O ile pośrednictwo pracy pozostawało w omawianym okresie w dawnych i tradycyjnych ramach pojęciowych, o tyle pozostałe formy działań na rzecz zatrudnienia albo ramy te przekraczały, albo też stanowiły nowe ogniwo tej czę-ści polityki społecznej. Do pierwszej kategorii należy zaliczyć dobrze znaną z okresu międzywojennego aktywizację zawodową osób niezatrudnionych, której założenia były szeroko realizowane w latach 30. przez Fundusz Pracy, w II poło-wie lat 40. stawały się zaś istotnym elementem zainicjowanej wtedy przebudowy struktury społecznej. W ramach tej formy polityki zatrudnienia wymienić należy tradycyjne roboty publiczne, zwane teraz interwencyjnymi, usamodzielnienie zawodowe osób wcześniej niepracujących oraz aktywność instytucji państwa na rzecz szkolenia i przysposobienia zawodowego.
Interesująca była ewolucja nastawienia do najbardziej znanych z okresu międzywojennego robót publicznych. Początkowo były przez Ministerstwo Pra-cy i Opieki Społecznej raczej odrzucane, podobnie jak Fundusz PraPra-cy, jako in-strument polityki zatrudnienia nieprzystający do nowej rzeczywistości. Dopiero wspomniane wyżej przekazanie resortowi środków Funduszu oraz postawienie zadania likwidacji lokalnych ośrodków bezrobocia przyniosło w 1947 r. „rehabi-litację” robót publicznych jako skutecznego narzędzia walki z bezrobociem.
Zorganizowano je w tym roku w 67 miejscowościach, a rodzaje wykonywanych prac były klasyczne dla tej formy interwencji – roboty rozbiórkowe, drogowe, wodociągowo-kanalizacyjne, regulacja rzek, budowa mostów itp. Istotnym
27 AAN, MPiOS, sygn. 6, Zarządzenia Ministra Pracy i Opieki Społecznej 1946–1962, k. 366; sygn. 560, Sprawozdanie…, k. 1–2, 6–10; sygn. 578, Odprawy…, k. 16; S. Hartman, Po-radnictwo zawodowe w Polsce, PiOS 1948, nr 3, s. 164–168; likwidacja poradni zawodowych dobrze wpisywała się w proces masowej rekrutacji siły roboczej stanowiący istotny element ini-cjowanej w 1950 r. socjalistycznej industrializacji.
Przemiany w polskiej polityce zatrudnienia w latach 1944–1949 87 novum w ich ramach stały się zimowe roboty interwencyjne, planowane i reali-zowane w celu likwidacji sezonu martwego w budownictwie, który zawsze po-wodował sezonowe wzrosty bezrobocia (roboty z założenia starano się organi-zować zimą i wiosną, a nie latem i jesienią jak przed wojną). W ten sposób robo-ty interwencyjne stały się jednym z instrumentów uzupełniających działania na rzecz likwidacji bezrobocia, zwłaszcza sezonowego i lokalnego (w roku 1949 w ramach robót przepracowano ok. 2 mln roboczodniówek)28.
Nowym instrumentem aktywizacyjnym wprowadzonym do arsenału pol-skiej polityki zatrudnienia stały się w omawianym okresie działania nazwane akcją usamodzielnienia gospodarczego niezatrudnionych. U jej podstaw leżało już nie tyle dążenie do walki z bezrobociem, ile świadomość zwiększającego się zapotrzebowania na siłę roboczą i konieczność związanego z tym poszukiwania nowych, niewykorzystanych wcześniej jej rezerw. Była to siła robocza niewy-kwalifikowana, a ponieważ znaczną jej część stanowiły kobiety, do nich właśnie akcja ta była w szczególności skierowana. Jej nieodłączną częścią miało być szkolenie bądź przysposobienie zawodowe.
Początkowo działania na rzecz podnoszenia kwalifikacji wchodzących do za-trudnienia pracowników zasadzały się na państwowych kursach zawodowych kie-rowanych do już pracujących w przemyśle. W 1945 r. objęły one 5 tys. osób, w 1946 – 12 tys., zaś w 1947 – już 27 tys. Wraz ze zwiększającym się zapotrzebo-waniem na siłę roboczą następował dalszy rozwój działań na rzecz powiększania wykwalifikowanych zasobów pracy. W roku 1948 w kursach szkolenia zawodowe-go dla pracowników zatrudnionych w przemyśle uczestniczyło już 44,5 tys. osób, co oznaczało wzrost o blisko 2/3 w stosunku do roku poprzedniego. Akcję przysposo-bienia zawodowego wspomogło przeznaczenie na jej cele w roku 1947 części środ-ków Funduszu Pracy (z kursów i szkoleń finansowanych z tego źródła skorzystało ponad 60 tys. słuchaczy różnych kategorii). W roku 1949, w myśl ustawy o zmianie organizacji naczelnych władz gospodarki narodowej z 10 lutego 1949 r. oraz rozpo-rządzenia Rady Ministrów z 21 czerwca tego roku, powstał Centralny Urząd Szko-lenia Zawodowego, do którego zadań należało organizowanie szkoleń i przysposo-bienia zawodowego na potrzeby przemysłu, rękodzieła i handlu, w tym kwestie związane z przysposobieniem zawodowym pracowników29.
Specyficzną i wprost nawiązującą do doświadczeń radzieckich formą dzia-łań stała się aktywizacja zawodowa kobiet. Nowe możliwości w tym względzie przyniosła wspomniana już decyzja dotycząca sposobu wykorzystywania
28 AAN, MPiOS, sygn. 6, Zarządzenia…, k. 258–259; sygn. 130, Przegląd prasy. Tom II 1949, bk.; sygn. 560, Sprawozdanie…, k. 3; sygn. 578, Odprawy…, k. 8, 10, 37.
