
Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i w XX. Studium statystyczne22. Książka zawiera statystyki dotyczące ludności żydowskiej na terenie Królestwa Kongresowego i na ziemiach wschodnich ze szczególnym uwzględnieniem ludności miast, powiatów i wsi. Struktura zawodowa i społeczna ludności żydowskiej w Polsce23 autorstwa Jerzego Gliksmana ukazuje strukturę społeczną Żydów, prezentuje udział ludności żydowskiej w handlu, rzemiośle i przemyśle w Polsce. W latach 1932–1933 opublikowane zostało dwutomowe, wielozeszytowe dzieło pt. Żydzi w Polsce odrodzonej działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna24 wspólnego autorstwa: Ignacego Schipera (1884-1943), Ari Tartakowera (1897-1982) i Aleksandera Hafftki (1892-1964).
Wydawnictwo składało się z 5 części: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, Kultura Żydów w Polsce przedrozbiorowej, Żydzi Polscy w okresie porozbiorowym (do 1918 r.), Żydzi w Rzeczypospolitej Polskiej w okresie 1918-1933 i Życie gospodarcze. Było to pierwsze tego typu kompleksowe ujęcie wybranych tematów. W 1963 r. autorstwa Szyji Bronsztejn pt. Studium statystyczne, ukazało się opracowanie dotyczące demografii Żydów w Polsce. W 1987 roku wydane zostało opracowanie Uwagi o sytuacji gospodarczej Żydów w Polsce międzywojennej autorstwa Wiesława Wiślickiego25.
21 O. Bartov, Testimony and history. Setting the record straight, Pasword, Spring 2011, s. 24, cyt. za: J. B.
Michlic, Piętno Zagłady, Żydowski Instytut Historyczny, 2020, s. 78.
22 B. Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i w XX. Studium statystyczne, Warszawa 1930.
23 J. Gliksman, Struktura zawodowa i społeczna ludności żydowskiej w Polsce, Warszawa 1930.
24 Żydzi w Polsce odrodzonej działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna, red. I. Schipera A. Tartakowera, A. Hafftki, t. I i II, Warszawa 1933.
25 W. Wiślicki, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1987, nr 2.
9
Następnie wydane drukiem zostały: Struktura społeczno-zawodowa Żydów galicyjskich na początku XX w. autorstwa Tomasza Gąsowskiego26, Żydzi Europy Środkowo- Wschodniej w okresie międzywojennym E. Mendelson’a27, Żydowska ludność pracująca w Polsce 1918-1939 Bina Garncarski-Kadary28. Wymienione pozycje wydawnicze poświęcone sytuacji Żydów w okresie międzywojennym, ukazują różne aspekty ich życia.
W 1991 roku ukazała się książka opracowana pod redakcją Feliksa Kiryka pod tytułem Żydzi w Małopolsce. Studia z dziejów osadnictwa i życia społecznego29. Publikacja jest zbiorem studiów nad osadnictwem i różnymi przejawami aktywności społecznej Żydów żyjących w Polsce i wśród Polaków. Ukazuje zarówno negatywne jak i pozytywne przykłady współżycia obydwu społeczeństw. Prezentuje skupiska żydowskie na przestrzeni wieków, od końca XVI wieku, aż do problematyki pogromów w województwie kieleckim w latach 1945-1946 r. W 1995 r. wydana została przez Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego praca Jerzego Michalewicza, pt.
Żydowskie okręgi metrykalne i żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji, która ujmuje w sposób całościowy spis gmin administracyjnych, dóbr tabularnych i osad wchodzących w skład żydowskich okręgów metrykalnych oraz żydowskich gmin wyznaniowych Galicji. W 2005 wydana została praca Krystyny Samsonowskiej Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczność w województwie krakowskim (1918-1939) 30. W 2009 roku ukazała się praca Żydzi w województwie krakowskim 1918-1939 r. autorstwa Piotra Trojańskiego poruszająca problematykę udziału Żydów w życiu gospodarczym Polski międzywojennej województwa krakowskiego.
W historiografii Wieliczki, występują opracowania traktujące głównie o dziejach kopalni soli oraz o żupie krakowskiej w Wieliczce. Wydana w 1990 r.
monografia pt. Wieliczka-dzieje miasta31, kwestię obecności społeczności żydowskiej
26 Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1988, nr 102.
27 E. Mendelson, Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym, Warszawa 1992.
28 B. Garncarski-Kadary, Żydowska ludność pracująca w Polsce 1918-1939, Warszawa 2001.
29 Żydzi w Małopolsce. Studia z dziejów osadnictwa i życia społecznego, red. F. Kiryk, Przemyśl, Południowo-wschodni Instytut Naukowy, 1991.
30 K. Samsonowska, Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczność w województwie krakowskim (1918- 1939), Kraków 2005.
31 S. Gawęda, A. Jodłowskiego, J. Piotrowicz, Wieliczka....
10
porusza jedynie marginalnie, wspominając o jej występowaniu na obrzeżach miasta.
W 1997 r. ukazała się praca Franciszka Zacnego: Żydzi w dziejach miasta i saliny wielickiej (do 1914 roku) w Studiach i Materiałach Dziejów Żup Solnych w Polsce.
Opracowanie przedstawia związki Wieliczki z Żydami, od XIV w. aż do wybuchu I wojny światowej. Dopiero wydana w 2005 roku publikacja pt. Siercza dach Wieliczki, Józefa Piotrowicza i Bogdana Krasnowolskiego, w której znalazły się informacje na temat początków żydowskiej osady na Klaśnie. Uzupełnieniem książki były inskrypcje nagrobne autorstwa Leszka Hońdo opatrzone tłumaczeniem na język polski wraz z fotografiami. Materiały zgromadzone w czasie pracy nad publikacją, posłużyły autorom do ukazania kompleksowego ujęcia tematu i w 2012 r., nakładem wydawnictwa ukazało się opracowanie Urszuli Żyznowskiej i Anny Krzeczkowskiej: Żydzi Wieliczki. Klasna 1872-2012 – teksty i fotografie. Książka prezentuje wybrane wspomnienia wielickich Żydów ocalałych z Holocaustu w formie opowiadań. Praca nie przedstawia jednak całościowych badań nad tematem, nie ukazuje również w sposób chronologiczny etapów polityki hitlerowskich Niemiec na terenie Wieliczki w stosunku do ludności żydowskiej, pomija również kwestię życia codziennego i religijnego Żydów w czasie wojny. W 2009 roku odnaleziono w domu rodzinnym państwa Piaseckich w Wieliczce, zeszyt z rysunkami Ryszarda Apte z lat 1939–1942.W 2010 r. została wydana publikacja pt.
