Aleksander Wat o „epifanii naturalnego”

Poezja jako doświadczenie wewnętrzne.

ata debiutu Aleksandra Wata należały do epoki manifestów oraz wzmo-żonej świadomości wiersza i poezji. Pogłębione o różnorakie filozoficzne i antropologiczne odniesienia, przekładały się na liczne konkurencyjne wobec siebie teorie, wielokrotnie już rekonstruowane i objaśniane. Teoretycznolite-racki temperament i rozmach cechował też współautora futurystycznych ma-nifestów: Gga. Pierwszego polskiego almanachu futurystycznego oraz odezwy prymitywiści do narodów świata i do polski. Wat w drukowanych na łamach

„Miesięcznika Literackiego” Wspomnieniach o futuryzmie pisał późnej, że akuszerkami polskiej poezji futurystycznej, podobnie jak dadaizmu, były nu-da i wstręt.

Nuda i wstręt przede wszystkim w stosunku do zastanej literatury i jej sentymental-nej koncepcji człowieka. Punktem wyjścia – przypominał autor Namopaników – było proste odkrycie Marinettiego: że ani logika życiowa, ani logika pojęciowa, ani skład-nia, ani ortografia nie obowiązuje w literaturze. Że można poezję uważać za dopiero co odkrytą dziedzinę, w której należy budować od podstaw, że o wynikach tej budo-wy decyduje nie tak zwane natchnienie i talent, ale zuchwalstwo, inicjatywa, budo- wyna-lazczość¹.

Futurystyczny projekt, zgodnie z innymi awangardowymi izmami, roz-poczynał się zatem od odmienianego na różne sposoby wezwania do wynale-zienia nowej poezji, niezwiązanej z dziedziczoną bezpośrednio po młodopo-lanach tradycją. „«Słowa na wolności», «wyobraźnia bez drutu», hasła walki z paseizmem, hasło: «pluć każdego dnia na ołtarz Sztuki», elektryzowały wy-obraźnię i wolę”². Gwałtowny, iście rewolucyjny gest wyzwolenia polegał na

__________________

1 A. Wat, Wspomnienia o futuryzmie, w: idem, Publicystyka, zebrał, oprac., przypisami, po-słowiem oraz indeksem opatrzył P. Pietrych, Warszawa 2008, s. 134. Pierwodruk: „Miesięcznik Literacki” styczeń 1930, nr 2, s. 68–77.

2 Ibidem.

L

146

równoległym przeniesieniu akcentu z poezji na życie, z natchnienia na war-sztat lub przypadek, z rozważań wokół metafizycznie ujmowanej duszy na dysputę o formach lub o wyobraźni, ewokującej to, co nieświadome, nielo-giczne, nieciągłe.

Wat w swych filipikach wobec młodopolskiego symbolizmu posługiwał się – co pokazała w świetnej interpretacji Piecyka Małgorzata Baranowska – groteską, obrazoburczo „autokompromitującą” tak charakterystyczne dla wy-sokiego modernizmu „kolekcje kultury”. Prześmiewczo kumulował w swym poemacie rozłączne i często sprzeczne cytaty i obrazy, wykorzeniając je z wła-ściwych im całości, a przez to kwestionując jakikolwiek, „historycystycznie”

czy też metafizycznie projektowany porządek. Baranowska pisała:

Podstawowym jego [Wata – A.S.] zabiegiem w parodiowaniu modernizmu jest szcze-gólnego rodzaju groteska demaskująca zblazowaną sztuczność przestrzeni kolekcji, gromadzącej rzeczy poza ich naturalnym środowiskiem i właściwą funkcją. Wat do-prowadza sztuczność do absurdu zderzając ze sobą elementy absolutnie niejedno-rodne z ostentacyjną, trywialną brutalnością […]³.

