Polityka rodzinna

Rodzina stanowiła jedną z fundamentalnych sfer życia społecznego objętych szczególnym zainteresowaniem elit rządzących w Niemczech Wschodnich⁶²⁸. NRD nie prowadziła jednak polityki rodzinnej w znaczeniu instytucjonalnej strategii działania, ponieważ nie powstały odrębne komórki decyzyjne ani odpowiednie dokumenty bazowe, koordynujące bieżąco stan prawny w tym zakresie⁶²⁹. Narzędzia strukturalne ukierunkowane na regulację przestrzeni funkcjonowania rodziny zawsze wchodziły w skład szeroko pojętej polityki społecznej. Obejmowała ona pięć zasadniczych obszarów zainteresowania państwa, będących źródłem przepisów ukierunkowanych na wyznaczenie pewnego kierunku w sytuacji prawnej enerdowskiej rodziny. SED odwoływała się do polityki państwa względem kobiet, polityki pracy - pod hasłem równości szans, tj. aktywizacji zawodowej mieszkanek NRD w sposób umożliwiający im jednoczesne wypełnianie obowiązków rodzicielskich⁶³⁰, polityki zdrowotnej, polityki oświatowej, realizowanej w drodze przejmowania przez państwo części obowiązków socjalizacyjnych i wychowawczych spoczywających zwyczajowo na rodzicach oraz polityki pronatalistycznej, rozwiniętej szczególnie po objęciu władzy w SED przez E.

Honeckera w 1971 r.⁶³¹

Konstytucja NRD z 1949 r. usankcjonowała obowiązujący w późniejszym okresie ideał chronionej i wspieranej przez państwo instytucji rodziny⁶³². Niemniej władzom komunistycznym, bardziej niż na rozwiązaniu problemów społecznych na gruncie doktrynerskim, zależało na legitymizacji własnej myśli politycznej oraz zabezpieczeniu ekonomicznego bytu Niemiec Wschodnich⁶³³. Rodzina, jako podstawowa komórka społeczna była instytucjonalnie dyskredytowana, gdyż z założenia utrudniała kobietom wchodzenie na rynek pracy. Realizacja konstytucyjnych celów państwa i społeczeństwa w ogóle mogła

628 Zob.: H. Wendt, Familienbildung und Familienpolitik in der ehemaligen DDR, op. cit., s. 90.

629 W RFN taką rolę spełniały m.in. ukazujące się cyklicznie raporty rodzinne (niem. Familienberichte).

630 Por.: K. Liebsch, I. N. Sommerkorn, Erwerbstätige Mütter zwischen Beruf und Familie: Mehr Kontinuität als Wandel, [w:] Kontinuität und Wandel der Familie in Deutschland. Eine Zeitgeschichtliche Analyse, red. R.

Nave-Herz, Stuttgart 2002, s. 113-119.

631 Por.: Y. Niephaus, Der Geburteneinbruch in Ostdeutschland nach 1990: Staatliche Regulierung generativen Handelns, Band 165, Opladen 2003, s. 36.

632 Zob.: Die Verfassung der DDR vom 7. Oktober 1949,

http://www.documentarchiv.de/ddr/verfddr1949.html#b3, [ostatni odczyt: 19.06.2019].

633 Tym też należy tłumaczyć fiasko pierwotnego projektu kodeksu rodzinnego z 1954 r., określającego

elementarne funkcje rodziny w społeczeństwie NRD, regulując m.in. prawo rozwodowe czy sytuację jurydyczną dzieci pozamałżeńskich. Zob.: I. Gerlach, op. cit., s. 109-110.

