Aktywność w słownikowym znaczeniu to skłonność do intensywnego dzia-łania, do podejmowania inicjatywy, czynny udział w czymś (Słownik języka pol-skiego, 1996, s. 25). W takim rozumieniu aktywność oznacza pewną osobową (podmiotową) dyspozycję, która realizowana jest poprzez podejmowanie okre-ślonych działań i czynności. Zwykle pojęcie aktywności dookreślamy przy-miotnikowo wskazując tym samym na jej treść, zakres i płaszczyznę realizacji. W odniesieniu do osób starszych wskazuje się na aktywność fi zyczną, rekrea-cyjną, kulturalną, edukarekrea-cyjną, społeczną, religijną itd. Sposobem na dookre-ślanie aktywności jest też wskazywanie na jej charakter i rozpiętość kontaktów interpersonalnych i społecznych, wtedy wskazuje się na aktywność formalną, nieformalną i samotniczą (Szatur-Jaworska, Błędowski, Dzięgielewska, 2006, s. 161). Zarówno sposób defi niowania aktywności, jak i dookreślanie jej ro-dzajów jest zależne od przyjętej przez badacza koncepcji i pola badawczego. Aktywność w okresie starości to […] określona forma działalności ludzkiej na-kierowanej na zaspakajanie potrzeb indywidualnych i społecznych. Jako forma re-alizacji ukształtowanych już zainteresowań, potrzeb i źródło powstawania nowych jest ona płaszczyzną porozumiewania się ludzi poprzez przyjęte i preferowane war-tości, normy i wzory zachowań. Daje możliwość rozszerzania starych i wchodzenia w nowe kontakty międzyludzkie wzbogacające osoby aktywne o nowe doświadcze-nia, ułatwiające ich uczestnictwo w życiu społecznym. Angażując sferę percepcyjno-ekspresyjną staje się formą wyrażania własnych myśli, dążeń i pragnień (Chabior, 2000, s. 59).
Aktywność uznawana jest przez badaczy za warunek konieczny pomyślnego rozwoju człowieka i jego funkcjonowania w świecie. Jest ona bowiem podstawo-wym czynnikiem rozwoju i regulacji związku człowieka z otoczeniem. Utrzy-manie pomyślnych stosunków między człowiekiem a otaczającym go światem, wymaga z jego strony nieustannej regulacji, która właśnie jest aktywnością. O kierunku i natężeniu aktywności każdorazowo decyduje sytuacja jednostki, jej stan wewnętrzny i stan otoczenia, zawsze w ramach struktury tej podstawo-wej zależności. Aktywność zawsze jest określoną formą działalności ludzkiej, nakierowanej na osiągnięcie wytyczonego celu i zaspokojenie potrzeby.
Zarówno teoretycy jak i praktycy zajmujący się aktywnością w okresie sta-rości wskazują na jej ogromne znaczenie dla przebiegu procesu starzenia się i przyjmowanych przez seniorów stylów życia w okresie późnej dorosłości. Zdaniem Aleksandra Kamińskiego Przejawy życiodajnej dla ludzi starszych ak-tywności grupują się wokół dwóch tendencji: wykonywanie pracy cenionej i użytecz-nej oraz zaspokajania różnego rodzaju zainteresowań. Obydwie tendencje są ze sobą sprzężone, obydwie sprzyjają zachowaniu sprawności ciała i duszy,
pozytyw-nej samooceny, zapobiegają poczuciu pustki czczego życia i udrękom osamotnienia, szczególnie gdy towarzyszą im skuteczne zabiegi zdrowotne, właściwa dieta i higie-na oraz zabezpieczenie materialne nie spadające poniżej minimum socjalnego (Ka-miński, 1986, s. 115). Znaczenie aktywności w życiu ludzi starszych wyraża się w jej funkcjach, które bardzo dobrze zostały opisane w literaturze andragogicz-nej i gerontologiczandragogicz-nej1. Aktywność, zwłaszcza realizowana w okresie starości, w całej różnorodności jej rodzajów i pełnionych funkcji pozwala seniorom adaptować się do wymogów rzeczywistości, uczy ich sposobów radzenia sobie w nowych dla nich sytuacjach i wykorzystywać osiągnięcia techniki i cywili-zacji, korzystać z uroków życia i cieszyć się czasem, który mają do przeżycia w starości. Tym bardziej, że Czas w okresie starości ma swoistą właściwość, nie jest liczony, choć płynie nieubłaganie to jednak w subiektywnym odczuciu może stanąć. Człowiek gdy działa, przeżywa coś, oczekuje na owo przeżycie, zatrzymuje je i we-wnętrznie czuje się bez czasu (Czerniawska, 2000, s. 176). Aktywność wyzwala potencjalne siły i uczy je pomnażać oraz wykorzystywać.