Apte niedokończona opowieść32 autorstwa Marcina Kowalskiego oraz Piotra Głuchowskiego, zawierająca wspomnienia i ilustracje Ryszarda Apte z okresu ukrywania się w czasie okupacji w Wieliczce.
Zagłada Żydów w regionie obszaru dystryktu krakowskiego.
Całkowitą zamianę sposobu ujęcia dziejów Żydów w Polsce spowodowały wydarzenia II wojny światowej. Powołana po wojnie Centralna Żydowska Komisja Historyczna zajmowała się dokumentacją Holokaustu przede wszystkim Żydów polskich. Prowadziła badania naukowe, przygotowywała publikacje źródłowe, opracowania historyczne, wydawała pamiętniki, teksty literackie. Do lipca 1947 r.
nakładem komisji ukazało się kilkadziesiąt książek i broszur, w tym pamiętniki,
32 P. Głuchowski, M. Kowalski, Apte niedokończona opowieść, Kraków 2010.
11
wspomnienia, studia i monografie oraz antologie literatury pięknej z okresu okupacji. Do ważniejszych pozycji należy zaliczyć: Dokumenty zbrodni i męczeństwa, pod redakcją Michała Borwicza, Nelli Rost i Józefa Wulfa (Kraków 1945), Dokumenty i materiały do dziejów Żydów pod okupacją niemiecką, t. 1 Obozy, opracowanie Nachman Blumental, (Łódź 1946), t. 2, Akcje i wysiedlenia, opracowanie Józefa Kermisz (Warszawa 1946), Zagłada żydostwa polskiego, opracowanie Gerszona Taffet (Łódź 1945) oraz zbiór artykułów W 3-cią rocznicę zagłady ghetta w Krakowie (13.III.1943-13.III.1946) wydany przez Żydowską Komisję Historyczną w 1946 roku. Zbiór artykułów był jedną z pierwszych prób upamiętnienia ofiar zagłady w Krakowie.
Wśród najważniejszych publikacji, w których ukazana została historia zagłady Żydów w okupowanym Krakowie i okolicach, należy wymienić prace z końca lat pięćdziesiątych w Roczniku Krakowskim pt. Żydzi w Krakowie w okresie okupacji niemieckiej autorstwa Dory Agatstein-Dormontowej (1957) w Biuletynie Żydowskiego Instytutu Historycznego publikacja Ruch oporu Żydów w Krakowie pod okupacją hitlerowską A. Nirenstajn (1952) oraz O zagładzie Żydów w dystrykcie krakowskim Erny Podhorizer-Sandel (1959).
Wydania doczekały się wspomnienia ocalałych mieszkańców Krakowa, którzy przeżyli getto krakowskie, obóz Płaszów lub ukrywali się na tzw. aryjskiej stronie. Należą do nich następujące pozycje wydawnicze, w 1962 roku ukazało się pierwsze wydanie wspomnień Juliana Aleksandrowicza pt. Kartki z pamiętnika doktora Twardego. W 1986 opublikowane zostały wspomnienia Aleksandra Biebersteina Zagłada Żydów w Krakowie. W 1988 ukazały się wspomnienia Marii i Mieczysława Mariańskich Wśród przyjaciół i wrogów. Poza gettem w okupowanym Krakowie.: Pamiętniki z getta w Krakowie. W kolejnych latach ukazały się wspomnienia okupacyjne: Haliny Nelken (1987), Jesień młodości (1996), Moja winnica (1990) Miriam Akavii oraz Stelli Muller- Madej Dziewczynka z listy Schindlera. Oczami dziecka (2001), Estery Friedman Daleka droga do domu (1997) i Reni Knoll Dziennik (2012) Henryka Schönker, Dotknięcie anioła (2006) oraz Ustna harmonijka. Relacje Żydów, których ratowali od Zagłady Polacy Elżbieta Isakiewicz33.
33 2000 r.
12
W połowie lat osiemdziesiątych XX wieku badanie dziejów i kultury Żydów nabrało nowego podejścia, związane to było z przełamaniem milczenia na temat kwestii polsko-żydowskich i żydowsko-polskich oraz próbą ponownego nawiązania stosunków dyplomatycznych z Izraelem. Zainteresowanie badaniami nad społecznością Żydów zaczęło stopniowo wzrastać wśród badaczy i można stwierdzić, iż trwa nadal. Główny nurt badań historycznych, koncentruje się na przebiegu II wojny światowej oraz zagłady społeczności żydowskiej również z uwzględnieniem małych społeczności lokalnych.
Zagłada blisko trzech milionów polskich Żydów przez nazistowskie Niemcy była niewątpliwie jednym z najważniejszych doświadczeń XX wieku, jakie miało miejsce w Europie. Temat zagłady żydowskiej społeczności był często podejmowany przez badaczy, o czym świadczy ilość dostępnych na rynku wydawniczym publikacji, ukazujących się sukcesywnie przez dziesięciolecia. Raul Hilberg, jeden z prekursorów badań naukowych nad Holokaustem, w swojej klasycznej pracy The Destruction of the European Jews (London 1961) wyznaczył na lata schemat postępowania przy analizie tego wyjątkowego w dziejach człowieka wydarzenia. Jego praca to obszerne studium Zagłady Żydów Europejskich dokonanej przez państwową i społeczną maszynerię działającą w III Rzeszy34. Zaproponowany przez Hilberga podział Sprawcy ofiary świadkowie. Zagłada Żydów 1933-194535 w dalszym ciągu dla wielu badaczy stanowi waży element w zrozumieniu mechanizmów Holocaustu36 choć podlega też refleksji krytycznej. Schemat składa się z trzech perspektyw (optyki) zagłady: perspektywa sprawcy, ofiary i świadka wydarzeń. Zdaniem autora podejścia wzajemnie się uzupełniają i jedynie łącznie pozwalają uchwycić istotne cechy zagłady europejskich Żydów. Obecnie jednak uważa się, że to podejście wymaga nowego ujęcia i pogłębionej refleksji, gdyż w wielu aspektach jest niewystarczające. Podzielam to krytyczne spojrzenie na koncepcje Hilberga. W świadomości historycznej przeważającej części Polaków, zagłada Żydów nie stanowi losu polskiego ani nie należy do historii Polski
