Aktywność polityczna w NRD

Nieprzerwaną obecność mieszkańców Niemiec Wschodnich w sferze publicznej gwarantował § 21. Konstytucji NRD z 1968 r. Każdemu obywatelowi przyznano w nim prawo do kompleksowego współkształtowania „życia politycznego, gospodarczego, socjalnego oraz kulturowego wspólnoty socjalistycznej (…)”⁶⁷⁸. Realizacja powyższego zapisu w praktyce miała następować m.in. drogą demokratycznej elekcji organów władzy państwowej, współudziału całej społeczności w codziennej działalności podmiotów decyzyjnych, przedkładaniu własnych projektów prawnych instytucjom reprezentującym interes państwowy czy też kreowaniu szeroko pojętej przestrzeni społecznej⁶⁷⁹. Nawiązanie do obywatelskiego wkładu w rozwój struktur państwowych NRD, w tym zwłaszcza stosunków politycznych, społecznych i ekonomicznych, zawierał również program partyjny SED z 1976 r.⁶⁸⁰ Z kolei przyjęta dwa lata wcześniej nowa Ustawa o Młodzieży NRD (niem. Jugendgesetz der DDR⁶⁸¹)

676 Zob.: Y. Niephaus, op. cit., s. 21.

677 Zob.: Zob.: H. Wendt, Familienbildung und Familienpolitik in der ehemaligen DDR, op. cit., s. 37-39.

678 Zob.: Verfassung der Deutschen Demokratischen Republik vom 6. April 1968 (in der Fassung vom 7. Oktober 1974), Art. 21. Pkt. 1, http://www.documentarchiv.de/ddr/verfddr.html#KAPITEL%201-2, [ostatni odczyt:

19.06.2019].

679 Ibidem, Pkt. 2.

680 Zob.: H. Weber, s. 90-91.

681 Pierwsza ustawa o młodzieży została przyjęta 4 maja 1964 r. Zob.: Gesetz über die Teilnahme der Jugend der Deutschen Demokratischen Republik am Kampf um den umfassenden Aufbau des Sozialismus und die allseitige Förderung ihrer Initiative bei der Leitung der Volkswirtschaft und des Staates, in Beruf und Schule, bei Kultur

173 obligowała wręcz młode pokolenia do „aktywnego kształtowania demokracji socjalistycznej”

oraz „stałego zwiększania zdolności uczestnictwa w życiu politycznym i społecznym”⁶⁸², gwarantując w zamian szeroki zakres wsparcia ze strony państwa i działaczy partyjnych⁶⁸³.

Zestawienie zasięgu partycypacji politycznej mieszkańców Niemiec Wschodnich i RFN ukazywało pewne różnice w jej przekroju społecznym. Wspólnym dla obu państw elementem profilu socjalnego badanego obszaru była większa aktywność na forum publicznym reprezentantów wyższych warstw społecznych. W każdym przypadku czynnikiem decydującym o formie i zakresie działalności politycznej był również poziom wykształcenia, wpływ socjalizacji pierwotnej i wtórnej, a także systemu edukacji. Korelacje pomiędzy wspomnianymi płaszczyznami życia społecznego decydowały finalnie o powstaniu warstw i grup skłonnych w mniejszym lub większym stopniu interesować się sceną polityczną.

Niemniej dzięki staraniom partii komunistycznej, w NRD osiągnięto formalnie wyższy poziom mobilizacji politycznej obywateli aniżeli po zachodniej stronie muru berlińskiego. Na gruncie honorowej aktywności w organach władzy lokalnej, wszelkiego rodzaju komisjach i instytucjach społecznych o charakterze kontrolnym, istotnych dla funkcjonowania lokalnych zbiorowości, wskaźnik partycypacji w połowie lat 80-tych oscylował według różnych źródeł od 10% do nawet 25%⁶⁸⁴.

Najwięcej osób (ponad 1,5 mln w 1985 r.) udzielało się w projektach aktywizacyjnych skupionych wokół Wolnych Niemieckich Związków Zawodowych (niem.

Freier Deutscher Gewerkschaftsbund). Byli to zarówno reprezentanci samej organizacji, jak również animatorzy imprez sportowych, członkowie komisji młodzieżowych i kobiecych.

Kolejne 600 tys. obywateli angażowało się w działalność szkolnych rad rodzicielskich (niem.

Elternbeiräte) i reprezentacji klasowych (niem. Elternaktive). Znaczna część społeczeństwa

und Sport vom 4. Mai 1964, Gesetzblatt der Deutschen Demokratischen Republik 1964 Teil I., s. 75, http://www.verfassungen.de/ddr/jugendgesetz64.htm, [ostatni odczyt: 15.01.2020].