165 nastąpić jedynie na drodze integracji⁶³⁴ wszystkich członków wspólnoty rodzinnej z rynkiem pracy⁶³⁵. Głównym punktem ciężkości nowego, socjalistycznego modelu rodziny było w konsekwencji objęcie mieszkanek NRD powszechnym zatrudnieniem. Odwoływano się przy tym do legislacyjnego równouprawnienia kobiet w społeczeństwie⁶³⁶, włączenia ich w życie publiczne, a przez to zwalczania wysokiego wśród tej grupy poziomu bezrobocia⁶³⁷. W perspektywie pokrycia potrzeb rynkowych na siłę roboczą wysiłki władz politycznych zmierzały w kierunku przysposobienia mieszkanek NRD do pracy w typowo męskich zawodach⁶³⁸, a jednocześnie promowania rodzin wielodzietnych. Ustawa o ochronie macierzyństwa i dziecka oraz praw kobiet z 27 września 1950 r. sankcjonowała prawo do opieki nad dziećmi dla obojga rodziców⁶³⁹, gwarantując istotne wsparcie finansowe dla ewolucyjnego modelu rodziny, a wielkość potencjalnego wsparcia rosła wraz z liczbą posiadanego potomstwa. Zapisy promujące jedynie rodziny wielodzietne zrewidowała następnie ustawa z dn. 28 maja 1958 r., ustanawiając podstawowe wsparcie państwa już przy narodzinach pierwszego dziecka. Comiesięczny zasiłek rodzinny przysługiwał dodatkowo dla matek z minimum czworgiem dzieci⁶⁴⁰, a od 1969 r. świadczenie to przyznawano niezależnie od liczebności najmłodszych członków rodziny⁶⁴¹.

Status prawny wschodnioniemieckiej rodziny został uregulowany w grudniu 1965 r. przyjęciem przez Izbę Ludową NRD Kodeksu Rodzinnego. Bezpośrednim powodem tej decyzji były zarysowujące się w perspektywie długofalowej negatywne trendy rozwoju demograficznego⁶⁴². SED traktowało ów dokument, jako ostateczny instrument sankcjonujący nową, socjalistyczną rzeczywistość, a rodzinę, jako fundamentalną – obok środowiska robotniczego - komórkę społeczną⁶⁴³. Wzmocniono w nim zależność między różnymi

634 Por.: R. Nave-Herz, Wandel und Kontinuität in der Bedeutung, in der Struktur und Stabilität von Ehe und Familie in Deutschland, [w:] Kontinuität und Wandel der Familie in Deutschland, op. cit., s. 46.

635 Do 1949 r. upadły dwa projekty ustawy o rodzinie przedłożone przez Ministerstwo Sprawiedliwości Landu Saksonia oraz Demokratyczny Związek Kobiet w Niemczech. Zob.: I. Gerlach, op. cit., s. 108-109.

636 Zob.: J. Gysi, D. Meyer, Leitbild: Berufstätige Mutter – DDR-Frauen in Familie. Partnerschaft und Ehe, [w:]

Frauen in Deutschland 1945-1992, red. G. Helwig, H. M. Nickel, Bonn 1993, s. 160.

637 Do zasady równouprawnienia kobiet odwoływały się kolejno konstytucje landów z 1947 r. Rozkaz nr 253 Radzieckiej Administracji Wojskowej w Niemczech z 17 sierpnia 1946 r. uprawniał z kolei kobiety do świadczenia stosunku pracy na warunkach zarezerwowanych dotychczas dla męskiej części społeczeństwa. O przepaści, jaka dzieliła wówczas państwo i społeczeństwo, świadczą trudności w realizacji tak sprecyzowanego zapisu. Zob.: I. Gerlach, op. cit., s. 178-179.

638 Ibidem, s. 178-179.

639 Zob.: Gesetz über den Mutter- und Kinderschutz und die Rechte der Frau vom 27. September 1950, § 16., s.

1037, http://www.verfassungen.de/ddr/mutterkindgesetz50.htm, [ostatni odczyt: 12.01.2020].

640 Por.: I. Gerlach, op. cit., s. 230.

641 H. Wendt, Familienbildung und Familienpolitik in der ehemaligen DDR, op. cit., s. 16.

642 Zob.: Familiengesetzbuch der Deutschen Demokratischen Republik vom 20. Dezember 1965, Erster Teil.

Grundsätze, http://www.verfassungen.de/ddr/familiengesetzbuch65.htm, [ostatni odczyt: 12.01.2020].

