Jednym ze świadczeń przysługujących bezrobotnym pracownikom umy-słowym był zasiłek na wypadek braku pracy, tzw. ustawowy. Przyznawany był on pracownikom umysłowym, którzy byli objęci obowiązkiem
20 Polityka społeczna państwa polskiego 1918–1939, Warszawa 1935, s. 148, 153, 156.
ELŻBIETA SŁABIŃSKA
58
czenia, w myśl ustawy z 28 października 1925 r. przepracowali co najmniej 20 tygodni (składkowych) w ciągu 12 miesięcy przed dniem zgłoszenia bez-robocia (tzw. okres wyczekiwania), a w myśl dekretu z 28 października 1927 r.
– 6 miesięcy (składkowych), czyli 26 tygodni w ciągu roku, licząc wstecz od dnia utraty zajęcia, oraz zgłosili swoje roszczenia do świadczeń. Nowela dekretu, ustawa z 22 marca 1933 r., przedłużyła okres wyczekiwania do 12 miesięcy (składkowych).
Ustawa pozbawiała zasiłku tych bezrobotnych pracowników umysło-wych, którzy zostali zwolnieni ze skutkiem natychmiastowym z własnej wi-ny lub odeszli dobrowolnie, oraz niezdolwi-nych do pracy z powodu choroby lub inwalidztwa. Świadczenie tracili bezrobotni, którzy nie przyjęli „odpo-wiedniego” zajęcia.
Dekret łagodniej traktował wypadki, w których utrata zajęcia nastąpiła z wi-ny zwolnionego, gdyż wstrzymywał świadczenie. Przewidywał wstrzymanie świadczenia również w przypadkach: uzyskania odprawy wskutek zwolnienia, utraty zajęcia spowodowanej strajkiem, zafałszowania danych uprawniających do pobierania zasiłku, nieprzyjęciem „odpowiedniego” zajęcia, uchylania się od wyszkolenia zawodowego, korzystania ze świadczeń pieniężnych z innych ro-dzajów ubezpieczenia określonych w dekrecie.
Bezrobotny pracownik umysłowy w celu uzyskania zasiłku musiał się zare-jestrować w PUPP, przedłożyć odpowiednie dokumenty (podstawowym było zaświadczenie od pracodawcy). Zgłoszenie prawa do zasiłku było równoznaczne z zawiadomieniem o poszukiwaniu pracy i gotowością przyjęcia pracy propo-nowanej przez PUPP. Jeśli bezrobotny sprostał wymogom ustawy o zabezpie-czeniu na wypadek bezrobocia i nie uzyskał propozycji „odpowiedniej” pracy, PUPP rejestrował go jako poszukującego pracy, a Fundusz Bezrobocia przy-znawał zasiłek ustawowy.
Według ustawy okres zasiłkowy wynosił 13 tygodni w ciągu roku (z możli-wością przedłużenia do 17 tygodni), licząc od dnia pobrania pierwszego zasiłku tygodniowego, zaś według dekretu – 6 miesięcy (z możliwością przedłużenia do 9 miesięcy) i był wypłacany miesięcznie.
Wypłata zasiłków na wypadek braku pracy (również innych świadczeń określonych w wymienionych aktach prawnych) spoczywała od wejścia w życie ustawy z 28 października 1925 r. (tj. od 3 maja 1926 r.) na Funduszu Bezrobocia, a po wejściu w życie dekretu z 24 listopada 1927 r. (tj. od 1 stycznia 1928 r.) na ZUPU21. Fundusz Bezrobocia wypłacał zasiłki jeszcze w 1928 r., ale z dniem 9 sierpnia zaprzestał tej działalności22.
21 Sprawozdanie z działalności Funduszu Bezrobocia (cyt. FB) 1925, s. 5.
22 FB 1928, s. 23.
Państwowe formy pomocy dla bezrobotnych pracowników umysłowych w II RP 59
Tabela 4. Zarejestrowani w PUPP i bezrobotni pracownicy umysłowi pobierający zasiłek ustawowy z Funduszu Bezrobocia w latach 1926–1928 (stan na grudzień)
Wyszczególnienie Rok
Dane statystyczne wskazują, że zasiłek ustawowy wypłacany przez Fundusz Bezrobocia otrzymywała niewielka liczba bezrobotnych pracowników umysło-wych, co było spowodowane korzystaniem z innych form pomocy państwowej lub niekorzystaniem z tej pomocy. Drastyczny spadek liczby osób pobierających zasiłek w 1928 r. był konsekwencją przejmowania akcji zasiłkowej od Funduszu Bezrobocia przez ZUPU (tab. 4).
