i aktualność jego przesłania dzisiaj
3. Aktualność przesłania
Warto mieć na uwadze, że nauczanie Chryzostoma nie było czysto teoretyczną dywagacją, ale opierało się na specyficznych doświadcze-niach życia i działalności duszpasterskiej w Antiochii. W tym osobistym zaangażowaniu można dopatrywać się przyczyny tak radykalnych poglądów, wyrażanych za pomocą bardzo mocnych sformułowań i porównań. Współcześni badacze szacują w odniesieniu do Antiochii, że 10% jej ówczesnych mieszkańców stanowili bardzo bogaci ludzie, kolejne 10% skrajnie ubodzy, zaś pozostali byli osobami o niskim, ale wystarczającym do przeżycia stopniu zamożności50. Jan nie pozostawał więc obojętny na rozwarstwienie społeczne i jego tragiczne dla najuboż-szych skutki.
Stanowiąca punkt wyjścia dla nauczania o relacjach między boga-tymi i biednymi antropologia Złotoustego zakłada zasadniczą równość wszystkich ludzi, niezależnie od ich stanu majątkowego czy pochodze-nia – stwierdził między innymi, że „między niewolnicą i panią nie ma istotnej odrębności”51, zaś bezcelowość chełpienia się pochodzeniem argumentował: „Choroba przecież czy zaraza (…) nie potrafią odróżnić pomiędzy bogatym a biednym, pomiędzy znakomitym a prostaczkiem, [szlachetnie urodzonym oraz innym, który taki nie jest]”52. O równej godności wszystkich świadczy taka sama dusza, uczestnictwo w tych samych Boskich tajemnicach i powołanie do tego samego nieba53. Jan jawi się jako nadzwyczajny obrońca godności każdego człowieka.
W poglądach Chryzostoma nie było miejsca na usprawiedliwienie poczucia wyższości bogatych względem biednych – wspomaganie uboższych nie było u niego czymś opcjonalnym, jakimś swego rodzaju
„dobrym uczynkiem”, ale obowiązkiem wynikającym z równej godności wszystkich dzieci Bożych, wręcz warunkiem własnego zbawienia – nie bez znaczenia pozostaje tu dość oczywisty fakt, że ówczesne warunki daleko odbiegały od współcześnie panujących w krajach rozwiniętych.
Brak zinstytucjonalizowanych form opieki pozostawiał życie ubogich
50 W. Mayer: Poverty and Society in the World of John Chrysostom. In: Social and Political Life in Late Antiquity. Eds. W. Bowden, A. Gutteridge, C. Machado. Lei-den 2005, s. 465–484.
51 Jan Chryzostom: Homilia XI…, s. 172.
52 Idem: Homilia LVIII…, s. 205.
53 Idem: Homilia XXXV…, s. 415.
na łasce i niełasce zamożniejszych, więc odmówienie podstawowej pomocy potrzebującym było de facto równoznaczne ze skazaniem ich na śmierć. Warto przytoczyć w tym miejscu obserwację cytowanego już kard. Kaspera, który w Jezusowej mowie o Sądzie Ostatecznym dostrzega ciekawy i niezwykle rzadko akcentowany szczegół – z wypowiedzi Jezusa wynika bowiem, że podczas sądu brane będą pod uwagę uczynki miłosierdzia względem bliźnich wyliczone w 25. rozdziale Ewangelii według św. Mateusza (Mt 25,35-39.42-44), nie wspominając przy tym zupełnie o tych związanych w jakikolwiek sposób z klasycznie pojętą pobożnością54.
U współczesnego czytelnika radykalizm poglądów Złotoustego może budzić skojarzenia z postulowaną przez Jana Pawła II „opcją na rzecz ubogich”55 i, z drugiej strony, ze skoncentrowaną na kwestii różnie poję-tego wykluczenia i wykluczonych teologią wyzwolenia. U Jana Chryzo-stoma widoczna jest także intuicja obecnego we współczesnej katolickiej nauce społecznej przekonania o powszechnym przeznaczeniu dóbr, które oznacza, że dobra stworzone przeznaczone są dla całego rodzaju ludzkiego56. Skojarzenia te dowodzą przede wszystkim ponadczasowości poruszanych przez Chryzostoma problemów, które mimo zmieniającej się kultury i warunków społecznych wciąż pozostają aktualne.
Centralny motyw nauczania Złotoustego o ubóstwie – jałmużnę – współcześnie w Katechizmie Kościoła katolickiego ujmuje się przede wszystkim jako praktykę pokutną57, ale także jako element Nowego Prawa58. Jałmużna na rzecz ubogich jest nazywana jednym ze szczegól-nych świadectw miłości braterskiej59.
