• „Projektowanie uniwersalne. Objaśnienie koncepcji” (Ministerstwo Ochrony Środowiska, Norwegia 2007 r.). Polska wersja językowa raportu tematycznego powstała we współpracy Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych z norweskim Ministerstwem Środowiska.
Możliwość użytkowania przez wszystkich ludzi powinna być traktowa-na jako punkt wyjścia przy projektowaniu. Produkty i otoczenie powin-ny być zaprojektowane w taki sposób, aby mogły być one użytkowane przez osoby w każdym wieku, z różnymi możliwościami, umiejętnościami i stopniem sprawności przy uwzględnionych czynnikach związanych ze zdol-nością poruszania się, widzenia, słyszenia, pojmowania, a także wrażliwości na środowisko (np. astma lub alergie).
Koncepcja uniwersalnego projektowania jest to strategiczne podejście do planowania i projektowania zarówno produktów, jak i odpowiedniego otoczenia, mających na celu promowanie społeczeństwa włączającego wszystkich obywa-teli oraz zapewniającego im pełną równość oraz możliwość uczestnictwa.
„Uniwersalne projektowanie to projektowanie produktów oraz otoczenia tak, aby były one dostępne dla wszystkich ludzi, w największym możliwym stopniu, bez potrzeby adaptacji.”
• „Rzeczy są dla ludzi. Projektowanie uniwersalne” (Maciej Błaszak, Łu-kasz Przybylski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010 r.). Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Fun-duszu Społecznego oraz Programu Kapitał Ludzki wskazuje na siedem reguł uniwersalnego projektowania:
Reguła 1. Reguła równych szans dla wszystkich odwołuje się do demokra-tycznej zasady równości. Zakłada, że każdy człowiek powinien mieć równy do-stęp do wszystkich elementów środowiska: przestrzeni, przedmiotów, budyn-ków, ulic, chodnibudyn-ków, szpitali, szkół, środków transportu. Stosowanie tej reguły powinno prowadzić do takiego planowania przestrzeni, aby nie wymagała ona dodatkowych udogodnień dla osób niepełnosprawnych czy mam z dziećmi w wózkach. Raczej zatem szerokie, dostępne z poziomu ulicy, wejście przez au-tomatycznie otwierane drzwi niż wejście po schodach i oddzielna rampa wjaz-dowa dla wózków.
Reguła 2. Reguła elastyczności w użyciu odwołuje się do różnorodnych spo-sobów użycia przedmiotów ze względu na możliwości i potrzeby użytkowników.
Sztandarowym przykładem realizacji tej zasady są nożyczki dla lewo- i prawo-ręcznych, a w kategorii przestrzeni – hale widowiskowe, boiska i obiekty spor-towe zaprojektowane w sposób umożliwiający różnym użytkownikom, na przy-kład osobom na wózkach, korzystanie z nich. Dobrą ilustracją może być również kino, w którym konstrukcja foteli, odległości między rzędami i łagodny podjazd pozwalają niepełnosprawnym bez trudności uczestniczyć w seansie.
Reguła 3. Trzecia reguła, sugerująca prostotę i intuicyjność w użyciu, kładzie nacisk na projektowanie przestrzeni i przedmiotów w taki sposób, aby ich funk-cja była zrozumiała dla każdego użytkownika, bez względu na jego doświadcze-nie, wiedzę, umiejętności językowe czy poziom koncentracji. Najważniejszym polem zastosowań tej reguły są różnego rodzaju informatory, instrukcje obsługi, panele do sterowania urządzeniami oraz sposób oznaczania przestrzeni pomy-ślany tak, by ujawnić jej podstawowe funkcje bez konieczności dodatkowych komentarzy czy pytania o drogę.
Reguła 4. Reguła postrzegalności informacji mówi o tym, by przekazywana za pośrednictwem przedmiotów i struktury przestrzeni informacja była wielomo-dalna. To bardzo istotne, by najważniejsze informacje były dostępne zarówno w trybie modalności wzrokowej, słuchowej, jak i dotykowej. Znacznie korzystniej jest zróżnicować tryb przekazu informacji, mamy bowiem wtedy pewność, że nawet wyłączenie któregoś ze zmysłów nie doprowadzi do pominięcia i utraty informacji.