643 Ibidem (Präambel).

166

instytucjami publicznymi pośredniczącymi w umacnianiu więzi między państwem a społeczeństwem, począwszy od stowarzyszeń pomocy dzieciom i młodzieży, poprzez podmioty oświatowe, a skończywszy na wymiarze sprawiedliwości⁶⁴⁴. O randze Kodeksu świadczył fakt, iż sformułowania w nim zawarte stały się integralną częścią nowej konstytucji NRD z 6 kwietnia 1968 r., a później także jej nowelizacji z 7 października 1974 r.⁶⁴⁵

W przedmiocie opiekuńczej misji państwa dokument z 1965 r. nadmieniał m.in., że: „Organy państwowe, w szczególności organy oświatowe (…) są zobowiązane do wsparcia w odpowiedni sposób małżonków w rozwoju stosunków rodzinnych oraz pomagania rodzicom w wychowywaniu ich dzieci(…)”⁶⁴⁶. W ten sposób doszło do historycznego utrwalenia przyjaznego wizerunku władz, gwarantującego de facto realizację priorytetów ekonomicznych.

Państwo nie zamierzało jednak zbaczać z dotychczasowego kursu w polityce pracy, opartego na bezwzględnej aktywizacji zawodowej kobiet. W związku z powyższym życie rodzinne i małżeńskie podporządkowywano nieprzerwanie prymatowi zatrudnienia⁶⁴⁷. Zadbano równolegle o zachowanie odpowiedniego wskaźnika reprodukcji społeczeństwa. Propagowano przy tym egalitarny model małżeństwa, w którym każdemu z partnerów przypisano rolę żywiciela rodziny. Wtórnym następstwem takiego podejścia władz było zaburzenie przebiegu procesu socjalizacji pierwotnej, uwzględniającej specyficzne potrzeby każdego dziecka.

Wychowanie najmłodszego pokolenia oparto na dyscyplinie, posłuszeństwie oraz umiejętności tłumienia skrajnych emocji. Życie dziecka próbowano podporządkować regułom obowiązującym w świecie dorosłych, stąd też kładziono nacisk na ich możliwie szybką samodzielność, odciążanie rodziców w wykonywaniu domowych obowiązków, integrację z rynkiem pracy oraz niezależność ekonomiczną. Ideologiczna ofensywa prorodzinna z przełomu lat 60-tych i 70-tych przypisywała wprawdzie duże znaczenie wychowaniu rodzicielskiemu w procesie kształtowania świadomości dziecka, niemniej jednak funkcjonalny punkt ciężkości partyjnej koncepcji uspołecznienia zmierzał do faktycznego sterowania wychowaniem najmłodszego pokolenia ze szczebla państwowego. Postępujące w ten sposób uprzedmiotowienie relacji rodzicielskich wyrażało się w przejmowaniu przez różnego typu państwowe instytucje oświatowe obowiązków socjalizacyjnych, przypisanych zwyczajowo

644 Idem, § 4. Pkt. 1.-2.

645 Zob.: I. Gerlach, op. cit., s. 115 i nast.

646 Zob.: Familiengesetzbuch der Deutschen Demokratischen Republik vom 20. Dezember 1965, § 4. Pkt. 1., op.

cit.

647 VI zjazd partyjny SED z 1963 r. zapoczątkował zmianę wyobrażenia władz na temat rodziny i jej roli w życiu społecznym kraju. Czynniki materialne nie miały odtąd stanowić o charakterze rozwiązań prawnych w zakresie regulowania stosunków rodzinnych, ale relacje międzyludzkie w kontekście rozwoju ogółu społeczeństwa. Zob.:

J. Burmeister, M. Kroβ, M. Michligk (i in.), op. cit., s. 10-12; I. Gerlach, op. cit., s. 112-113.

167 dorosłym członkom wspólnoty domowej⁶⁴⁸. O zapewnieniu „właściwego” rozwoju psychofizycznego mieszkańców mówiła już wspominana wcześniej ustawa o socjalistycznym rozwoju edukacji z 1959 r.⁶⁴⁹ W efekcie cedowania obowiązków opiekuńczo-wychowawczych na różnego rodzaju instytucje zewnętrzne, rodzina, jako platforma pośrednicząca w realizacji żywotnych celów państwa, została pozbawiona niemal całkowicie aspektu prywatności⁶⁵⁰. Dowodziły tego również niezapowiedziane wizytacje pedagogów szkolnych w domach wychowanków, których głównym celem była weryfikacja poziomu przekazywania wzorców socjalistycznego wychowania, sondowanie potencjalnych ognisk sprzeciwu ograniczania domowych swobód wychowawczych oraz ocena mobilizacji najmłodszych domowników do członkostwa w organizacjach młodzieżowych. Funkcja kontrolna wspomnianego „audytu”

sprowadzała się równolegle do zebrania możliwie największej ilości informacji dotyczących postawy obywatelskiej samych rodziców, wyrażanej poprzez aktywność polityczną, stosunek do miejsca zatrudnienia i wykonywanej pracy oraz nastawienie do roli kobiety w społeczeństwie⁶⁵¹. Obawa przed uciskiem ze strony aparatu bezpieczeństwa skutecznie stymulowała końcowy efekt ankiet socjologicznych, dzięki czemu SED mogła tworzyć mit kompatybilności interesów społecznych z celami polityki władz centralnych.

W rzeczywistości wysoki procent legitymacji władzy de iure⁶⁵² przeczył wyznawanym przez obywateli ideałom. Z drugiej strony centrali komunistycznej zawsze zależało na wyznaniu lojalności obywateli względem reżimu, nie zaś dochodzenie ich faktycznych poglądów na stosunki społeczne i polityczne. Część społeczeństwa była otwarcie przeciwko rzeczywistości ukształtowanej ostatecznie rządami E. Honeckera, pozostali natomiast uczestniczyli wbrew własnemu sumieniu w stabilizacji systemu z uwagi na widmo represji. Jak stwierdza Uwe Hillmer⁶⁵³: „(…) Nikt nie wierzył w mit o „Nowych Niemczech”, ale mimo tego był on przekazywany z pokolenia na pokolenie (…) Pamięć zbiorowa Niemców ze Wschodu ukształtowana została implementowanymi ze Związku Radzieckiego czynnikami opiniotwórczymi, jak strach, umiejętność dopasowania się do sytuacji politycznej czy

648 Zob.: G. Scheller, Partner- und Eltern –Kind Beziehung in der DDR und nach der Wende, “Aus Politik und Zeitgeschichte“, B 19/2004, s. 33-34.

649 Ibidem.

650 Por.: E. Schmidt-Kolmer, Verhalten und Entwicklung des Kleinkindes. Der Einfluss verschiedenartigen sozialen Milieus auf das kindliche Verhalten und seine Bedeutung für die Hygiene des Kindesalters, Berlin 1959, s. 133.

651 Zob.: I. Gerlach, op. cit., s. 262-263.

652 Świadczyły o tym wyniki badań Centralnego Instytutu Badań nad Młodzieżą z 1980 r., które stwierdzały wysoki poziom zbieżności lub podobieństwa poglądów ideologiczno-politycznych następujących po sobie generacji mieszkańców NRD. Ibidem, s. 305.

