II. UWARUNKOWANIA PRAWNE
2. Akty prawa międzynarodowego i inne dokumenty
Prawo międzynarodowe kładzie szczególny nacisk na aspekty przeciwdzia-łania wykluczeniu społecznemu ze względu na niepełnosprawność oraz na wy-równywanie szans i równoprawne traktowanie osób niepełnosprawnych.
2.1. Rezolucja 48/96 nt. Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych (ang. The Standard Rules on the Equalization of Op-portunities for Persons with Disabilities) przyjęta w dniu 20 grudnia 1993 r. pod-czas 48. sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ
Podstawową zasadą odnoszącą się wprost do środowiska fizycznego, a w szczególności przestrzeni publicznej jest zasada 5, mówiąca o dostępności, która ma następujące brzmienie: „Państwa (organizacje, władze lokalne) powin-ny zdawać sobie sprawę z ogromnego znaczenia problemu dostępności w pro-cesie wyrównywania szans we wszystkich sferach życia społecznego. Wobec osób dotkniętych jakąkolwiek formą niepełnosprawności, Państwa powinny:
− inicjować programy działania zmierzające do udostępnienia im środo-wiska fizycznego;
− wprowadzić rozwiązania ułatwiające dostęp do informacji i środków komunikacji międzyludzkiej”.
Dostępna przestrzeń publiczna to warunek uzyskania przez osoby nie-pełnosprawne dostępu do opieki medycznej, którą opisuje druga spo-śród Standardowych Zasad, edukacji (zasada 6), zatrudnienia (zasada 7), kultury (zasada 10), sportu i rekreacji (zasada 11) czy życia religijnego (zasada 12).
2.2. Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych (Convention on the Ri-ghts of Persons with Disabilities – Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ A/
RES/61/106 z dnia 13 grudnia 2006 r.) wyraźnie podnosi konieczność zagwaran-towania równości praw i szans osób niepełnosprawnych. Konwencja podkreśla znaczenie projektowania uniwersalnego oraz konieczność wprowadzenia przez poszczególne państwa standaryzacji rozwiązań przestrzennych, które zapewni-łyby dostępność dla wszystkich użytkowników.
2.3. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej stanowi w art. 1: „God-ność człowieka jest nienaruszalna. Musi być szanowana i chroniona.” Artykuł 26 stanowi: „Unia uznaje i szanuje prawo osób niepełnosprawnych do korzystania ze środków mających zapewnić im samodzielność, integrację społeczną i za-wodową oraz udział w życiu społeczności.” Ponadto przepis art. 21 zakazuje wszelkiej dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność.
2.4. Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010-2020 z dnia 15 listopada 2010 r. (KOM 2010 636)
Kryzys gospodarczy negatywnie wpłynął na sytuację osób niepełnospraw-nych i sprawił, że konieczne stało się szybkie podjęcie działań. Celem niniej-szej strategii jest poprawa jakości życia poszczególnych osób oraz odniesie-nie korzyści przez społeczeństwo i gospodarkę bez powodowania zbędnych obciążeń dla przemysłu i administracji. Komisja określiła osiem podstawowych obszarów działania: dostępność, uczestnictwo, równość, zatrudnienie, kształ-cenie i szkolenie, ochrona socjalna, zdrowie i działania zewnętrzne. „Dostęp-ność” oznacza, że osoby niepełnosprawne mają dostęp, na równych prawach z innymi, do środowiska fizycznego, transportu, technologii i systemów informa-cyjno-komunikacyjnych oraz pozostałych obiektów i usług.
2.5. Rozporządzenie (WE) 1371/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. dotyczące praw i obowiązków pasażerów w ruchu kolejowym (Dz. U. UE. L. 2009 r. Nr 70 poz. 47)
Prawa osób niepełnosprawnych i o ograniczonej sprawności ruchowej uregulowane zostały w Rozdziale V Rozporządzenia (WE) 1371/2007 Par-lamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. dotyczącego praw i obowiązków pasażerów ruchu kolejowym. W ramach wspólnej polity-ki transportowej istotne jest zapewnienie ochrony praw pasażerów w ruchu kolejowym oraz podniesienie jakości i efektywności kolejowych usług pasa-żerskich, aby zwiększyć udział transportu kolejowego w stosunku do innych środków transportu. Pasażer w ruchu kolejowym jest słabszą stroną umowy przewozu, zatem prawa pasażera powinny podlegać szczególnej ochronie.