34 R. Hilberg, Zagłada Żydów europejskich, T.I, Warszawa, 2014, s. 5.
35 R. Hilberg, Sprawcy ofiary świadkowie. Zagłada Żydów 1933-1945, Wołowiec: Czarne, 2007.
36 P. Śpiewak, G. Berndt, J. T. Gross, P. Machcewicz, Konferencja w Żydowskim Instytucie Historycznym, 25.04.2013 r. [w:] http://www.jhi.pl/blog/2013-04-25-co-zostalo-z-triady-sprawcy-ofiary-swiadkowie (dostęp: 22.05.2018) - Materiały konferencyjne.
13
mimo, iż dokonała się na polskiej ziemi37. Książka Chistopher’a R. Browninga pt. Geneza
„ostatecznego rozwiązania”. Ewolucja nazistowskiej polityki wobec Żydów, to drobiazgowa, starannie przeprowadzona wszechstronna analiza ewolucji polityki nazistów wobec Żydów, począwszy od prześladowań w roku 1939, po tytułowe
„ostateczne rozwiązanie” w postaci Holokaustu w 1942. Kolejną pozycja jest praca Andrzeja Chwalby pt. Okupacyjny Kraków, która ukazuje miasto w czterech odrębnych, chociaż stykających się ze sobą, strukturach: polskiego Krakowa, niemieckiego Krakau, żydowskiego Kroke i ukraińskiego Krakiwa. W literaturze historycznej okresu 1939- 1945 nie można pominąć pozycji autorstwa Katarzyny Zimmerer, Zamordowany świat.
Losy Żydów w Krakowie 1939-1945 (2004) oraz Kronika Zamordowanego świata. Żydzi w Krakowie w czasie okupacji niemieckiej wydanej w 2017 roku. Książki są świadectwem gehenny mieszkańców i więźniów krakowskiej „żydowskiej dzielnicy zamkniętej”, są połączeniem kalendarium wydarzeń i wspomnień tych, którym udało się przeżyć. Stopniowo, lecz nieubłaganie wyłania się obraz codzienności getta, który z czasem staje się coraz trudniejszy do zniesienia.
Wyjątkowe spojrzenie na życie codzienne w czasie okupacji przybliżają pozycje wydane współcześnie: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939-1945 autorstwa Andrea Löw i Marcusa Röth oraz książka Ewy Rączy o Zagładzie Żydów w dystrykcie krakowskim w latach 1939-1945 (2014). Publikacja Rączy przedstawia warunki życia w czasie okupacji, ukazuje wprowadzanie coraz bardziej ograniczających zarządzeń38, przesiedleń, pracy przymusowej, a w końcu morderstw dokonywanych w miejscu zamieszkania, w punktach zbiorczych, a także deportacje do obozów zagłady i masowe mordy w komorach gazowych. Kwestia pomocy Żydom ukazana została przez Krystynę Samsonowską w pracy zbiorowej pod redakcją Andrzeja Żbikowskiego pt. Polacy i Żydzi
37 Badania B. Engelking, Świadkowie Holokaustu – społeczeństwo polskie na terenach okupowanych wobec zagłady Żydów (1939-1945), sierpień 2018.
38 Zarządzenie to akt normatywny do stosowania prawa wydany przez jednoosobowy organ władzy wykonawczej albo sądowniczej, nie stanowi źródła powszechnie obowiązującego prawa ani nie jest podstawą decyzji wobec ogółu, osób prawnych oraz innych podmiotów, ma charakter wewnętrzny, obowiązuje tylko jednostki organizacyjne podległe organowi, który je wydaje albo osoby, których dotyczy.
Zarządzenie może być wydane przez jednostki niezwiązane z prawem państwowym i ustawodawstwem, które są centralne dla instytucji i korporacji. Zarządzenie ma charakter i funkcjonuje jako wewnętrzna zasada postępowania, jednak nie może być sprzeczne ani łamać prawa określonego w ustawie ustanowionej przez organy właściwe. S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań, Ars boni et aequi, 2005.
14
pod okupacją niemiecką, Studia i Materiały (2006). Nauczyciele w okupowanym Krakowie 1939-1945 autorstwa Jecka Chrobaczyńskiego zostało wydane przez Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie w 1989 roku. To monografia poświęcona w całości nauczycielom lat wojny i okupacji. Przedmiotem książki były losy grupy krakowskich nauczycieli oraz tych, którzy w czasie wojny znaleźli się w Krakowie. Książka zawiera biografie zwykłych ludzi w szczególnych momentach. Suma ich losów zdaniem autora składa się właśnie także na dzieje grupy społecznej, jej postawy, zachowania, zjawiska typowe bądź nietypowe39.
W przeszłości większość badań nad relacjami polsko-żydowskimi czasu Zagłady prowadzono w skali marko i z perspektywy odgórnej. Jednak w pierwszej i drugiej dekadzie dwudziestego pierwszego wieku badacze podjęli się rekonstrukcji mapy społecznej relacji zachodzących podczas wojny w konkretnych miejscowościach między zwykłymi polskimi Żydami, a zwykłymi członkami polsko-chrześcijańskiej społeczności lokalnych, a także pamięci tych relacji40. Ciekawą pozycją była wydana w 2016 r. książka Martyny Grądzkiej-Rejak, Kobieta żydowska w okupowanym Krakowie (1939-1945).