Realizowaniu różnorodnych form aktywności służą określone instytucje, tak jak kluby seniora, które traktować należy jako placówki kulturalno-oświa-towe wpisujące się w teorie i koncepcje upowszechnia kultury, jako procesu jej instytucjonalizacji. Proces ten polegał na odchodzeniu od tworzenia kultury i jej upowszechniania w rozmaitych formach życia zbiorowego i powoływaniu specjalnych instytucji mających w sposób profesjonalny upowszechniać dobra i wartości kultury, stwarzać warunki do aktywności.
Upowszechnianie kultury to […] intencjonalnie organizowanie oddziaływa-nia służące kształtowaniu, rozwijaniu potrzeb i zainteresowań kulturalnych oraz stymulowaniu i wspomaganiu jednostek i małych grup społecznych do rozwijania i sublimacji swojej aktywności kulturalnej (recepcyjnej, współtwórczej i twórczej, za-bawowej i rekreacyjnej) (Kargul, 1996, s. 7). Przyjęcie takiej defi nicji wskazuje na to, że kluby seniora są placówkami upowszechniania kultury. Jednakowoż upo-wszechnianie kultury w tych placówkach rozumieć należy nieco inaczej, niż tylko jako udostępnianie wartości kultury. Wydaje się, że autotelicznej wartości upatrywać należy przede wszystkim w zetknięciu się osób zainteresowanych z określoną aktywnością.
W pracach gerontologicznych z ostatniej dekady, odnoszących się do ak-tywności seniorów, w zasadzie nie spotyka się odniesień do teorii i koncepcji animacji i animacji kulturalno-społecznej. Być może dzieje się tak dlatego, że zakres pojęciowy animacji jest dość zbliżony do zakresu pojęciowego aktywi-zacji, choć z pewnością należy go uznać za obszerniejszy. Można nawet za-ryzykować tezę, że odnoszą się do analogicznych działań, procesów, zjawisk i obszarów rzeczywistości społecznej.
1 Klasyfi kacje i opis funkcji aktywności kulturalno-oświatowej odnaleźć można między innymi w: J. Chałasiński, T. Aleksander, Z. Tyszka, J. Kargul, G. Orzechowska, A. Cha-bior i inni.
Wskazuje się na trzy sposoby rozumienia animacji, traktuje się ją jako: kierunek działania wśród i dla ludzi, metodę działania w pracy kulturalnej i wreszcie jako proces odkrywania siebie, na drodze twórczej aktywności. W animacji powinna znaleźć się działalność społeczna, edukacyjna, informa-cyjna, promująca wieloraki rozwój człowieka i przynosząca rozwój jego tożsa-mości. Bez względu na to, czy przebiega ona w formach instytucjonalnych czy w tak zwanym codziennym życiu, jej celem jest budzenie ducha twórczej ak-tywności wśród jednostek i grup społecznych. Inicjowanie i prowadzenie dzia-łań w zakresie aktywizowania, koordynowania i prowadzenia szeroko pojętej działalności społeczno-kulturalnej.