Poeta wspominał w Moim wieku, że takim i pokrewnym zabiegom towa-rzyszyło pospołu katastroficzne, pospołu radosne doznanie niczym nieogra-niczonej wolności. Pisał:

Moje pokolenie […] miało […] poczucie katastrofizmu. Ale przed nami nie było tych potworów, tylko na odwrót, było walenie się, ruiny, à la longue wesołe ruiny, rozu-miesz, przedmiot do wesela duchowego, bo tu można właśnie coś nowego zbudować, to jest wielka niewiadoma, podróż w niewiadome, wielkie nadzieje, że z tego, z tych ruin właśnie... […] Była to radość, że wszystko wolno⁴.

Poecie wychowanemu, jak sam wspominał, na lekturze tekstów pisarzy i liryków młodopolskich, tłumaczących Nietzschego, Kierkegaarda i Marksa,

„najbardziej niebezpieczne wydały się w tym czasie systemy symboliczne, kodyfikujące wyobraźnię według kilku najważniejszych znanych współcześnie wzorów”⁵. Przyszły autor Bezrobotnego Lucyfera pozostawał wówczas zdecy-dowanym przeciwnikiem wszelkich idealistycznych, dziś powiedzielibyśmy:

logocentrycznych, wychyleń. Manifestując katastroficzną radość i anarchiczną

__________________

3 M. Baranowska, Trans czytającego młodzieńca wieku (Wat), w: eadem, Surrealna wy-obraźnia i poezja, Warszawa 1984, s. 196–197.

4 A. Wat, Mój wiek. Pamiętnik mówiony, cz. 1. Rozmowy prowadził i przedmową opatrzył Cz. Miłosz, do druku przygotowała L. Ciołkoszowa, Warszawa 1990, s. 26; 27. Kolejne cytaty z Mojego wieku sygnuję już w tekście, podając w nawiasie za skrótem MW informację o części i stronie, z której pochodzi cytat. Rzymska cyfra oznacza część pierwszą lub drugą, cyfra arab-ska – stronę.

5 M. Baranowska, Trans czytającego młodzieńca wieku, op. cit., s. 200.

147

wolność, uczestnicząc w futurystycznych happeningach i pisząc groteskowy poemat, dystansował się wobec powagi bezpośrednio dziedziczonej tradycji i otwierał pole własnych działań. Te ostatnie nie były jednak całkowicie prze-kraczanej tradycji nieznane. Odrzucając idealistyczne tendencje symbolizmu, Wat nie unikał przecież, a wręcz przeciwnie, powiedzieć można, że na swój sposób kontynuował w pewnym stopniu jego psychologistyczne włókno, na-ruszające coraz bardziej fundament idealistycznej pewności. Maria Podraza- -Kwiatkowska w wielu swoich pracach skrupulatnie pokazywała, jak bardzo mylili się symboliści, sądząc, że ideę wiecznego, niezmiennego bytu i po-wszechnej łączności, którą przywoływali w oporze przeciw tendencjom dezin-tegracyjnym, można łączyć bezkarnie z zanurzaniem się w głębie psychiki ludzkiej.

Jakże nieopatrznie […] – pisała badaczka – próbowano elementy idealistyczne spraw-dzać przy pomocy psychologii. Nauka o podświadomości nie sprzyjała „apollińskiej złudzie”. [...] tendencje dezintegracyjne drążyły poezję symbolistyczną niejako pod-skórnie, w samej materii poetyckiej: symptomami tego procesu były właśnie próby usamodzielniania się poszczególnych elementów języka poetyckiego. Próby dopro-wadzające niekiedy do zupełnej anarchii⁶.

Niektórzy z pisarzy młodopolskich przeczuwali ten właśnie kierunek ewolucji symbolizmu. W obawie przed postępującą indywidualizacją i wykorzenia-niem symbolu, w obawie przez dezintegrującym podmiot wpływem spsycho-logizowanej optyki, próbowali dokonać radykalnej zmiany epistemologii i w konsekwencji – języka. Przykładem może być tutaj debiutujący w okresie rozkwitu młodopolskich poetyk Leopold Staff, który około roku 1908, a więc jeszcze przed startem futurystów, zrywa z dykcją symbolistyczną, rozpoczy-nając długotrwałe starania klasyka o odbudowywanie harmonii świata i nad-wątlonej stabilności podmiotu⁷.

