Materiału na temat uwarunkowań wykorzystywania teoretycznej wiedzy pedagogicznej związanych z aktywnością zawodową i samodoskonaleniem nauczycieli dostarczyła analizaodpowiedzi 484 nauczycieli i 110 teoretyków na pytaniaankietowe dotyczące tegotematu, atakżepytaniazawarte w wywiadach przeprowadzonych z 26 nauczycie lamii 11 teoretykami.
Rozdział ten dotyczy problemów związanych z podejmowaniem przez nauczycieli działań samokształcących i innowacyjnych oraz tego, czy tego typu formy zachowań mają wpływ nawykorzystywanie przez nich teoretycznej wiedzy pedagogicznej. Pro blematyka tego rozdziału dotyczy też aktywności zawodowej nauczycieli związanej wpierw z samym przygotowaniem do wykonywania zawodu nauczycielaw toku for malnego kształcenia, atakże z podejmowaniem przez nauczycieli pracy badawczej -która to sprawia, że stają się oni współtwórcami teoretycznej wiedzy pedagogicznej.
Ponadto podjęta została w tym rozdziale również próba odpowiedzi na pytanie, czy reforma oświatowa ma wpływ na wykorzystywanie przez nauczycieli teoretycznej wiedzypedagogicznej.
Wydaje się istotny sposób, w jaki nauczyciele definiują, rozumieją pojęcie samo
kształcenia. Warto przypomnieć, iż w literaturze przedmiotu termin ten definiowany jest najczęściejjako:
- „samouctwo, osiąganie wykształcenia poprzez działalność, której cele, treść wa runki i środki ustalasam podmiot”6;
- samouctwo, samodzielnezdobywanie wyższego poziomuwiedzy7;
- szczególnaforma uczenia się zamierzonego8;
- proces samodzielnieprowadzonego uczenia się, któregocele, treść,formy, źródła i metodydobiera i ustala osoba uczącasię9;
- samodzielne uczenie się, ale także kształtowanie postaw i przekonań10;
6W.Okoń: Nowysłownik pedagogiczny, op.cit., s. 348.
7 A.B.Dobrowolski: Pisma pedagogiczne. Moralność umysłowa. Warszawa1964,PZWS.
8 F.Urbańczyk: Praca samokształceniowaucznia szkoły korespondencyjnej, op.cit.
9 J. Pólturzycki: Wdrażaniedo samokształcenia, op.cit., s. 14.
10 R. Wroczyński: Środowisko. Instytucje wychowawcze i oświatowe[w:] Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na nauczycieli. Pod red. B.Suchodolskiego, op.cit., s.251.
Analizawyników badańwłasnych 141
- swoisty typ uczenia się, obejmujący wysiłek uczącego się podmiotu, niepodlega- jący kontroli zewnętrznej przy jednoczesnej autokontroli i samoocenie11;
- samodzielne, indywidualnezdobywanie, pogłębianie i aktualizowanie przez jed nostkę wiedzy i umiejętności12;
- praca nad samym sobą, sztukapanowania nad sobą13;
11 Cz. Kupisiewicz: Podstawy dydaktyki ogólnej, op.cit.
M.T. Kiszczak:Samokształcenie a rozwójzawodowy nauczycieli, op.cit., s.64.
J. Szczepański:Oindywidualności, op.cit.
S.Pacek: Samowychowanie studentów. Warszawa 1977, PWN, s. 47.
-rozwójtakich dyspozycji, jak inteligencja, wiedza, doświadczenia14.
W celu poznania poglądów nauczycieli w sprawie istoty samokształceniaw kwe
stionariuszu ankiety znalazło się następujące pytanieotwarte: „Czym w Pana(i) rozu mieniu jest samokształcenienauczycieli?”(takie samo pytanie postawiłamteż nauczy cielom podczas przeprowadzania znimi wywiadów). Zróżnicowane definicje pojęcia
„samokształcenie nauczycieli”, można ująć w następującekategorie:
Kategoria 1.Definiowanie samokształcenia nauczycielijakosamouctwa praktyków (221 badanychtj. - 43,3%);
Kategoria 2. Ujmowanie samokształcenia nauczycielijako dokształcania instytucjo
nalnego (165 badanych - 32,1%);
Kategoria 3. Ujmowanie samokształcenia nauczycieli jako optymalizacji swojej pracy zawodowejw tokuwłasnego doświadczenia (74 badanych - 14,1%);
Kategoria 4. Traktowaniesamokształcenia nauczycieli jakorozwojuosobowego (53 badanych - 10,4%).