653 Prof. Uwe Hillmer jest pracownikiem naukowym Vorschungsverbund SED-Staat przy Freie Universität w Berlinie.

168

niezwracanie na siebie uwagi”⁶⁵⁴. Czynnik negacji socjalizmu, jako porządku społecznego, osiągnął apogeum w końcu lat 80-tych, kiedy jasnym stało się, iż Niemcy Wschodnie nie przetrwają próby czasu ukształtowanej polityką pierestrojki M. Gorbaczowa. Z badań przeprowadzonych w 1988 r. wynikało, iż już wtedy istniał znaczący potencjał ruchu odśrodkowego zdolnego podważyć zasadność systemu społeczno-politycznego NRD. Niemal połowa rodzin (49%) deklarowała wówczas swoje negatywne stanowisko względem celów socjalizmu, a jedynie 40% identyfikowała się w pełni z porządkiem ukształtowanym dyktaturą SED⁶⁵⁵. Poparcie dla systemu komunistycznego zależało m.in. od poziomu kwalifikacji zawodowych oraz reprezentowanego światopoglądu. Najwyższy poziom aprobaty dla konstrukcji systemowej NRD wykazywali przedstawiciele tzw. socjalistycznej inteligencji (53%), najniższy – członkowie rodzin robotniczych (26%)⁶⁵⁶. Wyniki te świadczyły jednoznacznie o postępującej apolityzacji stosunków rodzinnych ze względu na pogarszające się warunki aprowizacyjne oraz standard życia mieszkańców.

U progu lat 70-tych uwidocznił się bezpośredni związek między obciążeniem kobiet ilością obowiązków zawodowych i rodzinnych a spadkiem liczby narodzin oraz osłabieniem tradycyjnego modelu rodziny. Ten ostatni manifestował się w zwiększonej ilości rozwodów⁶⁵⁷, związków pozamałżeńskich⁶⁵⁸ oraz osób samotnie wychowujących dzieci⁶⁵⁹. Społeczna akceptacja wspólnot pozamałżeńskich była przy tym wyraźną oznaką sprzeciwu wobec homogenizacji stosunków międzyludzkich oraz relacji na linii obywatel-państwo⁶⁶⁰. SED utrzymywała jednak konsekwentnie bezkrytyczny wizerunek instytucji rodziny, zgodny z

654 Cytat z autorskiego wywiadu, przeprowadzonego w 2009 r. z Prof. Uwe Hillmer.

655 Por.: I. Gerlach, op. cit., s. 266.

656 Ibidem.

657 Por.: Statistisches Bundesamt (Destatis),Bevölkerung und Erwerbstätigkeit, Statistik der rechtskräftigen Beschlüsse in Eheauflösungssachen (Scheidungsstatistik) und Statistik der Aufhebung von

Lebenspartnerschaften, Fachserie 1, Reihe 1.4, Wiesbaden 2018, s. 18,

https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Eheschliessungen-Ehescheidungen-

Lebenspartnerschaften/Publikationen/Downloads-Eheschliessungen/scheidungsstatistik-2010140167004.pdf?__blob=publicationFile, [ostatni odczyt: 11.01.2020]; Statistisches Bundesamt (wyd.), Statistisches Jahrbuch 1991 für die Bundesrepublik Deutschland, Wiesbaden 1991, s. 88,

http://www.digizeitschriften.de/dms/img/?PID=PPN635628112_1991%7CLOG_0004, [ostatni odczyt:

18.07.2019].

658 Por.: R. Peuckert, Die Commuter-Ehe als "alternativer" Lebensstil. Zur Ausbreitung einer neuen Form ehelichen und familialen "Zusammenlebens" in der individualisierten Gesellschaft, “Zeitschrift für Bevölkerungswissenschaft“, Vol. 15, Nr. 2/1989, Wiesbaden, s. 175-187.

659 Zob.: H. Engstler, S. Menning, Die Familie im Spiegel der amtlichen Statistik: Lebensformen, Familienstrukturen, wirtschaftliche Situation der Familien und familiendemografische Entwicklung in

Deutschland, Wiesbaden 2003, s. 63 -64; B. Glock, Stadtpolitik in schrumpfenden Städten. Duisburg und Leipzig im Vergleich, Wiesbaden 2006, s. 35; Statistisches Jahrbuch der Deutschen Demokratischen Republik, Berlin, Band 1957, 1970, 1973, 1977, 1982, 1989, 1990, http://www.digizeitschriften.de/dms/toc/?PID=PPN514402644, [ostatni odczyt: 18.07.2019].

660 Por.: G. A. Ritter, Der Preis der deutschen Einheit. Die Wiedervereinigung und die Krise des Sozialstaats, 2.

Auflage, München 2007, s. 147.