Ukazuje życie codzienne i religijne społeczności w okupowanym Krakowie ze szczególnym uwzględnieniem roli kobiety. W ostatnich latach zainteresowanie naukowców problemem zagłady zostało skierowane na pozostającą dotąd na uboczu badań polską prowincję. Zagłada Żydów na polskiej prowincji41 Adama Sitarka, Michała Trębacza i Ewy Wiatr, to tom studiów zawierający teksty autorów związanych z różnymi ośrodkami naukowymi, zarówno polskimi, jak i zagranicznymi. Ponadto zamieszczone w nim artykuły reprezentują zróżnicowane ujęcia badawcze: od antropologicznego poprzez literaturoznawcze aż po prace historyczne, a nawet analizy statystyczne. Książka Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942-1945 Barbary Engelking i Jana Grabowskiego (Warszawa 2011) była efektem kilkuletniej pracy członków i współpracowników warszawskiego Centrum Badań nad Zagładą Żydów zlokalizowanej w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Autorzy w swej pracy zarysowują krajobraz badawczy stosunków polsko-żydowskich na wsi polskiej w okresie po eksterminacji.
39 J. Chrobaczyński, Nauczyciele w okupowanym Krakowie 1939-1945, Wydawnictwo Naukowe Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Kraków 1989, s. 7.
40 J. B. Michlic, Piętno Zagłady, Żydowski Instytut Historyczny, 2020, s. 103.
41 Biblioteka Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi, Łódź 2012, T. XXVI.
15
Poddają analizie chłopską mentalność w kategoriach antropologicznych, starając się odtworzyć ówczesny wizerunek społeczny wsi. W części artykułów przedstawiają perspektywę ogólną: strukturę i zakres władzy Niemców nad wsią, rolę władzy lokalnej i policji granatowej czy nastawienie organizacji podziemnych do żydowskich rozbitków.
Książka autorstwa Jana Grabowskiego pt. Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942-1945.
Studium pewnego powiatu opisuje ostatnią fazę zagłady żydowskiej ludności powiatu Dąbrowa Tarnowska. Na podstawie bogatej dokumentacji z archiwów polskich, niemieckich i izraelskich autor odtwarza wydarzenia z lat 1942–1945, kiedy to Niemcy próbowali wyłapać żydowskich niedobitków, oraz tych którzy latem 1942 r. uniknęli wywiezienia do obozu Zagłady w Bełżcu. Na posterunku. Udział polskiej policji granatowej i kryminalnej w Zagładzie Żydów to praca również Jana Grabowskiego, który na stronach swej książki stara się dowieść, że granatowa policja miała niebagatelny udział w wymordowaniu polskich Żydów i wchodzi tym samym w pole zainteresowania badaczy Holokaustu. Więcej, granatowa policja stanowiła istotny, niekiedy niezbywalny element niemieckiej strategii eksterminacji europejskich Żydów. Na dodatek polscy policjanci często mordowali Żydów na własną rękę, wykazując się przy tym ogromną inicjatywą42. Praca Agnieszki Zajączkowskiej-Dróżdż pt. Deportacje do obozów zagłady Bełżcu i Auschwitz przedstawia szczegółowo historię deportacji ludności żydowskiej z getta krakowskiego do obozów zagłady. Analizy religijności Żydów w czasie okupacji podjęła się w swych badaniach Anna Marszałek, opracowanie na ten temat ukazało się w 2011 r. w ramach serii wydawniczej Krzysztofory nr 29.
Wnikliwej analizy problemu pogromów w XIX i XX wieku podjął się zespół badaczy pod kierunkiem dr Artura Markowskiego. Wydana w 4 tomach pozycja Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, była efektem grantu pt. „Pogromy.
Przemoc kolektywna wobec Żydów na ziemiach polskich w XIX–XX wieku i jej wpływ na relacje polsko-żydowskie. Historia, pamięć, tożsamość”, realizowanego na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Czterotomowa praca składa się z następujących tytułów: Literatura i sztuka, pod redakcją naukową Sławomira Buryły, Studia przypadków oraz Historiografia, polityka, recepcja społeczna pod wspólną
42 J. Grabowski, Udział polskiej policji granatowej i kryminalnej w Zagładzie Żydów, Czarne, 2020.
16
redakcją tego samego zespołu badaczy: Kamila Kijka, Artura Markowskiego i Konrada Zielińskiego oraz Holokaust i Powojnie pod redakcją Augusta Grabskiego.
Materiały charakteryzują się interdyscyplinarnym i kompleksowym podejściem.
Omówione przykłady są nowymi interpretacjami znanych już w literaturze naukowej wydarzeń, lub podnoszą problemy, które dotychczas nie były należycie zinterpretowane przez naukowców. Zawarte w czterech tomach wyniki badań, mają istotne znaczenie dla dalszych, szczegółowych studiów nad przemocą antyżydowską po rozbiorach.
Niezwykle cenne informacje dotyczące społeczności Wieliczki odnalazłam w tomie II, autorstwa Daniela Unowsky, pt. Antyżydowskie ataki w Wieliczce w 1898 r.
By móc w pełni przedstawić temat, sięgnięto do bogatej literatury zajmującej się tematem losów Żydów w Krakowie. Mimo, iż losy społeczności krakowskiej w wielu aspektach były odmienne od wielickiej posłużyły do uzupełnienia analizy badanego tematu. Wieliczanie w swoich wspomnieniach dość często odwoływali się do sytuacji w Krakowie, wynikało to zapewne z bliskości Krakowa względem Wieliczki. W latach 1941-1942 nasilił się napływ Żydów do Wieliczki w nadziei na uniknięcie represji i spokojne przeczekanie wojennej zawieruchy. Wyróżnik Krakowa poza wspomnianymi
„czterema Krakowami” to przede wszystkim jego narzucona okupacyjna funkcja
„stołeczna”, oddziaływało to również na pobliską Wieliczkę.
Stan badań nad całością dziejów okupowanej Wieliczki ogranicza się do opracowań prof. Stanisława Gawędy pt. Ruch oporu w rejonie Wieliczki w latach 1939-194543, Okupacja niemiecka w rejonie Wieliczki (7 IX 1939-21 I 1945)44, Tajne nauczanie na terenie powiatu krakowskiego45 w okresie okupacji hitlerowskiej46. Kierownicze ośrodki tajnego szkolnictwa na obszarze podziemnego Okręgu Szkolnego
43 S. Gawęda, Ruch oporu w rejonie Wieliczki w latach 1939-1945, Studia Historyczne, R. XXVII, Kraków 1984, s. 267-291.
44 S. Gawęda, Okupacja niemiecka w rejonie Wieliczki (7 IX 1939-21 I 1945), Studia Historyczne, R. XXVI, 1983, s. 505-519.