Gdy Wat pisze swój Piecyk, autor Zmowy, Studni, Więźnia zwierciadeł tworzy od ponad dekady wiersze o nasilonej alegorycznej wymowie, podszyte co prawda nutą ironii, ale konsekwentnie zorientowane na to, co sam Staff w późniejszych Podwalinach nazwie „budowaniem na skale”. Ani śladu w nich wcześniejszych zagłębień się w świat ludzkiej psychiki.

Wat tymczasem, z jednej strony, w – jak to nazwała Baranowska – „tran-sie czytającego młodzieńca wieku”, dokonuje autokompromitacji

symbolicz-__________________

6 M. Podraza-Kwiatkowska, Symbolizm i symbolika w poezji Młodej Polski. Teoria i prakty-ka, Kraków 1994, s. 75.

7 Pisałam o tym w szkicu „Więzień zwierciadeł”. Leopolda Staffa spór niepokoju z powinno-ścią, w: A. Stankowska, Poezji nie pisze się bezkarnie. Z teorii i historii tropu poetyckiego, Poznań 2007, s. 45–80.

148

nych kodów, zrywa z symbolistycznym uniwersum, z drugiej strony – stara się „wyzwolić swoje wiedźmy”⁸. Śladem freudowskich seansów wiąże nagro-madzone w podświadomości obrazy nicią z definicji nieczytelną dla podmio-tów patrzących na ów seans z zewnątrz. Interpretując sprzeczne w wymowie motta do Piecyka, pochodzące ze Złotej legendy Jakuba de Voraigne i Sztucz-nych rajów Charles’a Baudelaire’a, z których drugie wywołuje skomplikowany szereg odwołań od autora Odpowiedników, poprzez Quinceya do Eurypidesa, Baranowska pisała:

[…] mimo nienawiści (pozornej?) do symboli, [kryją one – A.S.] pewien symboliczny wzór, który się w kontekście całego Piecyka wyjaśnia, a jest to mianowicie zapowiedź

„podróży wewnętrznej”, „podróży w samego siebie” widzianej tu z pewnej odległości, a zobrazowanej pod postacią posępnego tułacza. […] W tradycji tego rodzaju herme-tycznych tekstów tkwi wspólna, niezależnie od okresu literackiego i nawet poglądów na mistykę, chęć odkrycia tajemnicy nowej logiki, a właściwie chęć uczynienia tajem-nicy w literaturze, czyli stworzenia nowej, niezrozumiałej dla nikogo, oprócz autora symboliki⁹.

I dalej:

Dla Baudelaire’a już, nie mówiąc o Wacie w okresie pisania Piecyka: elewacja stanowi wzlot pusty, więc to nie Bóg miałby być tym genialnym deszyfrantem. Nie, jednak chodzi tu o porozumienie między ludźmi, o nowe funkcje sztuki, która odebrała, wła-śnie za pomocą działań wyobraźniowych, ten teren działań „nadprzyrodzonych”, któ-ry w czasach Euktó-rypidesa przysługiwał tylko bóstwom¹⁰.

W całym szkicu badaczka przekonująco udowadniała, że obrazoburcze działania Wata, skierowane przeciw „symbolistycznej spójności uniwersum”¹¹, owocują w Piecyku surrealistyczną avant la lettre wyobraźniowością, czerpią-cą otwarcie z inspiracji Freudowskich. „Jak się okazało, antysymbolistyczny nie znaczyło w końcu «pozbawiony symboliki»”¹². Miejsce pustego już nieba zastępował w Piecyku krajobraz wewnętrzny.

Ta zarysowana w debiutanckim poemacie Wata tendencja znajdzie nie-bawem odblask w programowych tekstach „Nowej Sztuki”, choćby w przej-mowanych od Leona Chwistka postulatach „autonomicznego świata wyobra-żeń, niczym nie związanego obiektywnie z innymi «rzeczywistościami»”¹³.