Tabela 5. Ubezpieczeni w ZUPU i bezrobotni pracownicy umysłowi pobierający zasiłek ustawowy w latach 1928–1933 (stan na 31 XII) Siedziba
ELŻBIETA SŁABIŃSKA
60
1 2 3 4 5 6 7 8
Lwów
obowiązkowo
ubezpieczeni 37 087 43 756 47 101 44 798 44 722 45 735
pobierający zasiłek • • • • • 2 877
na 100 ubezpieczonych
pobierający zasiłek ― ― ― ― ― 6
roczna kwota wypłaconych zasiłków
w zł • • • • • 3 752 861
Źró d ło : ZUPU Królewska Huta 1928, s. 18, 32; 1930, s. 19, 32; 1932, s. 17, tabl. 15; 1933, s. 60;
ZUPU Warszawa 1928, s. 23, 46, 57, 60, 63; 1929, s. 57, 60, 62, 66, 69, 72; 1931, s. 17, 67–68, 70, 76; ZUPU Poznań 1929, s. 15, 28, 47–48, 71, 73; 1930, s. 20, 25; 1932, s. 18, 32, 37, 45; 1933, s. 15, 36, 39; ZUPU Lwów 1933, s. 20, 95.
W okresie wielkiego kryzysu gospodarczego nastąpił znaczący wzrost liczby osób korzystających z zasiłku ustawowego, co było konsekwencją większego bezrobocia. Najwyższy pułap osiągnęła ona w 1932 r. Wzrostowi liczby pobierających zasiłki towarzyszyło zwiększanie się kwot wydatkowa-nych na ten cel przez ZUPU. Środki na ten cel pochodziły ze składek, którymi obciążano pracodawców.
Według ustawy z 28 października 1925 r. zasiłek dla samotnego bezrobot-nego pracownika umysłowego wynosił 30% podstawy wymiaru zasiłku, dla obarczonego małą rodziną (1–2 osobami) – 35%, dużą rodziną (3–5 osób) – 40%, zaś większą (powyżej 5 osób) – 50%. Dekret z 24 listopada 1927 r. stanowił, że zasiłek dla bezrobotnego pracownika umysłowego składał się z zasiłku zasadni-czego i zasiłku rodzinnego. Pierwszy wynosił dla samotnego 30% podstawy wymiaru zasiłku, a dla posiadającego rodzinę23 – 40%. Drugi wynosił 10% za-siłku zasadniczego na każdego niezarobkującego członka rodziny i pozostające-go na utrzymaniu ubezpieczonepozostające-go pracownika umysłowepozostające-go. Minimalny zasiłek to 30 zł miesięcznie24. W konsekwencji nastąpiło rozszerzenie świadczenia w zależności od stanu rodzinnego25. W 1928 r. zasiłek ustawowy został powięk-szony o jednorazowy zasiłek z okazji 10-lecia Niepodległości Polski26. W nowe-li z 22 marca 1933 r. obniżono wysokości zasiłków w granicach 5–30% w za-leżności od podstawy wymiaru zasiłku.
23 Do rodziny bezrobotnego pozostającego na jego utrzymaniu zaliczano w myśl ustawy z 18 lipca 1924 r.: niezarobkującą żonę lub męża; dzieci, pasierbów i rodzeństwo niezarobku-jące do lat 16 oraz ponad 16 lat, ale niezdolne do zarobkowania; dzieci, pasierbów i rodze ń-stwo od 16 do 18 lat kształcące się w zakładach średnich; rodziców i dziadków niezdolnych do zarobkowania.
24Polityka społeczna…, s. 157.