Jan Paweł II w encyklice Dives in misericordia zauważył pogłębiający się stan nierówności między ludźmi, dopatrując się przyczyn takiego stanu rzeczy w wadliwym systemie, który pozwala, by wciąż utrzy-mywały się radykalne formy niesprawiedliwości60. W autentycznym miłosierdziu widział ów papież „głębsze źródło sprawiedliwości” – o ile sprawiedliwość jest zdolna jedynie rozdzielać między ludźmi dobra wedle słusznej miary, o tyle miłość i tylko ona, w tym jej forma zwana miłosierdziem, „przywraca człowieka samemu człowiekowi”. Ofiarujący ofiarowuje tym bardziej, gdy jednocześnie czuje się obdarowany przez tego, kto ów dar przyjmuje, a z drugiej strony umiejętność przyjęcia
54 W. Kasper: Miłosierdzie…, s. 148.
55 Jan Paweł II: Encyklika Sollicitudo rei socialis (1987), 42.
56 Katechizm Kościoła katolickiego. Wyd. 2. Poznań 2002, 2402.
57 Ibidem, 1434 i 1438.
58 Ibidem, 1969.
59 Ibidem, 2447.
60 Jan Paweł II: Encyklika Dives in misericordia (1980), 11.
ze świadomością, że również świadczy się w ten sposób dobro, służy sprawie godności osoby61.
W napisanym na zakończenie Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 liście apostolskim Novo millennio ineunte, w którym określa jubileusz czasem miłosierdzia, Jan Paweł II poruszał także kwestię ubóstwa, nawołując przy tym do podjęcia konkretnych działań. Szczególnie dotyczy to zadłużenia krajów ubogich – dokonaną przez państwa wierzycielskie redukcję zadłużenia państw zadłużonych uznał za zgodne z pierwotną, starotestamentalną logiką roku jubileuszowego, gdy starano się przy-wrócić sprawiedliwość i solidarność w relacjach międzyludzkich, także w wymiarze ekonomicznym62. Miłosierdzie, choć bierze początek z ko-munii wewnątrzkościelnej, naturalnie zmierza do pójścia dalej poprzez podejmowanie dzieł czynnej miłości wobec bliźnich. Dziedzina ta, zdaniem papieża, określa kształt życia chrześcijańskiego i działalności kościelnej, która mając początek w kontemplacji Chrystusa, winna skutkować dostrzeganiem Go przede wszystkim w twarzach najbardziej potrzebujących, z którymi On sam zechciał się utożsamiać w szczególny sposób – wierność temu przesłaniu jest probierzem wierności Kościoła jako Oblubienicy Chrystusa63. Do starych form ubóstwa dochodzą obec-nie nowe, obec-niekoobec-nieczobec-nie ściśle związane ze statusem materialnym, jak rozpacz, uzależnienia, samotność lub dyskryminacja – przez to tradycja miłosierdzia wymaga jeszcze większej inwencji twórczej „nowej wyob-raźni miłosierdzia”, która przejawia się nie tylko w skutecznej pomocy, ale przede wszystkim w zdolności solidaryzowania się z drugim w spo-sób nieuwłaczający mu, ale będący świadectwem wspólnoty, by ubodzy mogli czuć się jak u siebie w domu. Bez tak rozumianego stosunku do ubóstwa Ewangelia może zostać niezrozumiana – „miłosierdzie czynów nadaje nieodpartą moc miłosierdziu słów”64. W te działania winni się włączyć wszyscy, nie sprowadzając przy tym jednak wspólnoty chrześ-cijańskiej wyłącznie do poziomu instytucji społecznej. Należy przy tym odrzucać pokusę duchowości skupionej na wewnętrznych przeżyciach, którą trudno pogodzić z wymogami miłosierdzia i logiką Wcielenia65.
Papież Franciszek w ogłaszającej Rok Miłosierdzia bulli Misericor‑
diae vultus zachęca do przemyślenia uczynków miłosierdzia względem ciała i ducha. „Będzie to sposobem na obudzenie naszego sumienia, czę-sto uśpionego w obliczu dramatu ubóstwa, a także umożliwi nam coraz głębsze wejście w serce Ewangelii, gdzie ubodzy są uprzywilejowani
61 Ibidem, 14.
62 Jan Paweł II: List apostolski Novo millennio ineunte (2000), 14.
63 Ibidem, 49.
64 Ibidem, 50.
65 Ibidem, 52.
dla Bożego miłosierdzia”66. Wskazuje tym samym na szczególną rolę ubogich w obliczu Boga i w społeczeństwie – dzięki nim pozostali mają możliwość wykazania się szeroko pojętą „wyobraźnią miłosierdzia”.
Podsumowując – bez wątpienia za najbardziej ponadczasową war-tość kazań Chryzostoma uznać trzeba wyraźne podkreślenie godności każdego człowieka poprzez ukazanie go jako obrazu Boga i w kontek-ście słów Jezusa: „wszystko, co uczynilii w kontek-ście jednemu z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili”67. Wokół tego skonstruowana została antropologia, którą posłużył się następnie w argumentowaniu na rzecz opieki nad najsłabszymi i która w tym wymiarze nadal nie straciła niczego na swojej aktualności.
Bibliografia
Baron A.: Twórcza przygoda spotkania ze Złotoustym. W: Jan Chryzostom: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 1. Red. A. Baron. Kraków 2000.
