Ważnym elementem działań na rzecz poszerzania rezerwuaru siły roboczej stała się w omawianym okresie aktywizacja zawodowa (produktywizacja) osób niepełnosprawnych. Początkowo obejmowała ona przede wszystkim inwalidów wojennych, którzy już przed wojną posiadali liczne gwarancje prawne związane z rynkiem pracy, z czasem zaś miała być nastawiona na wszystkich dorosłych niepełnosprawnych, szczególnie tych, którzy pozostawali na utrzymaniu opieki społecznej. Liczebność zbiorowości osób niepełnosprawnych była po wojnie trudna do oszacowania. Zarejestrowanych inwalidów wojennych było około 110 tys., jednak ich łączną liczbę szacowano na ponad 200 tys., poza tym Mini-sterstwo Pracy i Opieki Społecznej liczbę inwalidów cywilnych określało w 1949 r. na około 190 tys. Przed wojną aktywizacja inwalidów wojennych polegała głównie na wyłączności koncesji na sprzedaż wyrobów monopolowych.
Po wyzwoleniu koncesje zostały wprawdzie czasowo utrzymane, ale w 1946 r.
zniesiono je jako „przeżytek polityki sanacyjnej”34.
33 AAN, URM, mkf. 23159, Protokoły posiedzeń Rządu Rzeczypospolitej Polskiej VII-IX 1946, k. 796–797, 808; Lipiec 1947 r. Warszawa. Z projektu uchwały KC PPR pt. „Praca i zadania PPR wśród ludności żydowskiej”. O konieczności produktywizacji [w:] Dzieje Żydów w Polsce. Teksty źró-dłowe, oprac. A. Cała, H. Datner-Śpiewak, Warszawa 1997, s. 199–200; M. Kłusek, Sytuacja ludności żydowskiej w Polsce w pierwszych latach po II wojnie światowej [w:] Rola Żydów w rozwoju gospodar-czym ziem polskich, red. J. Skodlarski, A. Pieczewski, Łódź 2014, s. 271–275.
34 AAN, KRN, sygn. 45, Protokoły…, k. 21; tamże, MPiOS, sygn. 395, Organizacja i dzia-łalność Głównego Urzędu Inwalidzkiego. Plany, sprawozdania, protokół, notatki 1946–1948, k. 10–11; tamże, Zakład Ubezpieczeń Społecznych 1935–1962, 1972–1997, sygn. 23, Renciści…,
PAWEŁ GRATA
90
Od początku celem działań podejmowanych wobec inwalidów wojennych była ich reproduktywizacja za pomocą leczenia, protezowania oraz szkolenia zawodowego. Jak pisano w 1947 r., efektem finalnym miało być włączenie in-walidów wojennych do „bilansu aktywnych rezerw ludzkich”. Liczba inin-walidów korzystających z leczenia z reguły przekraczała w latach 1945–1949 poziom 40 tys. osób rocznie, a równie istotnym aspektem działań na rzecz produktywi-zacji inwalidów było zapewnianie im protez i odpowiednich aparatów ortope-dycznych. Jeszcze w 1945 r. udało się uruchomić produkcję w Krakowie i Po-znaniu, później ruszyła wytwórnia warszawska. Dzięki temu w roku 1946 trzy państwowe wytwórnie protez obsłużyły już 4,8 tys. osób, z czego w nowe prote-zy zaopatrprote-zyły 2 tys. inwalidów. W kolejnych latach następował dalsprote-zy wzrost produkcji, która w 1947 r. wyniosła 2,5 tys., w 1948 – 3,9 tys., zaś w 1949 – już ponad 6,2 tys. protez i aparatów ortopedycznych35.
Dalszym etapem przygotowania inwalidów do podjęcia zatrudnienia miało być prowadzone w specjalnie do tego stworzonych zakładach szkolenie zawo-dowe. Na początku grudnia 1945 r. kosztem 2 mln zł uruchomiony został Pań-stwowy Zakład Szkolny dla inwalidów wojennych w Poznaniu specjalizujący się w przyuczeniu do rzemiosła. W roku 1946 otwarto dwie następne tego typu pla-cówki, w 1947 – kolejne i w efekcie we wrześniu 1949 roku działało łącznie 7 państwowych zakładów szkolenia inwalidów wojennych i wojskowych oraz 6 domów szkolenia dla inwalidów, w których rocznie kształciło się tysiąc kilka-set osób. Obok prowadzenia zakładów od roku 1947 Ministerstwo Pracy i Opie-ki Społecznej przystąpiło do organizacji szkolenia krótkoterminowego, mające-go na celu przysposobienie do pracy w przemyśle inwalidów ciężko poszkodo-wanych oraz ociemniałych36.
Efekty działań na rzecz zwiększenia zatrudnienia inwalidów wojennych po-czątkowo były skromne. Dopiero w połowie roku 1947 produktywizacja stała się realnym priorytetem polityki państwa wobec inwalidów wojennych. Potwier-dzeniem tego był rozwój szkolenia zawodowego, jak również ograniczenie na-kładów na pomoc doraźną dla inwalidów połączone z blisko czterokrotnym wzrostem środków kierowanych na leczenie i protezowanie. W roku 1948
k. 42; RS 1949, s. 254; T. Ćwik, Powojenny rozwój zagadnień inwalidzkich, PiOS 1948, nr 2, s. 84; P. Grata, Koncesje handlowe jako forma aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych w II Rzeczypospolitej, „Polityka i Społeczeństwo” 2013, nr 2, s. 95–98.