169 założeniami społeczeństwa socjalistycznego⁶⁶¹. Miała zresztą ku temu realne podstawy, bowiem alternatywne modele rodziny stanowiły zdecydowaną mniejszość na tle rejestrowanych związków małżeńskich⁶⁶².

Przejąwszy w 1971 r. stanowisko I Sekretarza Partii Komunistycznej, E. Honecker dokonał ideologicznego zwrotu w postrzeganiu rodziny. Wykładnię nowej polityki społecznej, uwzględniającej element strategii prorodzinnej, określała zasada kompatybilności polityki socjalnej oraz gospodarczej, zawarta w pakietach socjalnych z 1972 r. i 1976 r. W praktyce oznaczało to niekontrolowany wzrost wydatków publicznych. Poza transferami na opiekę zdrowotną przeważającą część tych kosztów generowały subwencje zabezpieczające podstawowe potrzeby wszystkich mieszkańców. Podniesiono także płacę minimalną oraz świadczenia emerytalne⁶⁶³. Wachlarz instrumentów strukturalnych dla rodzin obejmował m.in.

różnego rodzaju dodatki i zasiłki z tytułu urodzenia dziecka⁶⁶⁴. Z myślą o matkach dokonano rewizji przepisów w zakresie udzielania urlopu macierzyńskiego, który zaczynał się jeszcze podczas ciąży (niem. Schwangerschaftsurlaub). Po jego wykorzystaniu istniała możliwość przejścia na płatny urlop wychowawczy do momentu ukończenia przez dziecko pierwszego roku życia⁶⁶⁵. Jeśli wraz z zakończeniem urlopu wychowawczego samotna matka miała problemy ze znalezieniem miejsca w żłobku, przysługiwało jej wydłużenie płatnego okresu zwolnienia z pracy - maksymalnie do 36 miesięcy. Ponad to przewidziano skrócenie tygodniowego wymiaru czasu pracy bez obniżki dotychczasowej płacy, powrót do pracy matek z gwarancją zatrudnienia w pełnym lub niepełnym wymiarze godzin oraz w systemie zmianowym, dodatkowe płatne zwolnienie na wypadek choroby dziecka⁶⁶⁶ czy też nadprogramowe dni urlopowe, rosnące adekwatnie do liczby posiadanego potomstwa poniżej 16-go roku życia⁶⁶⁷. Okres macierzyństwa przyspieszał w przypadku kobiet moment przechodzenia na emeryturę nawet o kilkanaście lat⁶⁶⁸. Spośród pozostałych narzędzi

661 Por.: H. Wendt, Familienbildung und Familienpolitik in der ehemaligen DDR, op. cit., s. 6 oraz 11.

662 Ibidem, s. 42-43.

663 Zob.: A. Böpple, Sozialpolitik in der DDR: Probleme, Aspekte im Vergleich, Frankfurt am Main 1983, s. 75-76.

664 Zasiłek rodzinny dla pierwszego dziecka wprowadzono dopiero od 1987 r. Wcześniej przysługiwał on rodzicom co najmniej trójki potomstwa. Zob.: H. Wendt, Familienbildung und Familienpolitik in der ehemaligen DDR, op. cit., s. 16.

665 W przypadku trzeciego dziecka okres urlopu wychowawczego wydłużał się do 1,5 roku. Zob.: Y. Niephaus, op. cit., s. 36-37.

666 Pojęcie elastycznego czasu pracy było w NRD bardzo mało rozpowszechnione, stąd zatrudnienie w tego typu formie należało do rzadkości. Niepełny wymiar czasu pracy w przypadku kobiet dotyczył przede wszystkim handlu, sektora usługowego (np. praca na poczcie) czy telekomunikacyjnego. Ibidem, s. 37.

667 W tym samym systemie matki trojga dzieci mogły liczyć na zwiększenie zasadniczego (18 dni) okresu urlopowego do 23 dni. Ibidem, s. 38.