45 Przedwojenny powiat wielicki został podzielony pomiędzy powiaty ościenne, znaczna część powiatu została w wyniku reformy administracyjnej przyłączona do powiatu krakowskiego, bocheńskiego i myślenickiego.
46 S. Gawęda, Tajne nauczanie na terenie powiatu krakowskiego w okresie okupacji hitlerowskiej, Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych, T. 1., Wrocław, 1961, s. 19-34.
17
Krakowskiego w latach 1939-194547. W 1993 r. ukazały się wspomnienia prof.
Władysława Dudka poświęcone wielickiemu podziemiu pt. Wspomnienia okupacyjne48. Po wojnie ukazywały się wspomnienia ocalałych mieszkańców całych społeczności w formie pamiętników lub ksiąg pamięci. W 1980 r. wydana została w Izraelu księga pamięci wielickiej społeczności pt. Wieliczka – Memory Book49 znalazły się w niej wspomnienia wydane w trzech wersjach językowych: polskim, hebrajskim i angielskim. Księga pamięci mimo, subiektywnego charakteru miała istotne znaczenie w weryfikacji informacji pochodzących z innych źródeł50.
*
Problem badawczy sformułowano następująco: Społeczność wielickich Żydów w latach 1939-1945. Społeczność w tym ujęciu, to połączona ze sobą za pomocą więzi społecznych zbiorowość ludzi należących do pewnego środowiska społecznego i powiązanych ze sobą, wspólnym obszarem zamieszkania, np. społeczność lokalna, wyznawanymi wartościami, np. społeczność religijna.
Społeczność Wielickich Żydów przed wybuchem II wojny światowej funkcjonowała jako odrębny okręg metrykalny izraelickiej gminy wyznaniowej, o czym świadczą zachowane księgi metrykalne oraz akta stanu cywilnego Izraelickiego Okręgu Metrykalnego Klasno-Podgórze. W latach 1939-1945 nastąpiła zmiana nazwy na Gminę Żydowską w Wieliczce - Judische Gemeinde Wieliczka.
W czasie okupacji struktura społeczności ulegała ciągłej zmianie. Migracja (ruch) ludności nasilała się w związku ogłaszanymi nakazami przesiedleń. Do Wieliczki przybywali nie tylko Żydzi z Krakowa, ale również z innych okolic, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia swojego dotychczasowego miejsca zamieszkania lub osoby,
47 I. Jakubiec, B. Chrzan, S. Gawęda, Kierownicze ośrodki tajnego szkolnictwa na obszarze podziemnego Okręgu Szkolnego Krakowskiego w latach 1939-1945, Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych, T.11, Wrocław, 1970, s. 17-34.
48 W. Dudek, Wspomnienia okupacyjne, cz. 1. Wielicki Kedyw-Ront. Oddział partyzancki Huragan. Kraków 1993, cz. 2 W samodzielnym batalionie partyzanckim Skała AK, Kraków 1995.
49 Wieliczka - https://www.jewishgen.org/yizkor/Wieliczka/Wieliczka.html (dostęp: 23.08.2017).
50 A. Zapalec, Powiat złoczowski [w:] Dalej jest noc Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. B. Engelking, J. Grabowskiego, T. I i II, Warszawa 2018, s. 630.
18
które na własną rękę szukały schronienia. Należy pamiętać, że wiele osób pochodzących z Wieliczki dobrowolnie ją opuściło przed wybuchem wojny lub w pierwszych jej tygodniach. Wreszcie ostatni epizod jakim była praca przymusowa Żydów w kopalni soli przywiezionych z innych regionów okupowanej Polski. Zasadniczym uwarunkowaniem pozostawał destrukt wojny i okupacji - z relacją: życie - śmierć jako dominującą.
Dynamika losów społeczności koncentrowała się przede wszystkim wokół przeżycia, ratowania siebie - rodziny - narodu i koncentrowała się, mimo migracji w pobliżu miasta Wieliczka. W kilku aspektach analiza materiałów źródłowych rozszerzona została o miasto Kraków, getto krakowskie oraz okoliczne miejscowości w Generalnym Gubernatorstwie (Bochnia, Niepołomice) celem ukazania opisywanych zjawisk na tle szerszego kontekstu.
Obszar geograficzny badań.
Obszar geograficzny badań zamyka się w granicach gminy miejskiej Wieliczka.
Wieliczka leży 13 km na południowy wschód od Krakowa, w czasie okupacji należała wraz z okolicznymi wioskami do powiatu i dystryktu krakowskiego Generalnego Gubernatorstwa. Zastosowany termin społeczność wielickich Żydów określa zakres terytorialny badania, w którym obejmuje Żydów zamieszkujących jedynie miasto Wieliczka w czasie II wojny światowej. W granicach administracyjnych miasta znajdowała się, włączona w 1934 r., dzielnica żydowska - Klasno. W pracy badaniem objęte zostały również osoby, które w wyniku działań wojennych zamieszkały w Wieliczce. Napływ przesiedleńców nasilał się przed wyznaczonymi terminami: 28 X 1939 r., 1 XI 1940 r., 30 XI1940 r., 15 VIII 1940 r., 1 VII 1942 r.) 10 IV 194051, 18 VIII 194052, 20 XI 1940 by do 2 XII 1940 opuścić miasto)53.
Cenzura czasowa zamyka badania między: 7 września 1939 r. a 21 stycznia 1945 r., początkiem okresu było wkroczenie wojsk Wehrmachtu do Wieliczki, a końcem wyzwolenie przez Armię Czerwoną, obejmuje okres okupacji trwający 1970 dni. Jednak wielicka społeczność Żydów przestała istnieć 27 sierpnia 1942 r., wówczas miała miejsce
51 R. Kotarba, Niemiecki obóz w Płaszowie, Instytut Pamięci Narodowej, Kraków 2009, s. 13 oraz M. Pemper, Prawdziwa historia Listy Schindlera, Kraków 2006, s. 36.
52 R. Kotarba, Niemiecki obóz …, s. 13.
53 M. Grądzka-Rejak, Kościół krakowski 1939-1945 [w:] Kościół Krakowski 1939-1945, Muzeum Historyczne Krakowa, Kraków 2014, s. 132.
