Kapitał ludzki jest jednym z czynników determinujących rozwój społecz-ny. Wielokrotnie bywa defi niowany jako zespół wiedzy, umiejętności,
zdro-wia, energii witalnej zawartej w danym narodzie. Do podstawowych czynni-ków wzmacniających kapitał zalicza się nakład czasu poświęconego na pracę nad własnym rozwojem połączony z użytym zasobem pieniężnym oraz zasięg i efektywność sektorów specjalistycznych takich jak m. in.: oświata, służba zdrowia, działy prowadzące badania naukowe (Kowaleski, 2005, s. 377).
Rola kapitału społecznego w 1993 r. została potwierdzona w badaniach em-pirycznych przeprowadzonych przez Cambridge, Massachusetts American Academy of Art and Science oraz Harvard`s Center of International Aff airs (za: Alchimowicz, 2008, s. 128). Od tego momentu uważa się, że tradycyjne połączenie kapitału przyrodniczego, rzeczowego lub produkcyjnego ulega włączeniu w kapitał społeczny. Ten wielowarstwowy zasób odnosi się do we-wnętrznej, społecznej i kultowej orientacji społeczeństwa na normy i wartości kierujące ludzkimi interakcjami, a także do instytucji, które je urealniają. Kapi-tał społeczny jest rodzajem spoiwa utrzymującego społeczeństwo jako całość, bez którego ekonomiczny wzrost nie może mieć miejsca (Pogonowska, 2004, s. 15).
Rysunek 1. Społeczeństwo a właściwości materialne i niematerialne
poszczegól-nych jednostek Właściwości materialne i niematerialne jednostek SPOŁECZEŃSTWO Kapitał ludzki Kapitał społeczny
Źródło: opracowanie własne
Zgodnie ze schematem przedstawionym na rys. 1., można zauważyć, że ja-kość społeczeństwa determinowana jest właściwościami kapitału społecznego, który go tworzy. Czym więcej wartościowego kapitału ludzkiego w danej zbio-rowości, tym społeczeństwo jest bardziej zintegrowane i ukierunkowane na funkcjonowanie zgodne z humanistycznymi wartościami. Społeczeństwo poj-mowane jako zbiór jednostek, jest ściśle związane poprzez kapitał ludzki z po-szczególnymi podmiotami tworzącymi go. Dostrzeżenie oraz rozwój kapitału tkwiącego w członkach społeczeństwa służy rozwojowi całej zbiorowości, gdyż wszystkie osoby, niezależnie od wieku poprzez nieustanną interakcję tworzą struktury, w których egzystują. Zatem w kontekście niniejszych rozważań oraz danych statystycznych, ukazujących liczbę seniorów w społeczeństwie istotne staje się podejmowanie rozważań dotyczących stanu kapitału ludzkiego naj-starszego grona obywateli.
Raport „Polska 2030 Wyzwania Rozwojowe” podkreśla znaczenie kapitału intelektualnego Polski w procesach służących narodowi określając właściwość tą jako ogół niematerialnych aktywów ludzi, przedsiębiorstw, społeczności, regionów i instytucji, które odpowiednio wykorzystane mogą być źródłem obecnego i przyszłe-go dobrostanu (Boni, 2009, s. 206). Odnosząc się do kapitału intelektualneprzyszłe-go twórcy Raportu podkreślają, iż kapitał intelektualny jest wypadkową kapitałów składowych: ludzkiego, społecznego, strukturalnego oraz relacyjnego.
Jednym z prekursorów zagadnienia kapitału ludzkiego był amerykański ekonomista polskiego pochodzenia – Jacob Mincer, ukazujący w swoim au-torskim modelu, że kapitał ludzki wyraża się przez sumę wiedzy zdobywanej w szkole, a następnie w trakcie wykonywanej pracy. Pomiar kapitału dokonuje się dzięki wyznacznikom długości edukacji formalnej oraz wieku odzwiercied-lającego doświadczenie jednostek (Pastuszka, 2009, s. 245). Ryszard Domański defi niuje kapitał ludzki jako zasób elementów kluczowych, do których zalicza się: wiedza, zdrowie, energia witalna oraz umiejętności zawarte w społeczeń-stwie. Właściwości te wyznaczane są przez cechy genetyczne populacji raz na zawsze, a ich zmiana możliwa jest poprzez inwestycję w człowieka (Domański, 1993, s. 19). Opis kapitału ludzkiego często związany jest z kompetencjami (chęci i umiejętności, zdolności do wykorzystania wiedzy, komunikacji z in-nymi, doświadczenie oraz poziom edukacji), wartościami (determinującymi efekty realizowanych działań) i relacjami (zdolnościami do wspólnych działań oraz zaufanie) (Pastuszka, 2009, s. 245–246). Główny problem badania roli kapitału ludzkiego oraz jego roli w funkcjonowaniu jednostek oraz rozwoju społeczeństw, a także różnicowania jakości życia w wymiarach mikroekono-micznym, lokalnym, krajowym i globalnym sprowadza się do trudności z jego jednoznaczną defi nicją i pomiarem. Zależność pomiędzy kapitałem ludzkim a rozwojem społecznym jest dostrzegalna pomimo pewnych niejasności w tym zakresie. W skład kapitału ludzkiego wchodzi wiele czynników m.in.: umiejęt-ności ogólne i specjalistyczne, wiedza zdobyta w procesie kształcenia ogólne-go i w trakcie pracy, a także cechy fi zyczne i psychiczne podmiotów. Teorie wzrostu gospodarczego, bazujące na wyznacznikach ilościowych takich jak: liczba osób posiadających wykształcenie na danym etapie, wydatki na badania i rozwój, edukację i sferę zdrowotną, liczba zgłaszanych patentów, czy struk-tura wykształcenia, pomijają jakościową stronę kapitału ludzkiego, która wy-daje się decydować w bardziej znaczącym stopniu o szansach i możliwościach jednostek, grup społecznych oraz narodów. Powyższe aspekty powiązane z brakiem jednoznacznych parametrów kwantyfi kowalnych sprawiają, że trud-no zdefi niować syntetyczną miarę przedstawiająca poziom kapitału ludzkiego (Woźniak, 2007, s. 62–63).
Pojęcie różnych kapitałów składowych, odnoszących się do właściwości, jakie posiadają dane jednostki tworzące zbiorowości, jest zagadnieniem
ana-lizowanym na wielu płaszczyznach przez socjologów, psychologów, polityków społecznych oraz pedagogów. Szeroki zakres pojęciowy kapitałów ludzkiego, intelektualnego, a także społecznego wprowadza często nieostrość pojęciową wraz z przypisywaniem pewnych elementów składowych dla różnych typów zasobów. Bogactwo literatury odnoszącej się do potencjału tkwiącego w jed-nostkach i grupach społecznych oraz w całych społeczeństwach zmusza – wraz ze zmieniającą się rzeczywistością – do permanentnej analizy tego aspektu. W niniejszym tekście wyznaczniki kapitału intelektualnego, ludzkiego oraz społecznego przeplatają się w trakcie analizy zasobów, jakimi dysponują senio-rzy, a samo wprowadzenie rozgraniczeń w zakresie pojęciowym nie jest kwe-stią nadrzędną. Jednym z najważniejszym aspektów w zamyśle odnajdywania właściwości cechujących osoby w wieku emerytalnym jest dostrzeżenie pozy-tywnych stron związanych z okresem starzenia się i starości, które odpowied-nio zdiagnozowane oraz rozwijane i zagospodarowane mogą podnosić status quo seniorów.