Animacja to […] kierunek działania wśród ludzi i z ludźmi, który ma na celu ułatwienie jednostce oraz grupie udziału w bardziej aktywnym i twórczym życiu po-przez lepsze rozumienie przemian, łatwiejsze porozumiewanie się z innymi, współ-udział w ożywianiu środowiska (tamże, s. 99). Animacja jako metoda działania w pracy kulturalno-oświatowej polega na stymulacji do aktywności zarówno społeczności lokalnej, jak i małej grupy, do działania mającego na celu ulepsza-nie życia społecznego środowiska. Animacja w tym rozumieniu to dodawaulepsza-nie sił do działania, zachęcanie, rozpalanie, ożywianie, podnoszenie życia na wyż-szy poziom. I wreszcie: Animacji nadawano i nadaje się również trzecie znaczenie, traktując ja jako proces wewnętrzny zachodzący w osobowości jednostki ludzkiej, dzięki któremu następuje nie tylko ożywienie, aktywizowanie, pobudzanie do dzia-łania, ale przede wszystkim odkrywanie w sobie sił twórczych, możliwości kreacyj-nych, szans zachowań ekspresyjnych. Innymi słowy animacja jest również procesem odkrywania siebie (tamże, s. 100).
Rozpatrując dziedziny animacji, a także różne jej defi nicje, najczęściej wskazuje się na animację społeczno-kulturalną. Traktuje się ją, rozumie, jako ożywianie i uruchamianie sił społecznych tkwiących w środowiskach do do-konywania przeobrażeń i zmian o charakterze społecznym, ekonomicznym i kulturalnym. To stwarzanie warunków do bycia aktywnym, dodawanie bodź-ca do podejmowania nowych inicjatyw, pobudzanie do aktywności jednostek i grup społecznych, pośredniczenie i zachęcanie do uczestnictwa w życiu społecznym.
Animacja implikuje trzy ściśle połączone ze sobą procesy:
1) proces odkrywania – chodzi tu o stwarzanie takich warunków, aby grupa i cała jednostka ujawniła swoje problemy, wątpliwości i pragnienia […];
2) proces tworzenia związków – to kontakty ludzi między sobą, jak również z dzie-łami i twórcami, u podstaw tych związków leży wzajemne zrozumienie i porozu-mienie (ugoda) oraz konfl ikt i negacja;
3) proces twórczości (kreacji) – wyraża się dzięki sprzężeniu jednostek i grup z ich otoczeniem poprzez ekspresję, inicjatywę, odpowiedzialność i działania twórcze. Procesy te – odkrywania, tworzenia związków, twórczości (kreacji) – są ze sobą połączone i charakteryzują najbardziej istotne cechy animacji […] (Żebrowski,
1987, s. 11), a ich głównym celem są zmiany postaw jednostek i stosunków interpersonalnych poprzez bezpośrednie oddziaływanie.
Aktywizacja społeczna w rozumieniu procesu pobudzania do aktywności określonych jednostek i grup społecznych oraz stwarzania warunków, miejsc i możliwości do tego działania jest zbieżna z koncepcjami animacji. Przy czym animacja społeczno-kulturalna ma szerszy wymiar, bowiem odnosi się nie tyl-ko do aktywności społeczno-kulturalnej, której rezultaty służą dobru wspólne-mu, ale jej istota wyraża się przede wszystkim w rozwoju poszczególnych jed-nostek. Osoby uczestniczące w animacji społeczno-kulturalnej rozwijają swoją osobowość, stają się bardziej aktywne, twórcze i mobilne w zakresie układania swojego życia w szerszych relacjach społecznych, co więcej zmiany te będące wynikiem tego procesu mogą i często są zauważalne nie tylko przez jednostkę, ale także jej otoczenie.
Funkcjonujące i powstające kluby seniora wpisują się w rzeczywistość spo-łeczną jako formy aktywizacji społecznej, działania dla dobra wspólnego, a re-alizowane w nich formy działania i pełnione funkcje wskazują na to, że wpisują się one w koncepcje upowszechniania kultury i animacji społeczno-kulturalnej.