__________________

8 A. Wat, Coś niecoś o piecyku, w: idem, Ciemne świecidło, Paryż 1968, s. 230. Cyt. za:

M. Baranowska, Trans czytającego młodzieńca wieku, op. cit., s. 201.

9 M. Baranowska, Trans czytającego młodzieńca wieku, op. cit., s. 202–203.

10 Ibidem, s. 203.

11 Ibidem, s. 191.

12 Ibidem, s. 211.

13 A. Wat, Wspomnienia o futuryzmie, op. cit., s. 146.

149

„Wstęp do «Nowej Sztuki» – przypominał Wat – głosił m.in. «heroiczne, le-gendarne, boskie przyjęcie świata i człowieka jako jego miary – przy jedno-czesnym uświadomieniu sobie zupełnej nieodpowiedzialności tej cudownie zmiennej miary». […] «Pozostawcie cośkolwiek człowiekowi dzikiemu, który mieszka w każdym z nas i który krzyczy, pozostawcie coś intuicji!»”¹⁴ – wzy-wano. Wśród „wielu niewyklarowanych wątków” „Nowej Sztuki” pojawiały się hasła antyrealizmu i antypsychologizmu. Równolegle przewijała się jednak, przynajmniej pośrednio, kwestia szeroko rozumianej psychologii i jej roli w nowej, uwolnionej od starych powinności literaturze. Zagadnień tych nie dało się przecież zlekceważyć, jako że napierały zewsząd, także w postaci nie-dających się pominąć milczeniem tekstów literatury europejskiej i polskiej.

Wyrazisty ślad recepcji owej akcentującej rolę podmiotowego świata prozy Wat pozostawił kilka lat później. W roku 1931 na łamach „Miesięcznika Lite-rackiego” opublikował szkic W pracowniach stylu, poświęcony powieściom Prousta i Joyce’a. Tekst to bardzo znamienny i warto się nad nim przez chwilę zatrzymać, stanowi bowiem świadectwo swoistej aksjologiczno-poznawczej

„gry rozdwojeń”¹⁵. Z jednej strony, nad napisanymi u progu lat trzydziestych słowami Wata unosi się wyraźnie duch nasilonej wówczas lewicowości poety.

Ten punkt widzenia owocuje lekturą jawnie zdystansowaną i krytyczną wo-bec żywiołu spsychologizowanej prozy. Z drugiej – literacki „węch” pozwala Watowi w trafny i niebanalny sposób odsłonić tajniki poetyki W poszukiwa-niu straconego czasu i Ulissesa. Zdradza przy okazji, że czytający doskonale rozumie przedstawiane przez Prousta mechanizmy „podróży wewnętrznej”.

Co więcej, poetologiczny opis, jaki Wat zamieszcza w szkicu W pracowniach stylu, koresponduje z technikami, jakimi on sam posługiwał się w grotesko-wym Piecyku. Przyjrzyjmy się szczegółom.

Przyjmowane przez redaktora „Miesięcznika Literackiego” kryteria oceny powieści Prousta, Gide’a i Joyce’a określa marksizujący punkt widzenia. Owo-cuje stwierdzeniami jawnie zideologizowanymi, jak to, że eksperymentator-stwo tej prozy, jej „psychologizm”, „wynik[a] z bardzo realnej potrzeby znale-zienia i opracowania takich żywotnych metod twórczych, które by odpowia-dały interesom współczesnej burżuazji w dziedzinie ideologii”¹⁶.