Reguła 5. Reguła tolerancji na błąd ma uczynić środowisko bezpiecznym i pewnym dla wszystkich użytkowników. Jej zadaniem jest zminimalizować ryzy-ko błędnego użycia przedmiotów oraz ograniczyć nieryzy-korzystne ryzy-konsekwencje przypadkowego i niezamierzonego użycia danego przedmiotu. Obejmuje ona także projektowanie w budynkach użyteczności publicznej wind, które mogą być istotnym ułatwieniem podczas akcji ratunkowych, czy planowanie dróg ewakuacyjnych.
Reguła 6. Reguła niewielkiego wysiłku fizycznego podczas użycia kładzie na-cisk na takie projektowanie przestrzeni i przedmiotów, aby korzystanie z nich było skuteczne, wygodne, łatwe i nie wiązało się z wysiłkiem fizycznym. Chodzi także o to, by wyeliminować powtarzanie tych samych czynności podczas używania przedmiotu. W ramach tej reguły mieszczą się między innymi takie rozwiązania, jak krzesełka dla dzieci w restauracjach czy niskopodłogowe autobusy.
Reguła 7. Reguła rozmiaru i przestrzeni wystarczającej do użycia odnosi się do aspektu dopasowania na przykład przestrzeni miejskiej do potrzeb jej użytkow-ników. Oprócz więc takich rozwiązań o charakterze szczegółowym, jak zastoso-wanie odpowiednio szerokich bramek wejściowych do metra, które umożliwią korzystanie z tego środka transportu osobom na wózkach: niepełnosprawnym i dzieciom, mieścić się tu będą także rozwiązania kompleksowe. Dotyczy to na przykład planowania stref w miastach, tak by domy i mieszkania nie znajdowały się w dużej odległości od sklepów, urzędów, miejsc rozrywki i życia kulturalne-go, szkół i gabinetów lekarskich.
• Publikacja „Dostępna przestrzeń publiczna” (dr Marek Wysocki, publikacja Fundacji Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2009 r.) wskazuje, że odpo-wiedzialność za jakość przestrzeni spoczywa przede wszystkim na samorzą-dzie lokalnym, który ma narzędzia w postaci uchwalania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego czy kontroli wydawania pozwoleń na budo-wę. Samorząd lokalny może regulacjami prawnymi ograniczyć powstawanie no-wych barier poprzez odpowiednie zapisy w umowach na dzierżawę przestrzeni i wynajmu obiektów usługowych. Sam może ustanawiać odpowiednie standar-dy przestrzenne w swoich miejscowościach.
Polska jako jedno z czterech państw Unii Europejskiej nie wypracowała peł-nego zakresu standardowych rozwiązań, które uwzględniałyby wszystkie po-trzeby osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Choć Plan Działań Rady Europy zaleca ich tworzenie, to Polska nie wypracowała pełnych standardów dostępności, które obowiązywałyby na terenie całego kraju. Jednym z wyjąt-ków jest realizowanie od 2004 r. w województwie pomorskim warsztatów „Miasta bez barier”, w których biorą udział studenci Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej oraz osoby niepełnosprawne – mieszkańcy pomorskich miast. Pod-czas warsztatów wypracowano listę zaleceń dla samorządów lokalnych w celu poprawy dostępności przestrzeni publicznych.
W Polsce mamy stosunkowo dobre Prawo budowlane, ale egzekwowanie jego przepisów jest bardzo ograniczone. Odpowiedzialność za to ponoszą lokalne inspektoraty nadzoru budowlanego, które nie powinny dopuszczać do użytkowania obiektów nie spełniających wymogów dostępności dla osób niepełnosprawnych. Oczywiście odpowiedzialność za jakość przestrzeni pu-blicznej ponoszą również projektanci i wykonawcy oraz przyszli zarządcy i użytkownicy.
• Publikacja „Dostosowanie budynków użyteczności publicznej – teoria i narzędzia” (Jolanta Budny, publikacja Stowarzyszenia Przyjaciół Integracji, Warszawa 2009 r.) wskazuje, że doskonałym przykładem tworzenia dostępno-ści jest budynek Sejmu RP. Izba niższa polskiego Parlamentu od 2009 r. stała się symbolem integracji dzięki wspólnym staraniom Kancelarii Sejmu RP, pra-cowni architektonicznej oraz Stowarzyszenia Przyjaciół Integracji. Pokłosiem tej współpracy jest Konkurs „Polska bez barier”, odbywający się pod patronatem Marszałka Sejmu RP, w którym corocznie nagradzane są obiekty dostosowane do potrzeb osób z różnymi niepełnosprawnościami w całej Polsce.