KBWE i proces helsiński

Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie stanowiła kluczowy element polityki odprężeniowej w relacjach między państwami Starego Kontynentu na przełomie lat 70-tych i 80-tych. Była następstwem wieloletnich prób zawiązania wspólnej, europejskiej platformy rokowań w zakresie bezpieczeństwa zbiorowego²⁴⁶. W jej ramach dążono do uregulowania wielu spornych kwestii wynikających z odmiennych celów polityk zagranicznych krajów po wschodniej i zachodniej stronie żelaznej kurtyny. Decyzję o rozpoczęciu rozmów organizujących pracę KBWE podjęła Rada Północnoatlantycka (Główny organ decyzyjny Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego – ang. NATO) w czasie obrad między 30 i 31 maja 1972 r. Wydarzeniem determinującym wolę współpracy w takiej formule było podpisanie pierwszego Układu w sprawie Ograniczenia Zbrojeń Strategicznych o nazwie SALT I pomiędzy Związkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi (26.05.1972 r.)²⁴⁷. Prace 35 uczestników KBWE zakończyły się 21 lipca 1975 r. 1 sierpnia nastąpiło uroczyste podpisanie Aktu Końcowego, zawierającego cztery „koszyki”, regulujące kwestie związane z bezpieczeństwem europejskim (I), współpracą gospodarczą, naukowo-techniczną oraz w dziedzinie środowiska naturalnego (II), kooperacją w dziedzinie humanitarnej i dziedzinach pokrewnych (III), a także uzgodnieniami dotyczącymi dalszej instytucjonalizacji procesu Konferencji (IV). W pierwszym rozdziale sierpniowego dokumentu wyszczególniono prawno-polityczne zasady normujące stosunki wzajemne między państwami. Należały do nich:

suwerenna równość państw, powstrzymanie się od użycia lub groźby użycia siły, nienaruszalność granic, niepodzielność terytorialna, pokojowe rozwiązywanie sporów między państwami, nieingerencja w wewnętrzne sprawy sąsiada, poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, prawo narodów do samostanowienia oraz ich równouprawnienie, współpraca między państwami, stosowanie się do zobowiązań międzynarodowych.

83, 10. September 1987, [w:] W. Maibaum, op. cit., s. 103; P. Merseburger, Willy Brandt: 1913-1992: Visionär und Realist, München 2002, s. 835.

246 Zob.: A. Bloed, Dwadzieścia lat procesu KBWE: od konfrontacji do współpracy, Warszawa 1994, s. 7-8.

247 Zob.: A. Dudek, ZSRR w epoce Breżniewa, [w:] Historia polityczna świata XX wieku 1945-2000, op. cit., s.

361-362.

91 Uzupełnieniem tego koszyka były dokumenty w zakresie środków sprzyjających budowaniu zaufania. Opierały się one na szeroko pojętej sferze bezpieczeństwa, obejmującej m.in.

redukcję zbrojeń oraz podążanie drogą odprężenia. W perspektywicznym procesie demokratyzacji socjalistycznych reżimów szczególnego znaczenia nabierało przyrównanie rangi suwerennej równości państw (tj. nieingerencji w sprawy wewnętrzne sąsiada) z powagą i znaczeniem zasady samostanowienia narodów, ochroną praw człowieka oraz zobowiązanie krajów do respektowania powyższych reguł dla określenia właściwej wartości stosunków międzynarodowych. W ramach II koszyka przewidziano instytucjonalne ramy współpracy gospodarczej między Wschodem i Zachodem, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości zwiększenia zakresu wymiany handlowej, wzmocnienia kooperacji w projektach przemysłowych, technicznych, naukowych, a także programach z zakresu ochrony środowiska naturalnego oraz dziedzin pokrewnych, jak turystyka czy transport. Władze NRD mogły w ten sposób wykorzystać podpisane w 1972 r. Ostverträge do poszerzenia zakresu współpracy ekonomicznej z RFN²⁴⁸.

W trzecim rozdziale Aktu Końcowego KBWE poruszono zagadnienia, wywołujące skrajne różnice poglądów wśród sygnatariuszy. Odwołano się w nim do kwestii humanitarnych, takich, jak prawa mniejszości, swoboda podróżowania, kontakty międzyludzkie w ramach akcji łączenia rodzin, spotkań młodzieży czy małżeństw mieszanych. W osobnym punkcie nadmieniono o odpowiedzialności rządów w dziedzinie utrzymania wzajemnego, nieustającego przepływu i dostępu do informacji w perspektywie przełamywania barier politycznych. Nie udało się jednak osłabić socjalistycznego monopolu na kontrolę dostępu do wiadomości pochodzących z państw zachodnich, ponieważ mogłoby to poważnie zaszkodzić stabilności komunistycznych reżimów. Dlatego pod naciskiem dyplomatów wschodnioeuropejskich wszelkie uzgodnienia w tej materii były raczej deklaracją woli, aniżeli zobowiązaniem do respektowania konkretnych działań²⁴⁹. Podobnego charakteru nabierały pozostałe uzgodnienia włączone do dokumentu finalizującego proces KBWE, nadając mu symbolicznego wymiaru w perspektywie odprężenia na linii Wschód - Zachód²⁵⁰.