Wstąpiwszy bowiem w okres gnicia i reakcji, burżuazja – pisał W pracowniach stylu Wat – musi się wycofywać również i w literaturze z obiektywnego, nawet z jej wła-snego stanowiska, poznania rzeczywistości – z konieczności bezpośrednio

obnaża-__________________

14 Ibidem.

15 A. Wat, O wolności, w: idem, Publicystyka, op. cit., s. 571.

16 A. Wat, W pracowniach stylu, ibidem, s. 290.

150

jącego jej sprzeczności i gnicie. Stąd energiczna, ostra likwidacja naturalizmu, i stąd przełomowość, na wskroś eksperymentatorski charakter nowych kierunków li-terackich¹⁷.

Zacytowane wyżej słowa przywodzą notabene na myśl frazy, którymi po wojnie posłużą się krytycy prozy tzw. rozrachunków inteligenckich. Formu-łowane w Moim wieku sugestie poety, iż omawiany szkic był wyrazem znie-chęcenia do komunizmu, traktowałabym z dużą ostrożnością. Nowatorstwo Prousta i Joyce’a Wat interpretował na początku lat trzydziestych jako celową ucieczkę przed opisywaniem rzeczywistości społecznej. Psychologizm przed-stawiał jako świadomy odwrót od psychologii, która, choć marksizmowi obca, pozostaje jednak – jak czytamy W pracowniach stylu – „na każdorazowym, klasowo zdeterminowanym, etapie jej rozwoju – […] nauką o duszy, o świa-domości, o zachowywaniu się człowieka”¹⁸, i jako taka przynosić musi, choćby przy okazji, jakiś zewnętrzny obraz rzeczywistości społecznej. Tymczasem w nowych powieściach psychologistycznych, pozbawionych lub rozbudowu-jących ponad miarę fabułę, chodzi – posłużmy się jeszcze jednym cytatem –

„nie o przebieg, losy bohaterów, nie […] o poznanie pewnego odcinka rzeczy-wistości, problematykę utworu, lecz niejako o jego podskórną muskulaturę stylistyczną, rozmieszczenie węzłów-efektów, ich natężenia, ich potencjału literackiego”¹⁹. Słowem, chodzi o eskapistyczny estetyzm, o sztukę jako in-trowertyczno-stylistyczny spektakl, będący przykrywką świadomej rezygnacji ze społecznie zaangażowanego poznania.

Tyle miał do powiedzenia Wat – marksizujący wówczas redaktor „Mie-sięcznika Literackiego”. Równocześnie Wat – wytrawny znawca literatury, Wat – autor Piecyka, czytając Prousta i Joyce’a, nie potrafił W pracowniach stylu ukryć swoistej fascynacji. Bezbłędnie, powtórzmy, trafiał w sedno za-mierzeń autora W stronę Swanna. Pisał w omawianym szkicu:

Według Prousta poznanie – będące prawdziwą rzeczywistością – realizuje się jedynie

„w integralnym przypomnieniu”, które nawiedza człowieka znienacka, zgoła przy-padkowo. Człowiek jest mechanicznym zbiorem odrębnych jaźni, który może ulec dezintegracji i tylko posiadanie ciała daje złudzenie całości i ciągłości. Świadomość, traktowana jako epifenomen, poza bierną funkcją odbierania wrażeń, redukuje się właściwie do jedynej podstawowej władzy: pamięci²⁰.

I nieco dalej:

__________________

17 Ibidem, s. 291.

18 Ibidem, s. 292.

19 Ibidem, s. 290.

20 Ibidem, s. 297.

151

„Umysł postępuje dygresjami”, powiada Proust w pewnym miejscu. Cała wielotomo-wa powieść posuwielotomo-wa się naprzód dygresjami przypomnieniowymi (chwilami w ob-skurnej pedanterii rozpamiętywania), zachowując tylko najogólniejsze ramy kompo-zycyjne. Elastyczność czasu, jego powtarzalność w procesie rozpamiętywania, jego psychologizacja, jego uniezależnienie od „dziania się” w rzeczywistości obiektywnej – w zastosowaniu do metod literackich, jest niezaprzeczalnym i bodaj najbardziej pod-stawowym wynalazkiem Prousta²¹.