Powoływane Rozporządzenie 1371 ma zatem na celu wzmocnienie praw pa-sażerów w ruchu kolejowym, a owe wzmocnienie powinno opierać się na istniejącym systemie prawa międzynarodowego. Przepisy Rozporządzenia 1371 dotyczą:
• informacji dostarczanych przez przedsiębiorstwa kolejowe, zawierania umów przewozu, wystawiania biletów i wdrażania komputerowego syste-mu informacji i rezerwacji w transporcie kolejowym;
• odpowiedzialności przedsiębiorstw kolejowych i ich obowiązku ubezpie-czenia od odpowiedzialności wobec pasażerów oraz za ich bagaż;
• obowiązków przedsiębiorstw kolejowych wobec pasażerów w przypadku opóźnień;
• ochrony i pomocy zapewnianej osobom niepełnosprawnym oraz osobom o ograniczonej sprawności ruchowej podróżującym koleją;
• określenia i monitorowania norm jakości obsługi w odniesieniu do połą-czeń, kontroli zagrożeń bezpieczeństwa osobistego pasażerów oraz roz-patrywania skarg;
• ogólnych zasad dotyczących egzekwowania przepisów.
Powoływane Rozporządzenie 1371 dopuszcza jednak możliwość, aby pań-stwa członkowskie wyłączyły czasowo lub bezterminowo z krajowego po-rządku prawnego niektóre regulacje zawarte w tym akcie prawnym. Państwa członkowskie Unii Europejskiej mogą bowiem udzielić czasowego zwolnienia dotyczącego pasażerskich przewozów krajowych na okres nie dłuższy niż pięć lat, które to zwolnienie może zostać dwukrotnie wznowione każdorazowo o maksymalnie pięć lat, oraz stałego odstępstwa w odniesieniu do miejskich, podmiejskich i regionalnych przewozów kolejowych.
Polski ustawodawca skorzystał z powyższej możliwości. W związku z tym, w pełnym zakresie przepisy Rozporządzenia 1371 stosuje się wyłącznie w ruchu międzynarodowym odbywającym się pomiędzy Polską a pozostałymi państwa-mi Unii Europejskiej.
Na podstawie przepisów Rozporządzenia nr 1371 osoby niepełnosprawne i osoby o ograniczonej sprawności ruchowej mają takie samo jak wszyscy inni obywatele prawo do swobodnego przemieszczania się, swobodnego wyboru i niedyskryminacji. Pasażerowie niepełnosprawni lub osoby o ograniczonej sprawności ruchowej wszystkich rodzajów przewozów, mają prawo do:
• informacji na temat dostępności przewozów kolejowych, warunków do-stępu do taboru kolejowego i wyposażenia w pociągach;
• zakupu biletu w pociągu bez dodatkowych opłat, jednocześnie przedsię-biorstwo kolejowe, sprzedawca biletów lub operator turystyczny nie mogą odmówić osobie niepełnosprawnej lub osobie o ograniczonej sprawności ruchowej dokonania rezerwacji lub wystawienia biletu.
Przedsiębiorstwo kolejowe i zarządca stacji powinny nieodpłatnie pomóc w taki sposób, aby osoby te były w stanie wsiąść do odjeżdżającego pociągu, przesiąść się do pociągu skomunikowanego lub wysiąść z pociągu przyjeżdżającego, na przejazd, na który zakupiły bilet. Potrzebę pomocy pasażer powinien zgłosić na co najmniej 48 godzin przed planowaną podróżą. Na stacjach, na których nie ma personelu, przedsiębiorstwo kolejowe lub zarządca stacji zapewnia wywieszanie łatwo dostępnej informacji dotyczącej najbliższej stacji, na której obecny jest per-sonel oraz bezpośrednio dostępnej pomocy dla osób niepełnosprawnych i osób o ograniczonej sprawności ruchowej.