25 M. Święcicki, Instytucje polskiego prawa pracy…, s. 282.
26 ZUPU Warszawa 1928, s. 23.
Państwowe formy pomocy dla bezrobotnych pracowników umysłowych w II RP 61
Tabela 6. Przeciętny zasiłek na wypadek braku pracy dla pracowników umysłowych w Polsce w latach 1930–1933 [w zł]
Siedziba
ZUPU Rok
Stan rodzinny mężczyzn Stan rodzinny kobiet
samotni
Na mocy instrukcji ministerialnej z 19 grudnia 1924 r. do ustawy z 18 lipca 1924 r. bezrobotni pracownicy w miastach dotkniętych wysokim bezrobo-ciem, którzy zakończyli okres zasiłkowy, przystępowali do państwowej akcji pomocy doraźnej polegającej na przyznaniu jednorazowej pożyczki bezpro-centowej z półrocznym terminem zwrotu. W dniu 23 marca 1925 r. wprowa-dzono nową instrukcję utrzymującą dotychczasową formę pomocy dla pra-cowników umysłowych oraz przewidującą jednorazową zapomogę bezzwrot-ną27. Liczba bezrobotnych pracowników umysłowych, którzy uzyskali zapo-mogę, nie była zależna od liczby osób, którym skończył się okres pobierania zasiłków ustawowych, lecz od asygnowanych w danym miesiącu środków.
Od 1927 r. akcja pomocy doraźnej dla pracowników umysłowych została oparta na nowych zasadach. Instrukcja z 11 stycznia 1927 r. wprowadziła w miejsce zapomogi jednorazowej możliwość wielokrotnego ubiegania się o pomoc finansową. Z kolei instrukcje z 20 maja i 22 listopada 1928 r. ogra-niczyły liczbę uprawnionych w ten sposób, że prawa do pobierania zapomogi pozbawieni zostali samotni, żonaci bezdzietni, niektórzy żonaci posiadający dzieci, a ponadto zmniejszono normy do obliczania zapomóg28. Akcja została zlikwidowana w całym kraju z dniem 31 grudnia 1929 r.29
27 FB 1924–1925, s. 23; 1926, s. 23.
28 Tamże 1927, s. 22; 1928, s. 24.
29 Tamże 1929, s. 29.
ELŻBIETA SŁABIŃSKA
62
Tabela 7. Zarejestrowani w PUPP i bezrobotni pracownicy umysłowi pobierający zapomogę z Funduszu Bezrobocia w latach 1926–1928 (stan na grudzień)
Wyszczególnienie Rok
1926 1927 1928 1929
Zarejestrowani 21 954 15 497 10 450 13 445
pobierający zapomogę 13 090 7 342 1 884 242
% pobierających zapomogę do zarejestrowanych 60 47 18 2 kwota wypłaconych zapomóg rocznie w zł 4 440 848 4 879 262 2 756 490 • Źró d ło : FB 1926, tabl. X i wykres; 1927, tab. XV i wykres; 1928, wykres; 1929, s. 55.
W latach 1926–1927 zapomogę uzyskiwała znaczna liczba bezrobotnych, lecz w miarę przedłużania się akcji zawężał się jej zasięg. Co więcej, nieko-rzystne dla bezrobotnych było to, że pomoc trwała krótko, bo w przypadku sa-motnych ograniczała się do 26 tygodni, a względem posiadających na utrzyma-niu rodzinę – do 56 tygodni. Ponadto zapomogi były niewielkie: pracownicy umysłowi otrzymywali 45–100 zł w zależności od wielkości rodziny. W 1927 r.
zapomogę dla pracowników umysłowych uzależniono od ostatnio pobieranego zasiłku ustawowego. Miała stanowić 30–50% jego wymiaru (samotni nie mogli otrzymać więcej niż 45 zł, a posiadający rodzinę 1-, 2-osobową – 65 zł). Nieba-wem podwyższono stawki: dla samotnych 150 zł, dla małych rodzin 185 zł, a dla utrzymujących rodzinę złożoną z ponad 2 osób 200 zł30.
Z powodu pogłębiającego się kryzysu palącą kwestią stało się zorganizowa-nie pomocy dla tych bezrobotnych pracowników umysłowych, którzy utracili prawo do zasiłku ustawowego lub prawa tego nie nabyli (bo nie spełniali warun-ków ustawy). Inicjatywę w tym zakresie podjął, przy poparciu Zakładu, Śląski Urząd Wojewódzki, który wyjednał kredyty w Ministerstwie PiOS i uruchomił od marca 1930 r. tzw. państwową pomoc dla bezrobotnych na Śląsku. Akcja objęła pracowników fizycznych i umysłowych. Pomoc ta polegała na udzielaniu miesięcznych zasiłków w granicach 20–50 zł, czyli w porównaniu z zasiłkami ustawowymi niewiele. Z akcji tej na koniec roku sprawozdawczego korzystało ponad 100 bezrobotnych pracowników umysłowych31.