Kategoria 7. Definiowaniesamokształcenianauczycieli jako samouctwa praktyków W obrębie tej kategorii mieszczą się podglądy, definicje respondentów określające samokształcenie nauczycieli jako:
- samodzielne uzupełnianie wiedzy z danej specjalizacji poprzez lekturę publikacji naukowych, metodycznych, popularnonaukowych (43,1% definicji z kategorii pierw
szej);
- rozwój intelektualnydzięki poszerzaniu wiadomości z różnychdziedzin, nie tylko w obrębie specjalizacji zawodowej (38,2%);
- zdyscyplinowanie i autonomiczne przekonanie opotrzebie poszerzaniawiadomo ści(19,3%).
Definicje mieszczące się w tej kategoriipodawane były przez:
• przede wszystkim nauczycieli przedmiotówhumanistycznych (37,0% ogółutych nauczycieli) oraz praktyków klas I-III (32,4% ogółu tych nauczycieli), aw znacznie niniejszym stopniu przez nauczycieli przedmiotów biologiczno-chemicznych (14,3%
ogółu tych nauczycieli) i specjalizacji zawodowych (9,1% ogółu tych nauczycieli);
• w dużym stopniu nauczycieli uczących w liceach ogólnokształcących (63,1%
ogółu tych nauczycieli) oraz w szkołach podstawowych i gimnazjach (49,2% ogółu tych nauczycieli), w mniejszym stopniu przez nauczycieli uczących w ZSZ (17,1%
ogółutychnauczycieli).
142 Teoretycznawiedzapedagogiczna w praktyce edukacyjnej
Oto przykładydefinicji zaliczone do kategorii 1:
„Samokształceniejest tosamodzielne uzupełnianie wiedzy zdobytej w toku studiów”. (nauczycielka przedmiotów humanistycznych w liceum ogólnokształcącymw mieście,
staż pracy: 5 lat);
„Samokształcenie to poszerzanie swoich umiejętności, wiedzy poprzez dokształcanie podręcznikowe”.
(nauczycielka przedmiotów humanistycznychw liceum ogólnokształcącymwmieście, staż pracy: 7 lat);
„Samokształceniejest toproces uzupełnianiawiedzy wypływający z chęci, samodyscypliny nauczyciela. Proces ten nie zachodzi, gdy nakazuje się nauczycielowi dokształcać, musi wypływać on z aktywności, woli nauczyciela”.
(nauczyciel językaobcego wliceumogólnokształcącym wmieście, staż pracy: 7 lat).
Kategoria 2. Ujmowanie samokształcenia nauczycielijakodokształcania instytucjonalnego
W obrębie drugiej kategorii znajdują się te definicje, w których samokształcenie na
uczycieliokreślane jest przez respondentów jako:
- kontynuowanie nauki na studiach podyplomowych (36,3% definicji z kategorii drugiej);
- udział w kursach iwarsztatach organizowanych głównie przezośrodkimetodycz
ne (31,3%);
- autonomiczna potrzeba podnoszenia kwalifikacji, specjalizacji zawodowych po przez egzaminy państwowe (22,5%);
- doskonalenie się, zdobywanie „dyplomów”, główniejako rezultat presji otoczenia konkurencji, aniewłasnego przekonania (11,7%).
Definicjezawarte w kategorii 2 podawali:
- przede wszystkim nauczyciele klas I-III w szkołach podstawowych (36% ogółu tych nauczycieli)oraz nauczyciele uczący w liceach ogólnokształcących (34,5%ogółu tych nauczycieli), w mniejszym stopniu nauczyciele pracującyw technikach zawodo
wych (29,1%ogółutychnauczycieli) oraz w ZSZ(18,3% ogółu tych nauczycieli);
- głównie nauczyciele przedmiotów humanistycznych (47,5% ogółu tych nauczy
cieli) orazjęzyków obcych (39,4% ogółu tych nauczycieli), w mniejszym stopniu na uczyciele przedmiotów ścisłych (29,6% ogółutychnauczycieli) i przedmiotów zawo dowych (18,1% ogółu tych nauczycieli);
- w znacznej mierze nauczyciele o krótkim stażu pracy do 5 lat (49% ogółu tych nauczycieli) i stażu do 10 lat (44,4% ogółu tych nauczycieli), w znacznie mniejszym stopniu nauczyciele o długim stażu pracy, powyżej 25 lat (11,5% ogółu tych nauczy
cieli).