19
deportacja całej społeczności zgromadzonej w Wieliczce do obozu zagłady w Bełżcu.
Zasadniczym celem monografii była próba ukazania życia codziennego w czasie niemieckiej okupacji oraz analiza warunków w jakich społeczność funkcjonowała w latach 1939-1945. Materiały źródłowe dotyczące tego okresu uzupełniają również wiedzę na temat Zagłady społeczności wielickich Żydów. Problematyka pracy koncentruje się na następujących zagadnieniach badawczych: jaki był wpływ niemieckiej polityki okupacyjnej na życie członków społeczności wielickich Żydów. Jaka była przedwojenna struktura społeczna wielickich Żydów. Jaki był poziom asymilacji ze społeczeństwem polskim. Jak wyglądało życie codzienne, funkcjonowanie w lokalnej społeczności, aktywność społeczna i kulturalna, organizacja wolnego czasu oraz edukacja dzieci i młodzieży. Jak wyglądało życie religijne, przekonania i obyczaje członków lokalnej społeczności.
Wśród społeczności wielickich Żydów występowało duże zróżnicowanie względem wychowania, edukacji, poglądów politycznych i zwyczajów religijnych, związane było ze stopniem asymilacji i istotnie wpływało na ich wybory, postawy czy zachowanie. Istotne były również różnice w pochodzeniu społecznym i statusie majątkowym. Uchwycenie znaczących różnic możliwe było dzięki zastosowaniu wnikliwej analizy biografii osób należących do wielickiej społeczności. Pomocą posłużyła polska tradycja badań biograficznych, która sięga swoimi początkami lat trzydziestych ubiegłego stulecia54. W perspektywie historycznej oral history traktowana jest jako dodatkowe, uzupełniające źródło historyczne55. Zdaniem Normana Denzina biografia przedstawia doświadczenia i definicje danej osoby, danej grupy lub danej organizacji tak, jak ta osoba, grupa lub organizacja interpretuje te doświadczenia [...]
Zachowania ludzkie musi być badane i rozumiane z perspektywy osób, których ono dotyczy56. Celem analizy biograficznej jest odnajdywanie sensu w przeżyciach zwykłych ludzi. Życiorysy, które badamy noszą na sobie znamię momentu historycznego (…)
54 J. Holzer, Oral History in Poland [w:] BIOS – Zeitschrift für Biographieforschung und Oral History, Special Issue 1990, s. 41.
55 P. Filipkowski, Historia mówiona i wojna, s. 1, Ośrodek KARTA, Warszawa 2005.
http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/Content/9618/Historia_mowiona_i_wojna.pdf (dostęp: 19.02.2017).
56 N.K. Denzin, Reinterpretacja metody biograficznej w socjologii: znaczenie a metoda w analizie biograficznej, [w:] Metoda biograficzna w socjologii, Warszawa, 1990, s. 53.
20
Dlatego w analizie biograficznej znaczenie musi mieć pierwszeństwo przed metodą57. Obecnie metodę tę wykorzystuje w swoich badaniach nad Holocaustem i pamięcią ocalałych świadków historii na gruncie polskim m. in. Barbara Engelking jak również Piotr Filipkowski58. Problematyką pamięci biograficznej i zbiorowej, tożsamości indywidualnej oraz tożsamości zbiorowych zajmuje się Kaja Kazimierska59. Problem badawczy został ukazany na tle dynamicznie zmieniających się warunków życia i oparty na podstawie biografii osób, które poniekąd stały się głównymi bohaterami tej pracy.
W centrum uwagi znalazły się losy lokalnej społeczności, analizowane i opisywane poprzez wspomnienia pojedynczych osób. Podstawą dla szerszego ujęcia opisywanych lokalnych zjawisk, stała się ogólna sytuacja Polski w latach 1939-1945 i jej konteksty – zewnętrzne i wewnętrzne. Do realizacji postawionych celów oraz uzasadnienia przyjętej tezy i weryfikacji hipotez badawczych wykorzystano następujące metody badawcze:
analizę literatury krajowej i zagranicznej, analizę materiałów z konferencji naukowych, wywiadów bezpośrednich standaryzowanych oraz dane źródłowe. Podczas realizacji pracy wykorzystano również metodę analizy danych źródłowych. Materiały zgromadzone w czasie kwerend poddane zostały krytyce źródłowej oraz procesowi falsyfikacji celem wykazania ich poprawności lub jego braku. Dylemat badawczy stanowiły pytania, na które nie udało się w toku badań znaleźć jednoznacznej odpowiedzi w wyniku analizy i weryfikacji podstawy źródłowej. Opracowanie historyczne powinno służyć wyświetleniu możliwie pełnego obrazu zdarzeń. Dlatego badania o charakterze historycznym nad losami wielickiej społeczności żydowskiej poszerzone zostało również o doświadczenia innych badaczy w zakresie eksterminacji Żydów na polskiej prowincji, z szczególnym uwzględnieniem małych społeczności60. Mimo iż, zagłada społeczności wielickich Żydów rozegrała się na okupowanej przez Niemców polskiej ziemi,
57 Ibidem, s. 55.
58 P. Filipkowski, Historia mówiona i wojna. Doświadczenie obozu koncentracyjnego w perspektywie narracji biograficznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, s. 509 oraz P. Filipkowski, O relacjach byłych więźniów kacetów w kontekście czasu, miejsca i sytuacji ich powstania (albo o pożytkach z historii mówionej), Wrocławski Rocznik Historii Mówionej Rocznik II, (dostęp:
23.10.2018) http://pamieciprzyszlosc.pl/files/0002/9129/2._Piotr_Filipkowski.pdf
59 K. Kazimierska, Biografia i pamięć. Na przykładzie pokoleniowego doświadczenia ocalonych z Zagłady, NOMOS, 2008.
60 Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, red. B. Engelking, J. Grabowski, Warszawa, 2018.
21
w centrum badań niniejszej pracy znalazły się wspomnienia i relacje ocalałych świadków oraz materiały źródłowe dotyczące jedynie żydowskich mieszkańców miasta.