682 Zob.: Gesetz über die Teilnahme der Jugend der Deutschen Demokratischen Republik an der Gestaltung der entwickelten sozialistischen Gesellschaft und über ihre allseitige Förderung in der Deutschen Demokratischen Republik (Jugendgesetz der DDR) vom 28. Januar 1974, § 1. oraz § 3., Gesetzblatt der Deutschen

Demokratischen Republik 1974 Teil I., s. 45, http://www.verfassungen.de/ddr/jugendgesetz74.htm, [ostatni odczyt 15.01.2020]

683 O strategicznej pozycji młodzieży w utrwalaniu wyznaczników polityki wewnętrznej NRD świadczyły zapisy

„Ustawy o udziale młodzieży w rozbudowie Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz wsparcia młodzieży w szkole, pracy, sporcie i podczas wypoczynku” z dn. 2 lutego 1950. Zob.: Gesetz über die Teilnahme der Jugend am Aufbau der Deutschen Demokratischen Republik und die Förderung der Jugend in Schule und Beruf, bei Sport und Erholung vom 8. Februar 1950, Art. 1., Gesetzblatt der Deutschen Demokratischen Republik 1964 Teil I., s. 75, http://www.verfassungen.de/ddr/jugendgesetz64.htm, [ostatni odczyt: 15.01.2020].

684 Por.: R. Geiβler, Soziale Schichtung und Teilnahme an Herrschaft in der BRD und in der DDR, [w:] “Forum Politologie und Soziologie“, Heft 8., Hamburg 1995, s. 26.

174

działała w komisjach Frontu Narodowego (ok. 388 tys.)⁶⁸⁵. Równie liczne grono pełniło rolę ławników czy też członków komisji mediacyjnych (ok. 360 tys.). Zaplecze powołanej przez SED w 1963 r. Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej (niem. Arbeiter- und Bauern-Inspektion)⁶⁸⁶ tworzyło 266 tys. aktywistów. Ponad 151 tys. osób pracowało w komisjach powoływanych przy zrzeszeniach konsumentów. Deputowani w radach powiatowych, okręgowych, reprezentacjach gmin i dzielnic miejskich tworzyli łącznie nieco ponad 200-tysięczną reprezentację. W tym kontekście podkreślić należy fakt, iż tylko w ciągu dwóch kolejnych dekad od wzniesienia muru berlińskiego wszystkie kluczowe z punktu widzenia enerdowskich władz politycznych organizacje społeczne zdołały zwiększyć własne zaplecze członkowskie średnio o kilkadziesiąt p. p. Najwięcej, bo ponad dwuipółkrotnie, wzrosła liczba działaczy Niemieckiego Związku Gimnastyczno-Sportowego. Towarzystwo Przyjaźni Niemiecko-Radzieckiej, jednoczące w 1961 r. nieco ponad 3,5 mln mieszkańców NRD, zyskało do 1982 r.

kolejne 2,5 mln osób. Zasoby personalne najliczniejszej organizacji społecznej Niemiec Wschodnich - Wolnych Niemieckich Związków Zawodowych - zwiększyły się natomiast z 6,3 mln podmiotów w 1961 r. do 9,1 mln w 1982 r. (zmiana o 44,8 p. p.). O 48,9 p. p. wzrosły również szeregi: Niemieckiego Czerwonego Krzyża, Solidarności Społecznej (44,2 p. p.), a także Związku Działkowiczów, Osadników oraz Hodowców Drobnych Zwierząt (40,5 p. p.).

Niemiecki Związek Kulturowy jednoczył na początku lat 80-tych o ⅓ aktywistów więcej niż w 1961 r. Warto również wspomnieć o poziomie członkostwa w przypadku Zrzeszenia Konsumentów. Wprawdzie stanowiło ono trzecią ilościowo organizację społeczną w NRD, jakkolwiek na tle pozostałych podmiotów zyskał stosunkowo najmniej – 17,8 p. p.⁶⁸⁷

Główną rolę w procesie napływu rejestrowanych członków organizacji społecznych i politycznych w NRD odgrywała praktyka honorowania lojalności wobec władz partyjnych i jej programu politycznego oraz sankcji względem przeciwników systemu państwowego. Dlatego wielu mieszkańców manifestowało swą przynależność do tzw.

685 Front Narodowy był blokiem partii opozycyjnych w NRD, całkowicie kontrolowany przez SED. W jego skład wchodziły: Unia Chrześcijańsko Demokratyczna (CDU), Wolna Młodzież Niemiecka (niem. Freie Deutsche Junend), Wolne Niemieckie Związki Zawodowe oraz Liberalno-Demokratyczna Partia Niemiec – niem. Liberal-Demokratische Partei Deutschlands, LDPD).