Oto wybrane przykładydefinicji zomawianej kategorii:
„Samokształcenie jest to dokształcanie, głównie w toku uczestnictwa w studiach dodatkowych-np. podyplomowych”.
(nauczycielka klas I-III wmieście, staż pracy: 6 lat);
Analizawynikówbadań własnych 143
„Samokształcenie kojarzy mi się z douczaniem na różnych kursach, warsztatach w celu wzbogacania, poszerzania swoichkompetencji zawodowych, w celuzaznajamianiasię znowymi trendamiwnauczaniu,kształceniu”.
(nauczycielka klas I-IIInawsi, staż pracy: 10lat);
„Samokształcenie jest to podnoszenie kwalifikacji zawodowych poprzez zdobywanie dodatkowego wykształcenia, specjalizacji zawodowych. Jest to potrzebne, aby utrzymać się wtymzawodzie, aby stać się np.nauczycielem dyplomowanym”.
(nauczycielka przedmiotówścisłych w gimnazjum na wsi, staż pracy:9 lat).
Kategoria 3. Ujmowanie samokształcenia nauczyciełi jako optymałizacji swojej pracy zawodowej w toku własnegodoświadczenia
W obrębie tej kategorii mieszcząsię te definicje, w których samokształcenie nauczy cieli określane jest jako:
- poszerzanie swoich umiejętności merytorycznych i metodycznych dzięki wła
snemu doświadczeniu(39%definicji z kategorii trzeciej);
- autonomiczna ocenaswoich działań i eliminowanie niekonsekwentnych działań, negatywnych przyzwyczajeń (35%);
- doskonalenie działań, własnej pracy (26,2%).
Tękategorię definicjiproponowali:
• częściej nauczycieleuczący w liceach ogólnokształcących (34,7% ogółu tychna uczycieli)i uczący wgimnazjach (28,6% ogółu tychnauczycieli)niż nauczycieleuczą
cy w szkołach podstawowych (19,2% ogółu tych nauczycieli), technikach (13,6%
ogółu tych nauczycieli) oraz w ZSZ (11,5%ogółu tych nauczycieli);
• częściej nauczyciele przedmiotów humanistycznych (37,7%ogółu tych nauczy
cieli) i ścisłych (31% ogółu tych nauczycieli) niż nauczyciele językówobcych (23%
ogółu tych nauczycieli) i przedmiotów biologiczno-chemicznych (20,4% ogółu tych nauczycieli);
• częściej nauczyciele z długimstażempracy - powyżej25 lat(42,6% ogółu tych na uczycieli)niżnauczyciele z krótkimstażem do 10 lat (23,6% ogółu tychnauczycieli).
Niżej wybraneprzykłady definicji z kategorii 3 zaproponowane przez badanych na uczycieli:
„Samokształcenie,w moim mniemaniu,todążeniedo byciacoraz lepszym, doskonalszym,to uczenie się na swoich błędachdzięki dostrzeganiu tych błędów i korygowanie,zmienianie czyto sposobu nauczaniu, czyteż własnego zachowania”.
(nauczycielka matematyki w liceum ogólnokształcącym w mieście, staż pracy: 29 lat);
„Samokształcenie jest to zdobywanie wiedzy wypływającej z własnego doświadczenia, wielu lat praktyki”.
(nauczycielkaprzedmiotówhumanistycznych w liceum ogólnokształcącym wmieście, staż pracy: 24 lata);
„Samokształcenie jest to doskonalenie swoich działań i umiejętne prowadzenie swojego rozwoju zarówno jakonauczyciela, jak iczłowieka”.
(nauczycielka klasI—III na wsi staż pracy: 17 lat).