Poszerzenie analizy o znaczenie zagłady dla polskiego społeczeństwa na ziemi wielickiej, dotyka problemu postaw, wręcz piętna społeczeństw w czasie okupacji i stanowi nieco odrębne zagadnienie badawcze.
Podstawa źródłowa
Podstawę źródłową badań stanowiły dane uzyskane w czasie kwerend przeprowadzonych w archiwach krajowych: Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Bibliotekę cyfrową Ośrodka Karta, Muzeum Etnograficznym w Krakowie, Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce oraz zagranicznych Archiwum Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie, Żydowski Instytut Naukowy - Instytut for Jewish Research (YIVO) w Nowym Jorku, Archiwum Kibucu Bojowników Gett w Izraelu oraz USC Shoah Foundation, The Institut for Visual History and Education. Jednym z najważniejszych materiałów źródłowych były wywiady przeprowadzone i zarchiwizowane przez Fundację Shoah w Los Angeles Stevena Spielberga. To jedyny tego typu materiał, zawierający relacje audio ocalałych żydowskim mieszkańców Wieliczki. Rozmowy przeprowadzone zostały w znacznej mierze w języku angielskim, ale również w języku niemieckim, jidish i ladino (dialekt).
Założone w pracy kryteria doboru relacji ograniczone zostały terytorialnie do Wieliczki.
Relacje ocalonych z zagłady przechowywane w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, powstały w oparciu o szczegółowe kwestionariusze pytań, stanowiły główny materiał badawczy od którego rozpoczęto pracę. W zbiorze tym blisko 294 wspomnień dotyczyło Wieliczki. Ważne miejsce nad dziejami społeczności zajmują pamiętniki ze zbioru o sygnaturze 302 Archiwum Żydowskiego Instytut Historyczny (zbiór pamiętników Żydów Ocalałych z Zagłady).
Część pamiętników spisywana była w czasie wojny, większość spisano już po zakończeniu działań wojennych. W zaledwie kilku odnaleziono wspomnienia odnoszące się do Wieliczki czasu okupacji.
22
Cenną grupę źródeł stanowią dokumenty zgromadzone w toku prowadzonych śledztw przez Główną Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, a od 1949 r.
Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Krakowie, gdzie przechowywane są dokumenty dotyczące wydarzeń jakie rozegrały się w Wieliczce. Źródła znajdują się również w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie w Zbiorach Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie. Materiały zostały zebrane celem opracowania aktów oskarżenia, dlatego trudno w nich znaleźć odpowiedzi na pytania dotyczących relacji społeczności czy życia codziennego.
Archiwum Narodowym w Krakowie jest w posiadaniu dwóch niezwykle cennych dla dziejów miasta zespołów archiwalnych, są to Teki Antoniego Schneidera i niekompletne Akta miasta Wieliczki z lat 1777- 1945. Największą część zasobu stanowią podania Żydów o zezwolenia na pobyt w wielickim getcie (sygn. 29/117/0/4.4/310.
W skład zespołu wchodzą również teczki: Zarząd miejski w Wieliczce (Stadtverwaltung in Wieliczka) [1914] 1939-1945, I. Dział ogólno-administracyjny 1914-1943 (sygn.
29/117/288-289), II. Dział finansowo-budżetowy 1939-1944 (sygn. 29/117/290-298), III.
Dział gospodarki gminnej 1941-1944 (sygn. 29/117/299-300), IV. Dział administracyjny 1940-1945 (sygn. 29/117/301-321), V. Sprawy pracownicze 1924-1941 (sygn.
29/117/322). Cennym uzupełnieniem dla prowadzonych badań były dostępne w wersji elektronicznej numery Gazety Żydowskiej udostępnione ze zbiorów Archiwum Narodowe w Krakowie. Materiały fotograficzne opracowanego okresu przechowywane i udostępnione dzięki Państwowemu Muzeum Cyfrowemu (dostęp online).
Analizie poddane zostały również materiały związane z działalnością Żydowskiej Samopomocy Społecznej (ŻSS) w latach 1940-1942 zgromadzone w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego. W zbiorach archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego znajduje się szczątkowy zespół dotyczący Judische Gemeinde Krakau (Gmina Żydowska w Krakowie-Judenrat), w którym składowana jest część dokumentacji krakowskiej Rady Żydowskiej mimo, iż materiały nie miały bezpośredniego związku z tematem pracy, stanowiły cenne uzupełnienie badanego tematu jak również Zbiory Archiwum Narodowego w Krakowie, w których przechowywane są dokumenty Der Stadthauptmann der Stadt Krakau (Starosta miasta Krakowa) oraz dokumenty związane z Pełnomocnikiem ds. metryk izraelickich przy Magistracie Miasta Krakowa.
23
W Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego zgromadzony został inwentarz zespołu American Jewish JOINT Distribution Committee z lat 1939 - 1942, w którym znajdują się dokumenty o sygnaturze 210/712 oraz korespondencja Gminy Żydowskiej w Wieliczce z AJDC w Krakowie61. Ze zbioru Archiwum Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie wykorzystano w toku badań dokumenty wytworzone przez American Joint Distribution Committee, korespondencję z Rządem na Uchodźstwie, a także dokumentację Rady Pomocy Żydom Żegota.
Kwerendą zostały objęte dokumenty wytworzone przez Polskie Państwo Podziemne, władze emigracyjne, żydowskie organizacje samopomocy społecznej, niemiecko-polską i niemiecką administrację oraz prasę konspiracyjną i „Gadzinówka”
(również pismo gadzinowe). Przydatne okazały się również zasoby Archiwum Akt Nowych w Warszawie Zespół Delegatura Rządu RP na Kraj62. Można z nich było uzyskać informację na temat polityki administracyjnej, terroru okupanta, działań konspiracyjnych i stronnictw politycznych, nastrojów społeczeństwa, informacje o położeniu i działalności mniejszości narodowych i ich organizacji.
Na potrzeby analizowanego zagadnienia skorzystano z materiałów archiwalnych Zgromadzenia Sióstr Urszulanek na Sierczy. Poszukiwano materiałów źródłowych dotyczących ratowania Żydów, udzielania chrztu, wydawania im fałszywych metryk.