2.6. Zalecenie nr Rec(2006)5 Komitetu Ministrów Rady Europy przyjęte w dniu 5 kwietnia 2006 r. – Plan działań Rady Europy w celu promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: podno-szenie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie 2006-2015
Ogólnym celem działań jest tworzenie społeczeństwa dla wszystkich. Do-stępne środowisko odgrywa kluczową rolę w tworzeniu bardziej integracyjnego społeczeństwa, w którym osoby niepełnosprawne mogą uczestniczyć w życiu codziennym. Wymaga to znajomości istniejących barier, włączając postawy i bariery fizyczne, a także zaangażowania w likwidację tych barier poprzez dzia-łania pozytywne i inne środki. Rezolucja nr ResAP(2001)1 w sprawie dzenia zasad uniwersalnego projektowania (universal design) popiera wprowa-dzenie tych zasad do programów nauczania wszystkich zawodów zajmujących się środowiskiem zabudowanym, włączając architektów, inżynierów, urbanistów i wszystkie inne odpowiednie zawody zajmujące się zagospodarowaniem śro-dowiska lub środowiskiem zabudowanym.
Państwa członkowskie powinny dążyć do zapewnienia, by wszystkie odpo-wiednie obszary polityki uwzględniały ogólny cel tworzenia środowiska zabudo-wanego wolnego od barier; tworzenie wytycznych i standardów, a jeśli okaże się to konieczne również i ustawodawstwa, popierających dostępność i użyteczność budynków, pomieszczeń publicznych oraz środowiska zewnętrznego dla osób niepełnosprawnych, z uwzględnieniem szczególnego charakteru budynków za-bytkowych; zapewnienie, by uniwersytety i instytucje odpowiedzialne za szkole-nie we wszystkich zawodach zajmujących się zagospodarowaszkole-niem środowiska (takich jak architekci i urbaniści, fachowcy z sektora budowlanego, konserwatorzy dziedzictwa kulturowego i specjaliści ds. turystyki kulturalnej) promowały zasadę uniwersalnego projektowania w swoich programach nauczania początkowego
i doskonalenia oraz poprzez zastosowanie innych odpowiednich środków; pro-mowanie korzystania z pomocy technicznych i innowacji technologicznych w celu wzrostu dostępności środowiska zabudowanego i zapewnienia osobom niepeł-nosprawnym równych szans uczestnictwa w życiu społecznym. Praktyki takie powinny być stosowane wobec nowych konstrukcji i stopniowo rozszerzane na istniejące budynki; wspieranie tworzenia, wyznaczania i utrzymania ośrodków popierających zasady uniwersalnego projektowania (universal design); zapew-nienie, by zwracano należną uwagę na bezpieczeństwo osób niepełnospraw-nych przy projektowaniu procedur postępowania w sytuacjach kryzysowych i procedur ewakuacji; zapewnienie, by zwierzętom towarzyszącym osobom nie-pełnosprawnym nie zabraniano dostępu do budynków i terenów publicznych;
wdrożenie rezolucji nr ResAP(2001)1 w sprawie wprowadzenia zasad uniwersal-nego projektowania do programów nauczania wszystkich zawodów związanych z tworzeniem środowiska budowlanego.
2.7. Dnia 28 listopada 1995 r. 56. przedstawicieli miast europejskich pod-czas Konferencji „Miasto i niepełnosprawni” przyjęło Deklarację Barcelońską Na dzień dzisiejszy Deklarację podpisało już ponad 400 miast, w tym Gdynia jako jedyne miasto z Polski. Deklaracja Barcelońska podobnie, jak Standardo-we Zasady, jest dokumentem uniStandardo-wersalnym wskazującym cele polityki władz lokalnych, a bazuje na podstawowych prawach człowieka, równoprawnym korzystaniu ze wszystkich aspektów życia publicznego, w tym również pra-wa do samodzielnego uczestnictpra-wa we wszystkich wydarzeniach lokalnych społeczności. Nadrzędność dostępności wymaga od samorządów lokal-nych i inlokal-nych operatorów przestrzeni podjęcia działań w celu likwidacji barier w dostępie osób niepełnosprawnych do przestrzeni publicznej i informacji na jej temat. Celem Deklaracji Barcelońskiej jest zachęcenie władz lokalnych do wdra-żania w lokalnym prawodawstwie zapisów dotyczących integracji osób niepełno-sprawnych w społeczeństwie, które reprezentuje. Projekt ten stwarza okazję do tworzenia polityki rozwoju miejscowości przez przedstawicieli władz lokalnych w porozumieniu z organizacjami osób niepełnosprawnych.