144 Teoretycznawiedzapedagogiczna w praktyceedukacyjnej
Kategoria4. Traktowanie samokształcenia nauczycieli jako rozwoju osobowego Kategorię tę tworzą definicje, według których samokształcenie nauczycieli to:
- wzbogacanie osobowości przezrozwijanie własnych zainteresowań i udział w ży
ciu kulturalnym, w tym chodzenie do teatru, filharmonii, galerii sztuki itp. (44,3%
definicji kategorii4);
- kształtowanie własnego światopoglądu, przekonań, postaw(37,7%);
- odkrywaniewartościi ocenianie własnego systemu wartości (19,5%);
Ten sposóbdefiniowania przedstawiali:
a) głównie nauczyciele uczący w liceach ogólnokształcących (48,4% ogółu tych nauczycieli), wmniejszym stopniu pracujący w ZSZ (27,8% ogółutych nauczycieli);
b) częściej nauczyciele języków obcych (36,3% ogółu tych nauczycieli) oraz przedmiotów humanistycznych (32,1% ogółu tych nauczycieli) niż przedmiotów ści
słych(23,9%ogółu tych nauczycieli);
c) w dużym stopniu nauczyciele zestażem pracy od 6 do 10 lat(49,7% ogółutych nauczycieli),w mniejszym nauczyciele zestażem pracy powyżej 25 lat (28,9% ogółu tych nauczycieli).
Oto wybranewypowiedzirespondentów:
„Samokształcenie jest to autonomiczne wzbogacanie wnętrza nauczyciela poprzez uczestnictwo w życiunaukowym i kulturalnym”.
(nauczycielkajęzyka obcego w liceum ogólnokształcącym wmieście, staż pracy: 9 lat);
„Samokształcenie jawi mi się jako rozwój dyspozycji kierunkowych, a więc postaw,systemu wartości. To nie tylko douczanie w sensie poszerzania wiedzy, ale też dbanie okształtowanie sferyduchowej”.
(nauczycielkaprzedmiotów humanistycznych wgimnazjumw mieście, staż pracy: 10lat);
„Samokształcenie to rozwój wewnętrzny nauczyciela, doskonalenie osobowości oraz krytyczna ocena własnego systemu wartości w dążeniudo doskonałości”.
(nauczycielka przedmiotów humanistycznychw liceumogólnokształcącym w mieście, staż pracy: 8lat).
Kolejne zagadnienie dotyczy podejmowania przez nauczycieli działalności samo kształceniowej. W związku z tym problemem szczegółowym w toku badań ankieto
wych i w przeprowadzanych wywiadach postawiono 510 nauczycielom następujące pytanie: „Czy podejmuje Pan(i) działalność samokształceniową?”. Nauczyciele pro
szeni byli o wybór jednej zdwóch alternatywnych odpowiedzi. Uzyskanonastępujące odpowiedzi:
a) tak - 362 nauczycieli (70,9%ogółu badanych nauczycieli);
b) nie -119nauczycieli (23,3%);
c) brak jakiejkolwiek odpowiedzi - 29 nauczycieli (5,6%).
Odpowiedzinauczycielibyły różnicowane przez specjalizację zawodową staż pra cy i szczebel szkoły,a nie przezśrodowisko pracy.
Wgrupie nauczycieli deklarujących, żepodejmują działalność samokształceniową:
• większość stanowią nauczyciele przedmiotów humanistycznych - języka pol skiego i języków obcych oraz historii (98 osób - tj. 56,6% ogółu tych nauczycieli), mniejszość nauczyciele o specjalizacji biologiczno-chemicznej i geograficznej (9 osób
Analiza wyników badań własnych 145
- tj. 24,1% ogółu tych nauczycieli) oraz przedmiotów ścisłych (28 osób - tj. 23,1%
ogółu tychnauczycieli);
• większość to nauczyciele z krótkimstażem pracy, a więcod 0 do5 lat (41 osób -59,3% ogółu tych nauczycieli) i ze stażem od 6 do 10 lat (63 praktyków-tj. 53,4%
ogółu tych nauczycieli), mniejszość - nauczyciele ze stażem pracy najwyższym ponad 25 lat (11 osób - tj. 28,3%ogółu tych nauczycieli);
• wwiększości są tonauczyciele pracujący w liceach ogólnokształcących(51 osób -tj. 59,1% ogółu tych nauczycieli), a mniejszość nauczyciele uczący w technikach zawodowych i ZSZ (32osoby - tj. 38,2% ogółutychnauczycieli).