35 AAN, MPiOS, sygn. 239, Organizacja i działalność Wydziału Spraw Inwalidzkich. Sprawo- zdania, notatki, zestawienia 1945–1946, k. 36–37, 65–67; Z. Lancmański, Produktywizacja inwa-lidów, PiOS 1949, nr 3–4, s. 140; Osiągnięcia socjalne…, s. 318–319.
36 AAN, MPiOS, sygn. 6, Zarządzenia…, k. 156–157; sygn. 239, Organizacja…, k. 48, 67, 105; sygn. 395, Organizacja…, k. 16–18; sygn. 437, Szkolenie inwalidów. Reorganizacja zakła-dów, okólniki, pisma okólne, korespondencja 1950, k. 9; Z. Lancmański, Produktywizacja…, s. 141–142.
Przemiany w polskiej polityce zatrudnienia w latach 1944–1949 91 ważalny stał się też wreszcie postęp w zatrudnianiu inwalidów wojennych w przemyśle państwowym. Zwiększała się liczba inwalidów rejestrujących się w urzędach zatrudnienia, zgłaszanych dla nich miejsc pracy, jak i niepełno-sprawnych osób zapośredniczonych. Tych ostatnich w skali roku było 3,8 tys., łącznie zaś zatrudnienie znalazło w 1948 r. 5,3 tys. inwalidów37.
Mimo widocznego wzrostu zatrudnienia inwalidów w przemyśle za podsta-wową formę ich produktywizacji uznano w roku 1949, wzorem polityki pracy Związku Radzieckiego, spółdzielnie inwalidzkie. Pionierem tej formy działalności był tuż po wojnie Związek Inwalidów Wojennych RP. W końcu roku 1948 czyn-nych było w kraju 10 spółdzielni inwalidzkich. Największa z nich – prowadzona przez Związek Ogólnokrajowa Spółdzielnia Inwalidów Wojskowych – zatrudniała 700 osób, a 40% jej kadry stanowili inwalidzi. W roku 1949 nastąpiła unifikacja spółdzielczości inwalidzkiej, stanowiąca element szerszych przemian zachodzą-cych w gospodarce. W jej wyniku w lipcu powstała Centrala Spółdzielni Inwali-dów. Przejęła ona 164 zakłady wytwórcze, usługowe i handlowe zatrudniające niespełna 2 tys. osób, wśród których 33% stanowili inwalidzi38.
Co istotne, spółdzielnie inwalidzkie nie ograniczały się w działaniach rekru-tacyjnych do inwalidów wojennych i z czasem stać się miały drogą ku pełnej unifikacji polityki zatrudnienia wobec różnych kategorii osób niepełnospraw-nych. Było to szczególnie istotne w kontekście następującego od 1947 r. zwrotu w polityce opiekuńczej państwa, która przestawiona została wtedy na produkty-wizację niezdolnych do pracy podopiecznych opieki społecznej. Zwrot ten długo utrudniało tradycyjnie priorytetowe traktowanie inwalidów wojennych i dopiero zaspokojenie ich potrzeb w zakresie leczenia, protezowania i przysposobienia do pracy miało pozwolić, zgodnie z założeniami Planu Trzyletniego, na objęcie działaniami aktywizacyjnymi inwalidów cywilnych39.
Kwestia aktywizacji zawodowej ogółu osób niepełnosprawnych w sposób znaczący zaistniała w polityce państwa dopiero w końcu lat 40., gdy władze resortu pracy i opieki społecznej uznały, że problem zatrudnienia inwalidów wojennych został w zasadzie rozwiązany. W ten sposób punkt ciężkości działań można było przesunąć na inwalidów cywilnych oraz inwalidów pracy. Skoncen-trowano się przede wszystkim na rozbudowie spółdzielczości inwalidzkiej oraz
37 AAN, Kancelaria Sejmu w Warszawie 1947–1972, sygn. 288, Protokoły komisji sejmo-wych. Tom XII. Komisja Pracy i Opieki Społecznej, k. 21; tamże, MPiOS, sygn. 395, Organiza-cja…, k. 19; sygn. 491, Wycinki prasowe 1946, k. 81; sygn. 576, Działalność…, k. 6; tamże, URM, sygn. 2/34, Opieka społeczna 1948, k. 31–32.
38 AAN, MPiOS, sygn. 130, Przegląd…, bk.; sygn. 239, Organizacja…, k. 114–115; L. Pa-ryczko, Spółdzielczość pracy w Polsce w latach 1945–1955, Warszawa 1973, s. 59–61.
39 AAN, URM, sygn. 1/11, Materiały do expose sejmowego Prezesa Rady Ministrów 1947, 1950, k. 107; Z.L., Zagadnienia z zakresu opieki nad inwalidami w Narodowym Planie Gospodar-czym, PiOS 1947, nr 1, s. 48–50.
PAWEŁ GRATA
92
zatrudnianiu niepełnosprawnych w innych spółdzielniach pracy. Ekspansja tej formy aktywizacji nastąpiła jednak dopiero w roku 1950 (w końcu 1949 r.
w spółdzielczości ogółem pracowało 3,9 tys. niepełnosprawnych, w rok później już 8,1 tys.). W roku 1949 stworzono również podstawy drugiego filaru zatrud-niania niepełnosprawnych, czyli ich produktywizacji poprzez sektor uspołecz-niony. Powołani w tym roku instruktorzy do spraw zatrudniania inwalidów mieli za zadanie dobieranie odpowiednich stanowisk pracy dostosowanych do możli-wości obejmujących je inwalidów oraz monitorowanie przebiegu zatrudnienia w pierwszym okresie pracy skierowanego do takiej pracy inwalidy (w latach 1948–1951 zatrudniono w ten sposób 6,1 tys. osób)40.