Obszerna dokumentacja znajduje się w Archiwum kurii Metropolitalnej w Krakowie (AKMr). Teka nr XXVI, w której znajdują się pisma w sprawie przesiedlenia Żydów z Krakowa i notatki o neofitach. W oddzielnym zespole przechowywane są podania Żydów o zmianę wyznania wnoszone od 6 września 1939 r. do końca 1942 r.
W badaniach uwzględniono zbiory archiwum Kibucu Bojowników Gett w Izraelu, w którym zgromadzono różne dokumenty związane z okresem II wojny światowej na ziemiach okupowanej Polski.
Nie przeprowadzono kwerendy w archiwum The Wiener Library w Londynie oraz archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. Gen. Sikorskiego w Londynie. Jak podają inni badacze zajmujący się tematem znajdują się tam głównie raporty przesłane
61 1340 Wieliczka numer jednostki archiwalnej 1945-1949, 1940-1941, maszynopis, j. polski, j. niemiecki, l, s. 13.
62 Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Delegatura Rządu RP na Kraj, sygn. 124, sygn. 1325.
24
przez polskie organizacje konspiracyjne dla Rządu RP na Uchodźstwie i mają bardzo ogólnikowy charakter.
Ograniczona możliwość przeprowadzenia kwerendy dokumentacji w Zentralle Stelle der Landesjusttizverwaltunngen zur Aufklarung nationalistischer Verbrechen (Centrala badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu) sprawiły, iż nie wszystkie dokumenty zlokalizowane w tym archiwum zostały przeanalizowane.
W pracy uwzględniono teczki polskich sądów grodzkich i okręgowych okresu okupacji. Informacji źródłowych dostarczyły archiwa regionalne z dokumentami niższego szczebla (zarządów miejskich), również akta gminne zawierające korespondencje wójtów i sołtysów czy protokoły posiedzeń władz gminnych.
Poniżej zamieszczono wyjaśnienia terminów użytych w pracy w oparciu o podstawy z zakresu nauk społecznych. Termin społeczność opiera się w niniejszej pracy o pojęcie socjologiczne, którym określa się zbiorowość zamieszkującą dane terytorium i posiadającą wspólną kulturę, tożsamość oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych63. Społeczność posiada własną formę organizacyjną pozwalającą jej na funkcjonowanie, a jej członkowie tworzą trwałą strukturę i względnie jednolity system norm i wartości. Zbiorowość określana była poprzez świadomość przynależności grupowej oraz kryteria wyodrębniające ją od innych.
Użyty w tytule pracy termin społeczność żydowska budzi pewne problemy natury metodologicznej, o którym wspominają również inni badacze64. Zasadniczym problemem było zdefiniowanie przedmiotu badań i określenie przynależności badanej społeczności. Poddając analizie dane ze spisów powszechnych pojawił się problem niemożności wyróżnienia ludności żydowskiej jako kategorii statystycznej65. Respondenci, a nawet część komisarzy spisowych, nie rozróżniało pojęć „obywatelstwo”
i „narodowość”66.
W czasie spisu powszechnego w 1931 r. język żydowski (jidysz) i hebrajski jako
63 J. Turowski, Socjologia, Wielkie struktury, 1994; J. Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, 1999, J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Wydanie Naukowe PWN 2004.
64 P. Trojański, Żydzi w województwie krakowskim 1918-1939, Akademia Pedagogiczna 2009 oraz Cz. Brzoza, A. Sowa, Historia Polski .., s. 2006.
65 P. Trojański, Żydzi w województwie …, s. 56, cyt. za: S. Bornstein, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym, Wrocław 1963, s. 26.
66 Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski …, s. 214.
25
swój ojczysty podało 2.733 osób (8,6%). Przynależność do wyznania mojżeszowego zadeklarowało 3.114 osób (9,8%), którą duża część polityków żydowskich i wszyscy zwolennicy prądów antysemickich uważali za tożsame z narodowością67. Wydaje się, że w rzeczywistości liczba Żydów była bez wątpienia znacznie większa, niż wynikałoby to z kryterium językowego, ale z pewnością mniejsza, niż można było wnioskować na podstawie wyznania68. Kryterium religijne nie dotyczyło znacznej liczby Żydów zasymilowanych, odrzucających tradycyjne podejście, obrzędy a niekiedy i wartości.
W okupacyjnej terminologii Żydem była osoba, którego trzej dziadkowie byli pod względem rasowym pochodzenia czysto żydowskiego (lub dwóch należących do gminy wyznaniowej). W polskich badaniach statystycznych okresu międzywojennego stosowano różne kryteria, w czasie I spisu powszechnego pytano zarówno o wyznanie jak i o narodowość, spis z 1931 r. pominął kwestię narodowości i ograniczył się jedynie do podania wyznania i języka ojczystego. W praktyce okazało się, iż przyjęcie kryterium językowego za główny wyznacznik narodowości doprowadził do zaciemnienia obrazu społeczności jako takiego. Trudna do ustalenia była liczba wyznawców judaizmu, którzy uważali się za Polaków, lub określenie tych, którzy podali język polski jako język ojczysty lub podali inne języki, a pod względem narodowym czuli się Żydami69. W terminologii nazistowskiej za Żyda uznawano osobę posiadającą rodziców bądź dziadków pochodzenia żydowskiego. W kolejnych latach dyskryminacyjne ustawy i regulacje prawne zawierały bardziej szczegółowe przepisy regulujące tę kwestie70. Należy pamiętać, iż społeczność nie była grupą jednorodną mimo, iż charakteryzowała się przynależną jej specyfiką.
Termin mniejszość narodowa jest bardzo różnie definiowany w naukach społecznych, najczęściej stosowany jest dla określenia grupy obywateli danego państwa, która odróżnia się od dominującej części społeczeństwa świadomością swojej przynależności narodowej. Towarzyszą jej różnice w języku, religii, obyczajach, kulturze. Mniejszość stanowi niewielki odsetek obywateli danego państwa, choć
67 Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski 1918-1945, Wydawnictwo Literackie, 2006, s. 234.
68 Ibidem.
69 J. Holzer, Żydowskie dążenia polityczne w Drugiej Rzeczpospolitej, „Znak” 1983, nr 339-340, s. 366.
70 R. Hilberg, Sprawcy, ofiary, świadkowie, Warszawa 2007, Wydawnictwo Cyklady, s. 10.