Nauczyciele, którzy pisali, że podejmujądziałalność samokształceniową proszeni byli w drugiej części tego pytaniao sprecyzowanieswojej wypowiedzi („Jeżelitak, to jakie są formy tejdziałalności?”). Z grupy362 nauczycieli jedynie 11 osób (3,2% tych
nauczycieli) nie wyjaśniło, na czym polega ich działalność samokształceniowa, pozo stałe wypowiedzi można ująć w następujące kategorie form samokształcenia:
-kursy organizowane przez WOM,CDN.Ta forma samokształcenia jest uprawiana przeznajwiększą liczbę respondentów (132badanych nauczycieli - 36,2%);
- warsztaty metodyczne (78 badanych nauczycieli - 21,0%);
-studiapodyplomowe (71 badanych nauczycieli - 20,5%);
-szkoleniafachowe(49badanych nauczycieli - 13,2%);
-kursy, główniez zakresuterapii, logopedii, obsługi komputera, językowe(41 ba danych nauczycieli - 11,2%);
- samodzielne zapoznawanie się z publikacjami naukowymi, podręcznikami meto
dycznymi i innymi lekturami(19 badanychnauczycieli-4,9%).
Poniżej znajdują się wypowiedzi nauczycieli na temat prowadzonych przez nich form samokształceniowych:
„Przede wszystkim nie poprzestąję na tak zwanej rutynie nauczycielskiej. Czytam wiele publikacji z zakresu pedagogiki, metodyki, psychologii. Ukończyłam kilka kursów, w tym z zakresu terapii pedagogicznej (dysgrafią dysleksja) oraz z zakresu wdrażania w nauczaniu elementów informatyki, w tym Internetu”.
(nauczycielka w liceum ogólnokształcącymwmieście, specjalizacja:przedmioty humanistyczne, stażpracy:9 lat);
„Staramsię prawie co rok uczestniczyć w warsztatach czy kursach uzupełniających. Tego typu zajęcia wzbogacają moją wiedzę nabytą w czasie studiów, optymalizują moje działania dydaktyczne, podsuwają nowe pomysły pracyzuczniem, zapoznajęsię dziękinim znowościami pedagogicznymi, badaniami”.
(nauczycielka przedmiotów przyrodniczych w gimnazjumw mieście, staż pracy:9lat);
„Dwa lata po ukończeniu studiów wyższych rozpoczęłam naukę w podyplomowych studium z zakresureformy oświaty. Ponadto co rok biorę udział w warsztatachmetodycznychw WOM-ie”.
(nauczycielka klasI-III w małym miasteczku, stażpracy: 12 lat);
„Podejmowanie przez nauczyciela samokształcenia jest rzeczą konieczną nie można zapominać, iżwiedzą nauka bardzo szybko się rozwija, ewoluuje. Prowadzę zajęcia z historii, ata ciągle się toczy, pojawia się coraz więcej ciekawych opracowań, które muszę znać.
Skończyłam studia 15 lat temu, gdybym się nie doskonaliłą topo prostu nie mogłabymuczyć tegoprzedmiotu”.
(nauczycielka przedmiotów humanistycznych w liceum ogólnokształcącym w mieście, stażpracy: 16 lat).
146 Teoretycznawiedzapedagogiczna w praktyceedukacyjnej
Teoretycy proszeni byli także o wyrażenie swojej opinii na temat podejmowania samokształcenia przeznauczycieli. Na pytaniezawarte w ankietach i wywiadach „Czy Pana(i) zdaniem nauczyciele podejmują działalność samokształceniową?”, teoretycy udzielili następujących odpowiedzi:
a) tak - 59 teoretyków(49,1%);
b)nie - 27 teoretyków(22,2%);
c) nie mam zdania - 28 teoretyków (22,9%);
d) brak odpowiedzi- 7 teoretyków (6,3%).