29 AAN, MPiOS, sygn. 128, Przegląd prasy 1948, bk.; sygn. 129, Przegląd prasy. Tom I 1949, bk.; DzURP 1949, nr 7, poz. 43; Osiągnięcia socjalne…, s. 123; K. Znatowicz, Rola i zna-czenie przysposobienia zawodowego, PiOS 1948, nr 1, s. 16.
PAWEŁ GRATA
88
ków Funduszu Pracy z 10 października 1947 r., w myśl której miały one być również przeznaczane na produktywizację niezatrudnionych. Równocześnie w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej podjęto decyzję o przystąpieniu do organizowania spółdzielni pracy, w których zatrudnienie po uprzednim prze-szkoleniu miało znaleźć 10 tys. niewykwalifikowanych i niepracujących wcze-śniej kobiet. W ten sposób zainicjowana została akcja usamodzielnienia nieza-trudnionych kobiet, czyli tzw. akcja AZ. Zostały w nią zaangażowane urzędy zatrudnienia oraz terenowe komórki Ligi Kobiet, a robotnicze spółdzielnie pracy organizowała Centrala Spółdzielni Pracy. Kandydatki typowane były przez urzędy zatrudnienia, oddziały Ligi oraz rady związków zawodowych, następnie zaś szkolone przez Ligę Kobiet (prowadziła tę działalność do końca 1949 r.)30.
Akcja AZ realizowana była wprawdzie do 1950 r., jednak jej ekspansja zosta-ła zahamowana z końcem roku 1949, gdy problem bezrobocia kobiet przestał być zjawiskiem dotkliwym, a zapotrzebowanie na ich pracę w przemyśle wciąż się zwiększało. Łącznie w ramach akcji powstało 206 spółdzielni, w których pracę znalazło 25 tys. kobiet, z czego blisko 19 tys. w spółdzielniach branży konfekcyj-nej (koszty przysposobienia zawodowego oraz wyposażenia takich jednostek były najniższe). Szybko zwiększały się w omawianym okresie kwoty wydatkowane na akcję – z 60 mln zł w roku 1947 poprzez 366 mln w 1948 aż do 635 mln zł w 1949, co oznaczało, że w ciągu trzech lat wydano na akcję AZ ponad miliard złotych (w roku 1950 przeznaczono na nią dodatkowe 372 mln zł)31.
W kontekście działań na rzecz aktywizacji niepracujących należy również zasygnalizować wyraźnie obecną w polityce państwa w pierwszych kilku latach po zakończeniu okupacji kwestię produktywizacji ocalałych z wojny Żydów.
Początkowo aktywność zawodowa tej mniejszości przejawiała się w tworzeniu spółdzielni żydowskich, których do końca 1945 powstało wprawdzie 27, ale zatrudnienie znalazło w nich tylko 600 osób. Znacznie większą rolę odgrywało zatrudnianie żydowskich robotników w większych fabrykach Łodzi i Dolnego Śląska, gdzie znajdowały się największe skupiska tej ludności. Według pocho-dzących z połowy roku 1946 danych pracowało wtedy w kraju ok. 36 tys. Ży-dów, spośród ok. 94 tys. zdolnych do pracy32.
30 AAN, CUP, sygn. 385, Sytuacja…, k. 123–124; tamże, MPiOS, sygn. 128, Przegląd…, bk.; sygn. 129, Przegląd…, bk.; sygn. 561, Akcja…, k. 2–3, 6; I. Sztachelska, Cele, zadania i osiągnięcia Ligi Kobiet, Warszawa 1947, s. 10–12.
31 AAN, MPiOS, sygn. 561, Akcja…, k. 3–5, 76–78.
32 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, sygn. IPN BU 00231/146/1, Sprawdzenia osób pochodzenia żydowskiego zamieszkałych w Polsce, k. 70, 85; P. Grata, Działania ratownicze w ramach opieki społecznej w tzw. Polsce Lubelskiej [w:] Od kwestii robotniczej do nowoczesnej kwestii socjalnej. Studia z polskiej polityki społecznej XX i XXI wieku, t. IV, red. P. Grata, Rze-szów 2016, s. 97–98.
Przemiany w polskiej polityce zatrudnienia w latach 1944–1949 89 W celu przyśpieszenia działań związanych z aktywizacją zawodową przed-stawicieli tej mniejszości 25 lipca 1946 r. powołany został do życia urząd Komi-sarza Rządu dla Spraw Produktywizacji Ludności Żydowskiej. Do jego kompe-tencji należały przede wszystkim sprawy związane z zatrudnianiem Żydów w przemyśle, rolnictwie i handlu, jak i pomoc w zakładaniu własnych warszta-tów pracy. W efekcie według pochodzącego z sierpnia 1947 r. sprawozdania Komisarza Rządu liczbę zatrudnionych Żydów szacowano wtedy na około 40 tys., z czego 21–24 tys. pracowało w gospodarce państwowej i samorządowej, około 1,5 tys. w rolnictwie, ok. 5 tys. w spółdzielczości, a 12–15 tys. prowadziło własną działalność gospodarczą. Pełne zatrudnienie zdolnej do pracy ludności żydowskiej stało się w tym czasie oficjalnie artykułowanym celem politycznym Polskiej Partii Robotniczej. Ważnym aspektem produktywizacji miało być także przekwalifikowanie i przesuwanie pracowników z tradycyjnych „żydowskich”
zawodów do przemysłu ciężkiego, stanowiące jeden ze środków likwidacji od-rębności pracowników żydowskich33.