668 Por.: D. Hoffmann, Leistungsprinzip und Versorgungsprinzip…, op. cit., , s. 90-102.

170

strukturalnych należy wymienić: ustawową ochronę kobiet z dziećmi przed wypowiedzeniem stosunku pracy, zakaz zatrudniania płci żeńskiej w szczególnie trudnych warunkach pracy i w godzinach nocnych (włączając w to wyrabianie nadgodzin), dofinansowanie czynszu administracyjnego, możliwość ubiegania się o nieoprocentowany kredyt konsumencki na zakup mieszkania oraz pierwszeństwo w jego przydzielaniu pod warunkiem pozostawania w związku małżeńskim⁶⁶⁹.

Wzmocnienie strumienia wydatków na szeroko pojmowaną politykę prorodzinną nadwyrężało finanse Niemiec Wschodnich, szczególnie, jeśli uwzględnić nieustanny wzrost oczekiwań społecznych i stopniowe wydłużanie czasowej nieobecności kobiet na rynku pracy.

Absencję tę tłumaczyło przede wszystkim przeciążenie nakładem obowiązków, dzielonych między zakładem pracy a gospodarstwem domowym. Szeroki wachlarz okoliczności przyzwalających kobietom na wzięcie dni wolnych osłabiał efektywność systemu pracy nakazowej, a więc produktywność i tak wysoce nierentownej gospodarki NRD⁶⁷⁰. Instrumenty zwiększające państwowy zakres ochrony rodziny pozwoliły z pewnością złagodzić następstwa niżu demograficznego, a po części również kompensować kwantytatywny ubytek mieszkańców w następstwie procesów migracyjnych, jakkolwiek nie można jednoznacznie stwierdzić, na ile w praktyce regulowały one procesy odpowiedzialne za stan i strukturę ludności NRD⁶⁷¹. Faktem jest natomiast, iż liczebność przeciętnego gospodarstwa domowego zmniejszała się w okresie największych wysiłków władz do przeciwdziałania depopulacji, tj. w okresie rządów E. Honeckera. (Zob. Tab. 3.1.) W latach 1950-1971 można było dostrzec z kolei większą skłonność mieszkańców do wychowywania licznego potomstwa z uwagi na jego rolę w strukturze wewnątrzrodzinnej. Ta sprowadzała się przede wszystkim do zabezpieczeniem potrzeb materialnych jej członków na przyszłość⁶⁷². Ilość rodzin pełnych z dwojgiem dzieci

669 Reglamentacja zasobów lokali mieszkaniowych odbywała się jednak według ściśle sprecyzowanego schematu, według którego w pierwszej kolejności dostawali je pracownicy fizyczni oraz kadry urzędnicze. Dla nich przewidziano około 1/3 zasobów. Druga w kolejności grupą społeczną były młode małżeństwa oraz rodziny wielodzietne, a także członkowie organów wojskowych oraz żołnierze zawodowi po ukończeniu czynnej służby.

W najtrudniejszym położeniu znajdowały się matki samotnie wychowujące dzieci z uwagi na przywiązanie władz do wartości rodzin pełnych. Zob.: Verordnung vom 10. Mai 1972 über die Gewährung von Krediten zu vergünstigten Bedingungen an junge Eheleute, GBl II Nr. 27, s. 316,

http://www.argus.bstu.bundesarchiv.de/DC20-I-3-20614/index.htm?kid=f8fe68d4-bbd7-4b43-9cbb-5bf316a7cd58, [ostatni odczyt: 17.07.2019]. Por. także: M. Meggle-Freund, Zwischen Altbau und Platte.

Erfahrungsgeschichte(n) vom Wohnen. Alltagskonstruktion in der Spätzeit der DDR, Jena 2004, s. 180-187; J.

Tesch, Demographischer Wandel, wachsende Einkommensarmut und Wohnungspolitik, “UTOPIE kreativ“, H.

177/178, Juli/August 2005, s. 613-616.