Odpowiedzi teoretyków nie były różnicowaneżadnymi zezmiennych (stażem pracy ani rodzajem zajmowanego w uczelni stanowiska). Więcej byłoteoretykówuznających, żenauczyciele podejmujądziałalność samokształceniowąniż twierdzących, iżpraktycy nie podejmują tej działalności. Opinie teoretyków są więc zbieżne z wypowiedziami badanych nauczycieli, gdziewiększośćuznała, że podejmuje samokształcenie.
Kolejny problem szczegółowy dotyczy kwestii uwarunkowań wykorzystywania teoretycznej wiedzy pedagogicznej związanych z prowadzeniem działalności samo
kształceniowej przez nauczycieli. W związku z tym zagadnieniem wtoku badań an kietowych postawione zostało następujące pytanie nauczycielom i teoretykom:
„W jakim stopniu podejmowanie przez nauczycieli działalności samokształceniowej wpływa Pana(i) zdaniem na wykorzystywanieprzez nich teoretycznej wiedzy pedago gicznej w praktyce?”. Pytanie to było zamknięte, dysjunktywne, o charakterze skali.
Wypowiedzi nauczycielimożnaująć w 5grup:
a) ocena pozytywna -bardzo duża rola samokształceniaw wykorzystywaniuteo
retycznejwiedzy pedagogicznejw praktyce, 159osób(33,3% badanychnauczycieli);
b)ocena umiarkowaniepozytywna - 197osób(39,7%badanych nauczycieli);
c) brak jednoznacznie sprecyzowanego zdania - 42 osoby (9,1% badanych na
uczycieli);
d) ocena umiarkowanie negatywna- 61 osób (13,3%badanychnauczycieli);
e)ocena negatywna - bardzo mała rolasamokształcenia w wykorzystywaniuteo
retycznej wiedzy pedagogicznejw praktyce - 23 osoby (5,3% badanych nauczycieli).
Powyższe pytanie miało charakter skali, co tym samym umożliwiło obliczenie średniej arytmetycznej oceny tego pytania. Średnia arytmetyczna wyniosła M= 3,84 i jest to wartość, która wskazuje na umiarkowanie pozytywną ocenę respondentów, czyli uznano, żeraczej w dużym stopniusamokształceniewpływa nawykorzystywanie teoretycznej wiedzy pedagogicznej przez nauczycieli. Oceny nauczycieli nie były zróżnicowane w statystycznie istotny sposób przez zmienne, takie jak: środowisko pracy, typ iszczebel szkoły, specjalizację przedmiotową czyteżstaż pracy.
Nauczyciele proszeni byli nie tylko o dokonanie oceny, ale także o uzasadnienie swojegozdania. Prawie wszyscyrespondenci (poza 2 osobami w ogóle nieodpowiada-jącymi na to pytanie) uzasadniali swoje odpowiedzi. Oto poszczególne grupy ocen
i opinii nauczycieli, ujęte w trzyogólniejsze kategorie:
a) ocena pozytywna - 73,0% badanych nauczycieli;
b) brak stanowiska - 9,1% badanych nauczycieli;
c) ocena negatywna- 18,6%badanych nauczycieli.
Analizawynikówbadańwłasnych 147
Ocena pozytywna
Nauczyciele wysoko oceniający wpływ samokształcenia na wykorzystywanie teore tycznej wiedzy pedagogicznej w praktyce edukacyjnej wskazywali, że dzięki temu procesowi:
- praktycy nie poprzestają jedynie narutynie nauczycielskiej, ale wzbogacająswój warsztatpracy;
- nauczyciele zapoznają się z nowymi trendami w nauce, przyswajają język na ukowy;
- zostaje nawiązany kontakt nauczycieli z twórcami teoretycznej wiedzy pedago gicznej, czy to w toku studiów podyplomowych, czy też organizowanychkonferencji.
Oto wybranewypowiedzinauczycieli naten temat:
„Każdy nauczyciel powinien podejmować po ukończeniu studiówdziałania samokształcące, na pewno wpływa to pozytywnie na umiejętność wykorzystywania wiedzy pedagogicznej w praktyce nauczycielskiej. Dodatkowe warsztaty, studia podyplomowe uczą wykorzystania teoriiw praktyce, a to jestbardzopotrzebne”.
(nauczycielka klas I-III w mieście, staż pracy: 19 lat);
„Samokształcenie pozwala nauczycielowi na jego ciągły rozwój, wzbogacanie swojego warsztatu pracy i niepoprzestawanienaschematycznymprowadzeniulekcji”.