Franciszek: Bulla Misericordiae vultus (2015).
Jan Chryzostom (Złotousty):
– Homilia VIII. W: Idem: Homilie na Księgę Rodzaju. T. 1. Red. S. Kaczmarek.
Kraków 2008;
– Homilia V. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 1. Red.
A. Baron. Kraków 2000;
– Homilia XXI. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 1. Red.
A. Baron. Kraków 2000;
– Homilia XXVIII. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 1.
Red. A. Baron. Kraków 2000;
– Homilia XXXV. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 1. Red.
A. Baron. Kraków 2000;
– Homilia XLVII. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 2. Red.
A. Baron. Kraków 2003;
– Homilia L. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 2. Red.
A. Baron. Kraków 2003;
– Homilia LVIII. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 2. Red.
A. Baron. Kraków 2003;
– Homilia LXI. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 2. Red.
A. Baron. Kraków 2003;
– Homilia LXIII. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 2. Red.
A. Baron. Kraków 2003;
– Homilia LXXX. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 2. Red.
A. Baron. Kraków 2003;
– Homilia LXXXI. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 2. Red.
A. Baron. Kraków 2003;
66 Franciszek: Bulla Misericordiae vultus (2015).
67 Mt 25,40.
– Homilia LXXXIII. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 2.
Red. A. Baron. Kraków 2003;
– Homilia XC. W: Idem: Homilie na Ewangelię według św. Mateusza. T. 2. Red.
A. Baron. Kraków 2003;
– Homilia XI. W: Idem: Homilie na List do Rzymian. T. I/1. Red. A. Baron. Kra-ków 1995;
– Homilia XIII. W: Idem: Homilie na List do Rzymian. T. I/1. Red. A. Baron.
Kraków 1995;
– Homilia XIV. W: Idem: Homilie na List do Rzymian. T. I/1. Red. A. Baron.
Kraków 1995;
– Homilia XIX. W: Homilie na List do Rzymian. T. I/2. Red. A. Baron. Kraków 1998;
– Homilia XXI. W: Idem: Homilie na List do Rzymian. T. I/2. Red. A. Baron.
Kraków 1998;
– Mowa o jałmużnie. W: Idem: Dwadzieścia homilij i mów. Red. T. Sinko. Kraków 1947.
Jan Paweł II:
– Encyklika Sollicitudo rei socialis (1987);
– Encyklika Dives in misericordia (1980);
– List apostolski Novo millennio ineunte (2000).
Kasper W.: Miłosierdzie. Klucz do chrześcijańskiego życia. Poznań 2014.
Katechizm Kościoła katolickiego. Wyd. 2. Poznań 2002.
Mayer W.: Poverty and Society in the World of John Chrysostom. In: Social and Political Life in Late Antiquity. Eds. W. Bowden, A. Gutteridge, C. Machado. Leiden 2005.
Popowski R.: Słownik grecko ‑polski Nowego Testamentu. Warszawa 2007.
Sinko T.: Wstęp. W: Jan Chryzostom: Homilie na List św. Pawła do Rzymian. T. I/1.
Red. A. Baron. Kraków 1995.
º º º
Miłosierdzie względem ubogich w nauczaniu Jana Chryzostoma i aktualność jego przesłania dzisiaj
Streszczenie
Jan Chryzostom w swoim nauczaniu wyjątkowo często i dobitnie dotykał prob-lemu ubóstwa i związanych z tą kwestią relacji kształtujących się w społeczeństwie między bogatszymi i biedniejszymi jego członkami – prócz radykalnego potępienia wszelkich form ucisku i niesprawiedliwości, nie tylko zachęcał, ale wręcz nakazywał praktykowanie jałmużny i innych uczynków miłosierdzia, jako środków uznanych przezeń za konieczne do osiągnięcia zbawienia. Swoje poglądy opierał na antropologii teologicznej podkreślającej godność osoby ludzkiej, której, jako stworzonej na obraz i podobieństwo Boże, przynależne są określone prawa. Nauczanie żyjącego na prze-łomie IV i V wieku Ojca Kościoła, pomimo daleko posuniętych zmian kulturowych, można uznać za wciąż aktualne i warte pogłębionej analizy.
Słowa kluczowe: Jan Chryzostom, miłosierdzie, ubóstwo.
º º º
A Mercy Towards the Poor People in the Teaching of John Chrysostom and the Topicality of His Message Today
Abstract
John Chrysostom was teaching exceptionally often about poverty and relationships between rich and poor people – besides a radical condemnation of the oppression and injustice, he has ordered the alms and another works of mercy as necessary means of Salvation. His beliefs was rooted in the theological anthropology, which emphasized the dignity of man – who has rights as being created in the image and likeness of God.
Teaching of this Church Father living at the turn of the 4th and 5th century in spite of civilization changes is still current and worthy of conducting an analysis.
Keywords: John Chrysostom, mercy, poverty.
Wydział Teologiczny