Przyjęcie helsińskiej Wielkiej Karty Pokoju rozpoczynało tzw. proces helsiński, dzięki któremu przyjęto szereg umów i dokumentów chroniących prawa i wolności człowieka na gruncie międzynarodowym. Przyczynił się on także do zwiększenia nacisku państw

248 Przykładem takiej współpracy było uruchomione w 1983 r. pierwszego tzw. „kredytu Straussa”. Zob.: G.

Heydemann, Entwicklung der DDR bis Ende der achtziger Jahre, “Informationen zur politischen Bildung“, Nr.

270/2001, s. 33-34.

249 Zob.: A. Bloed, op. cit., s. 35-36.

250 Zob.: A. Rödder, op. cit., s. 134.

92

zachodnich na socjalistyczne reżimy w zakresie stosowania się do zobowiązań i deklaracji zawartych w Akcie Końcowym KBWE. Abstrahując od kwestii przestrzegania konkretnych postanowień Konferencji w krajach obozu socjalistycznego, idea procesu helsińskiego przyczyniła się niewątpliwie do liberalizacji, a następnie demokratyzacji reżimów komunistycznych w Europie. W wielu państwach satelickich ZSRR zaczęły pojawiać się niezależne inicjatywy społeczne oraz ugrupowania opozycyjne na rzecz przestrzegania postanowień Wielkiej Karty Pokoju, z którymi komunistyczne władze usiłowały walczyć.

Objęcie prezydentury przez Jimmy Cartera w 1977 r. wpłynęło w tym względzie na pogorszenie relacji dyplomatycznych między Wschodem i Zachodem, ponieważ amerykański polityk uczynił przestrzeganie prawa człowieka jednym z fundamentalnych filarów polityki zagranicznej USA. Jego następca, Ronald Reagan, wykorzystał tę kwestię do propagowania systemowych zmian w reżimach komunistycznych oraz zwiększenia nacisku na Związek Radziecki w kontekście jego polityki, wynikającej z realizacji sformułowań „trzeciego koszyka” Aktu helsińskiego. Strategia wspierania demokracji państw zachodnich mogła przynieść pożądane rezultaty dopiero po zmianie sterów władzy na Kremlu w 1985 r.

Niezależnie od celów „nowego myślenia” M. Gorbaczowa, przekształcenia ustrojowe zapoczątkowane przez radzieckiego przywódcę umożliwiły z jednej strony osłabienie rygoru komunistycznej dyktatury, z drugiej – aktywizację ruchów demokratycznych w Europie Środkowo-Wschodniej.

W 1989 r. proreformatorski rząd Węgier posłużył się deklaracjami Konferencji dla poparcia własnej decyzji o otwarciu wewnętrznej granicy z RFN, która umożliwiła exodus tysiącom mieszkańców NRD²⁵¹. Dla mieszkańców Niemiec Wschodnich istotne okazało się formalnoprawne umiędzynarodowienie problemu poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności: prawa do prywatności, zgromadzeń, wolności wypowiedzi, a także zapisy wzywające do pokojowego rozstrzygania sporów między państwami, powstrzymania się od (groźby) użycia siły, ułatwień w przepływie ludzi oraz prawa do samostanowienia²⁵². Podpisanie Aktu helsińskiego przez komunistyczne władze NRD stanowiło ważny punkt zwrotny w aktywizacji na jej terenie ruchu obrony praw człowieka oraz innych oddolnych inicjatyw społecznych, wykorzystujących migracje zewnętrzne do osłabienia pozycji rządu w Berlinie Wschodnim oraz wzmocnienia statusu opozycji politycznej. Społeczeństwo mogło w

251 Zob.: S. P. Huntington, op. cit., s. 99-102.

252 Zob.: Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota - mechanizmy działania - zasięg, red. T. Łoś-Nowak, Wyd. III, Wrocław 1999, s. 93-94.

93 ten sposób zadecydować o przyszłym losie ich państwa w odniesieniu do idei Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.