(nauczycielprzedmiotówścisłychw ZSZwmieście, staż pracy: 8 lat);
„Podejmowanie samokształcenia tobyciena czasie zarówno w sferze praktyki,jak i teorii, to ciągłe poszerzanie wiedzy naukowej, poznawanie nowych trendów, koncepcji ipoglądów teoretyków. Nie można wcielać w praktykę wiedzy, której się nie zna, a która zmienia się, wzbogaca”.
(nauczycielka przedmiotówhumanistycznych w liceum ogólnokształcącym w mieście, staż pracy:7 lat).
Brakstanowiska
Niezbyt liczna grupa nie zajęła stanowiska wobec omawianegozagadnienia.Osoby te uzasadniały toalbo brakiem własnego zdania, albo też faktem, że nie podejmują dzia łalności samokształceniowej i trudno im wyrazić opinię na ten temat. Oto przykład takiej opinii:
„Nie podejmuję samokształcenia, trudno mi powiedzieć, czy ma to jakiś wpływ na wykorzystywanie wiedzy pedagogicznej, podejrzewam, że niewielki”.
(nauczycielprzedmiotów zawodowych w ZSZ w mieście, staż pracy:23 lata).
Ocena negatywna
Negatywna ocena użyteczności samokształcenia w procesie wykorzystywania teore tycznej wiedzypedagogicznej w praktyce byłauzasadniania przez nauczycieli tym, że:
148 Teoretyczna wiedzapedagogiczna w praktyce edukacyjnej
- nie ma on większego wpływu na korzystaniezteorii pedagogicznej;
- jest on kontynuacją dalszego kształcenia, a to także jest dalekie w swoich pro
gramach od wiązania teorii zpraktyką;
- rzadko treścisamokształcenia wiążą się zteoretycznąwiedzą pedagogicznąi jej wykorzystywaniemw praktyce.
Oto niektóre wypowiedzinauczycieli:
„Nie sądzę, aby samokształcenie w jakikolwiek sposób wpływało na wykorzystanieteorii wpraktyce, toniepotrzebna strata czasu”.
(nauczyciel przedmiotówścisłych w szkole podstawowej na wsi, staż pracy:5lat);
„Niestety samokształcenieczęstozwiązane jest z przyswajaniem ciągle tych samych, bardzo oddalonych od praktyki treści. Dlatego nie ma ta działalność większego wpływu na wykorzystywanie teoretycznej wiedzypedagogicznej wpraktyce”.
(nauczycielka biologii wszkole podstawowej w mieście, stażpracy: 16lat).
Takie samo pytanie ankietowe zostało postawione teoretykom. Z grupy 110 bada
nychjedynie 4 osoby (3,6%) nieudzieliły odpowiedzi. Odpowiedzi teoretyków można ująćw 5 grup:
a) ocena pozytywna, bardzo duża rola samokształceniaw wykorzystywaniu teore tycznejwiedzy pedagogicznej w praktyce - 27 osób(25,4% badanych teoretyków);
b) ocena umiarkowaniepozytywna - 58 osób(54,7%badanych teoretyków);
c) brak jednoznacznie sprecyzowanego zdania - 13 osób (12,2% badanych teorety ków);
d) ocena umiarkowanie negatywna - 6osób (5,6%badanych teoretyków);
e)ocena negatywna, bardzo mała rola samokształcenia w wykorzystywaniuteore
tycznejwiedzypedagogicznej w praktyce - 2osoby (1,8% badanychteoretyków).
Pytanie miało charakter skali, co umożliwiło obliczenie średniej arytmetycznej M =3,96. Jest to wartość,która plasuje się w przedziale ocen wyznaczających umiar kowanie pozytywną opinię respondentów. Zdecydowana większość teoretyków (80,1 %) uznała, że samokształcenie praktyków wpływa pozytywniena wykorzystywa nie przez nich teoretycznej wiedzy pedagogicznej, tylko 7,4% badanych uznało, iż nie ma to znaczenia.