686 Był to organ podlegający bezpośrednio Komitetowi Centralnemu SED i Radzie Ministrów NRD, którego zadanie sprowadzało się do zapewnienia realizacji wytycznych partyjnych oraz rządowych. Powstał z ramienia Waltera Ulbrichta w okresie wprowadzania nowego ekonomicznego systemu planowania i kierowania

gospodarką narodową. Zob.: Beschluss des Zentralkomitees der Sozialistischen Einheitspartei Deutschlands und des Ministerrates der Deutschen Demokratischen Republik über die Bildung der Arbeiter- und

Bauern-Inspektion der Deutschen Demokratischen Republik, [w:] Gesetzblatt der Deutschen Demokratischen Republik, Teil II, Nr. 40, Berlin, den 15. Mai 1963, s. 262-268; A. Malycha, P. J. Winters, Die SED. Geschichte einer deutschen Partei, München 2009, s. 171-173.

687 Zob.: R. Geiβler, Soziale Schichtung und Teilnahme an Herrschaft in der BRD und in der DDR, op. cit., s. 27.

175 społeczeństwa socjalistycznego niezależnie od wyznawanego światopoglądu. W zamian mogli oni liczyć na przychylność władz np. przy ubieganiu się o przydział mieszkania. Największa gotowość do uczestnictwa w życiu społeczno-politycznym występowała rzecz jasna po stronie socjalistycznej inteligencji. Klasa robotnicza była pod tym względem podzielona na tzw. odłam

„ideologicznie postępowy” oraz „ideologicznie zacofany”. W gronie osób, które podążały za ofertą aktywizacyjną państwa wschodnioniemieckiego, znajdowała się przede wszystkim ludność z wyższym wykształceniem i nabytymi umiejętnościami praktycznymi. Zajmowane przez nich stanowiska pracy – przeważnie w sektorze przemysłowym – wiązały się na ogół z ponoszeniem odpowiedzialności decyzyjnej⁶⁸⁸.

Problematyczną grupę robotniczą, tj. taką, która według władz nie wykazywała oczekiwanego poziomu aktywności społecznej, tworzyły jednostki o stosunkowo niskich kwalifikacjach oraz mieszkańcy przyuczeni do zawodu. Wymienić w tym miejscu należy pracowników gospodarstw rolnych oraz branży budowniczej, w mniejszym zakresie - jednostki reprezentujące sektor usługowy. Zależność między kwalifikacjami zawodowymi a reprezentowanym poziomem aktywności społecznej była zauważalna również w przypadku ludzi młodych. W studiach nad formami spędzania czasu wolnego wykazano dużo większy poziom zaangażowania w pracę organizacji młodzieżowych, związków zawodowych czy robotniczych grupach bojowych (niem. Kampfgruppen) po stronie osób z wyższymi kwalifikacjami zawodowymi⁶⁸⁹.

Praktyka rekrutacji stosowana wewnątrz SED wypaczała charakterystyczne dla Niemiec Zachodnich zróżnicowanie warstw społecznych w reprezentacji poszczególnych ugrupowań na scenie politycznej. Główny trzon partii komunistycznej tworzyła z definicji klasa robotnicza. Stąd też ścisłe gremium decyzyjne nie było zdominowane wyższą klasą społeczną, jak w przypadku elity władzy w RFN. Partie Bloku Demokratycznego/Frontu Narodowego miały za zadanie związać z systemem pozostałe grupy i klasy społeczne. Dlatego wśród zwolenników Demokratycznej Partii Chłopskiej Niemiec przeważającą część (70%) stanowiły osoby związane z gospodarką rolną. Liberałowie z LDPD, CDU oraz narodowi demokraci z NDPD gromadzili, co do zasady, członków starej i nowej klasy średniej, niemniej na profil społeczny partii chadeckiej składała się także dwudziestokilkuprocentowa reprezentacja klasy robotniczo-chłopskiej⁶⁹⁰.

688 Ibidem, s. 28.

689 Ibidem, s. 29.

690 Ibidem, s. 30-31.

176

Odsetek mieszkańców NRD, posiadających bierne prawo wyborcze oraz będących jednocześnie czynnymi członkami ugrupowań politycznych, przewyższał pięciokrotnie wartości osiągane w ówczesnej RFN. Spośród ponad 45 mln osób uprawnionych do głosowania w 1987 r.⁶⁹¹ działaczami o potwierdzonej przynależności politycznej było zaledwie 4,4% z nich, tj. niespełna 2 mln mieszkańców. Dla porównania, w kwietniu 1986 r.

wschodnioniemiecka SED liczyła 2,3 mln działaczy. Oznaczało to, iż do partii komunistycznej przystąpiła niemal jedna na pięć osób w wieku powyżej 18 lat. Do tego należy wliczyć łącznie 450 tys. członków partii satelickich, dzięki czemu NRD jednoczyła w najważniejszych ugrupowaniach politycznych około 22% dorosłych obywateli⁶⁹².