670 Zob.: I. Gerlach, op. cit., s. 240-241.

671 Zob.: K. Jurczyk, S. Walper, Vorgezogener Endbericht für das Projekt „Gemeinsames Sorgerecht nicht miteinander verheirateter Eltern“, München 2010, s. 61.

672 Głównie chodziło tu o zabezpieczenie materialnego bytu rodziny. W społeczeństwach ery preindustrialnej liczne potomstwo stanowiło również swego rodzaju „polisę na przyszłość”, gdyż to właśnie ono musiało

171 wzrosła we wspomnianym okresie o 13 p. p., z trojgiem - o ponad ⅓. Największy przeskok kwantytatywny dokonał się w kategorii domostw z minimum czwórką przychówku (89,2%).

Jeśli poszerzyć wspomniany okres o całą dekadę lat 70-tych, udział rodzin pełnych⁶⁷³ z trójką dzieci do 1981 r. zmalał aż o 35 p. p. Niemal dwukrotnie większy ubytek powstał po stronie małżeństw, które zdecydowały się wychować czworo lub więcej potomstwa. W tym samym czasie można było zaobserwować trzydziestopunktową zwyżkę odsetka gospodarstw domowych w modelu 2+2, co zbiegło się czasowo z rozwojem narzędzi polityki pronatalistycznej. Czy był to bezpośredni efekt działań komunistycznych władz, czy raczej skutek rezygnacji mieszkańców z posiadania licznego potomstwa, pozostaje kwestią sporną. Z demograficznego punktu widzenia społeczeństwo wschodnioniemieckie znalazło się w fazie dołka populacyjnego, gdzie na znaczeniu straciła funkcja ekonomiczna rodziny.

Tab. 3.1. Gospodarstwa domowe w NRD według liczby współtworzących je dzieci w latach 1950-1981⁶⁷⁴

W obliczu radykalizacji polityki zatrudnienia i rosnących wymagań względem społeczeństwa następowało powolne odkładanie w czasie decyzji o zawarciu związku małżeńskiego, a punktem zwrotnym okazał się 1975 r. Przez kolejne półtorej dekady przeciętny wiek zmiany stanu cywilnego dla mężczyzn wzrósł z 23,2 lat do 25,8 lat, natomiast wśród kobiet odpowiednio z 21,3 lat do 23,7 lat⁶⁷⁵. Do momentu załamania trendów populacyjnych młody wiek współpartnerów był implikacją wczesnego uzyskiwania niezależności ekonomicznej oraz presji państwa, wywieranej na dolnych grupach demograficznych pod osłoną narzędzi socjalnych. To właśnie dzięki środkom strukturalnym, umożliwiającym

opiekować się osobami starszymi i chorymi, przejmując obowiązki państwa w tej materii. Zob.: I. Gerlach, op.

cit., s. 27-28.

673 Na podstawie: Słownik socjologii i nauk społecznych, Warszawa 2006, s. 279-280.

674 Obliczenia własne na podstawie: M. Judt, T. Reichel, A. Steiner, op.cit., s.16.

675 Por.: Statistisches Bundesamt (wyd.), Statistisches Jahrbuch 1990 für die Bundesrepublik Deutschland, Wiesbaden 1990, s. 62-63,

https://www.digizeitschriften.de/dms/img/?PID=PPN514402342_1990|LOG_0004&physid=PHYS_0002#navi, [ostatni odczyt: 07.11.2019]; Statistisches Jahrbuch 1990 der Deutschen Demokratischen Republik, op. cit., s.

403.

172

partycypację kobiet w życiu zawodowym bez konieczności zaniechania obowiązków rodzicielskich wczesne macierzyństwo było dla wielu mieszkanek wyborem obiektywnie racjonalnym. Korzyści płynące z okoliczności posiadania dziecka zazwyczaj przeważały nad

partycypację kobiet w życiu zawodowym bez konieczności zaniechania obowiązków rodzicielskich wczesne macierzyństwo było dla wielu mieszkanek wyborem obiektywnie racjonalnym. Korzyści płynące z okoliczności posiadania dziecka zazwyczaj przeważały nad