Wypowiedzi badanych teoretyków są bardzo zbieżne z opiniami praktyków: obie grupyrespondentówuznają, żesamokształcenie praktyków ma pozytywny wpływ na wykorzystywanie teoretycznej wiedzy pedagogicznej w praktyce. Różnica pomiędzy średnimi ocen tychkategorii respondentów nie jest statystycznie istotna (średnia aryt metyczna ocen praktyków M = 3,84 oraz średnia arytmetyczna ocen teoretyków M = 3,96 Z teor.0,05 = 1,96 > Z empir.0,05= 1,78; p > 0,05).
Ilustracja graficzna danych uzyskanych z wypowiedzi praktyków i teoretyków przedstawionajest nawykresie 4.
Poza podejmowaniem działalności samokształceniowej nauczyciele mogą wprowa
dzać w swojej pracy innowacje służące ulepszaniu działań dydaktyczno-wycho wawczych. Innowacje mogą być także czynnikiem warunkującym wykorzystywanie teoretycznej wiedzy w praktyce. S. Palka zauważa, że „Teoria pedagogiczna może w znacznym stopniu oddziaływać na praktykę poprzez wprowadzenie innowacji do procesów dydaktyczno-wychowawczych. Stosunek nauczycieli do innowacji odzwier
Analiza wyników badań własnych 149
ciedla w pewnym stopniu ich stosunek do zastosowań teorii pedagogicznej”15. Istotnym zagadnieniem jestwięc to, czy nauczyciele stosują w swojej pracy innowacje i jakiego są one rodzaju. W związku z tym problemem szczegółowym w badaniach ankietowych postawiono takie pytanie nauczycielom: „Czy stosuje Pan(i) w swojej pracy działania innowacyjne? Jeżeli tak, to jakiegorodzaju są to działania?”. Pytanie miało charakterzamknięty, nauczyciele proszenie byli o wybór jednej spośród pięciu możliwych odpowiedzi.
15 S. Palka: Teoriapedagogiczna a praktyczne doświadczenia nauczycieli, op.cit.
Wykres 4. Wpływ samokształcenia nawykorzystywanie teoretycznej wiedzy pedagogicznej wpraktyce edukacyjnejwocenie praktykówi teoretyków
Oto uzyskane wypowiedzi badanych:
a) zdecydowanie tak -129osób (27,2% badanych nauczycieli);
b) raczej tak - 204 osoby (42,1%);
c) różnie to bywa - 66osób (14,3%);
d)raczej nie - 53osoby(10,9%);
e) zdecydowanie nie - 32 osoby (6,6%).
150 Teoretyczna wiedzapedagogiczna w praktyceedukacyjnej
Średnia arytmetyczna ocen dokonanych przez badanych nauczycieli wyniosła M = 3,71 i jest to wartość najbliższa umiarkowanie pozytywnej odpowiedzi („raczej tak”).
Generalnie rzecz ujmując, odpowiedzi nauczycieli można ująćw3 grupy:
a) odpowiedź pozytywna, wskazującą na podejmowanie przez badanych działańin
nowacyjnych - 333 praktyków(69,3% badanychnauczycieli);
b) odpowiedź negatywna, wskazującą na niepodejmowanie przezbadanychdziałań innowacyjnych - 85 praktyków (17,5% badanych nauczycieli);
c) odpowiedź ambiwalentna- 66 praktyków (14,3% badanych nauczycieli).
Podejmowanie działań innowacyjnych
Nauczycieleprzyznający, że stosują innowacje wswojej pracy,proszeni byli o podanie przykładówtakiej działalności. Badaninauczyciele najczęściejwymieniali takie formy działalności innowacyjnej w swojej pracy, jak:
- indywidualny dobórtreści i metod kształcenia w różnych klasach (28,1% ogółu tych nauczycieli);
- uwzględnianiei aktywizowanie samodzielnej pracy uczniów (23,4%);
- wprowadzanie autorskich programów nauczania (15,8%);
- stosowanie metod reprodukcyjnych, problemowych, poszukujących (13,5%);
- stosowanie niekonwencjonalnych, dodatkowych metod pracy z uczniami, takich jak: psychodramy,inscenizacje, gry zespołowe (9,2%);
- wykorzystanie w czasiezajęć takich środków dydaktycznych, jak komputery, wi
- wykorzystanie w czasiezajęć takich środków dydaktycznych, jak komputery, wi