Te rozpoznania są nie tylko trafne. Świadczą także o jakimś pokrewień-stwie wrażliwości, którą później doświadczenie więzień sowieckich wydo-będzie na jaw i wyraźnie wzmocni. Oczywiście w komentarzu ideologicz-nym z początku lat trzydziestych, w komentarzu, którego już nie cytuję, poeta skrytykuje koncepcję człowieka (nie technikę literacką!), wpisaną w powieść Prousta, jako blokującą wszelki postęp i rozwój. Owo wyczulenie, ów słuch na prozę autora W poszukiwaniu straconego czasu warto jednak zapamiętać. Jeszcze bardziej zdania, które w szkicu W pracowniach stylu Wat poświęca Joyce’owi. Padają w nich bowiem rozpoznania zaskakująco bliskie temu, co o kompozycji Piecyka i znamiennej dla tego poematu grotesce pisała Baranowska. Wat komentuje poetykę Ulissesa jako celowo mieszającą różne porządki symboliczne.

[…] utrudnianie rozumienia – rozpoznaje – jest tu programowe; w powieści przecinają się rozmaite systemy symbolów. […] Powieść odwołuje się jakby do rodzaju wiedzy, jaką dawały te niejako encyklopedie średniowieczne, zw[ane] silva rerum²².

W powieści Joyce’a świat przełamuje się jako piekielny stek sprzeczności, koszmarny chaos, galwanizowany przez ślepe popędy. Ale sama powieść jest zbudowana przez autora z matematyczną ścisłością, wszystko jest ułożone, obliczone według świado-mego planu autora. […] Ład […] jest poza samym utworem, transcendentny w stosun-ku do przedstawionego w nim świata, świat w Ulyssesie jest piekielnym chaosem przypadkowości i trzyma się tylko dzięki transcendentnej prawidłowości, ustanowio-nej przez jego stwórcę²³.

Wat ma tu na myśli Boga, nie człowieka. W jego lekturze symboliczny chaos świata przedstawionego w Ulissesie stanowić ma paradoksalny, oksy-moroniczny dowód istnienia transcendentnego porządku czy – jak sam to nazwie – „apologetyki kościoła” danej „środkami wyłącznie stylistycznymi”²⁴. To oczywiście podlega krytyce. Co ciekawe, autor W pracowniach stylu byłby skłonny uznać racje Joyce’a, gdyby ów chaos przynosił przesłanie nie

teolo-__________________

21 Ibidem, s. 298.

22 Ibidem, s. 299. Cytowany fragment pochodzi z przypisu sporządzonego przez Wata.

23 Ibidem, s. 299–300.

24 Ibidem, s. 300.

152

giczno-ontologiczne (takie Wat Joyce’owi imputuje), lecz psychologiczne.

Gdyby Ulisses niczym „wczesna powieść psychologistyczna posiada[ł] pewien, klasowo bardzo pożyteczny, schemat ideologiczny”, głoszący, iż „«prawdziwy postęp jest możliwy tylko na drodze wewnętrznego doskonalenia się człowie-ka»”²⁵. Gdyby afirmował świat, którego jedyną miarą byłby człowiek, już nie tylko jako „cudownie nieodpowiedzialna miara”, lecz także jako podmiot postępu, tyleż wewnętrznego, co społecznego. W pracowniach stylu lekturę Ulissesa zakończy Wat komentarzem na powrót skrajnie zideologizowanym.

Napisze, że powieść psychologistyczna „wszelki postęp i wszelkie doskonale-nie się przedstawia jako fikcję – aby demonstrować fikcyjność rzeczywistości społecznej”. Powie, że

[o]głaszanie prymatu podświadomości, negowanie przyczynowej, poznawalnej struk-tury świata, normalizowanie i upowszechnianie stanów patologicznych – wyraża rezygnację klasy z niekorzystnego dla niej obiektywnego poznania rzeczywistości.

Gangrena klasy odbija się tu w postaci krańcowego nihilizmu, braku perspektyw, desperacji – impasu ideologicznego, z którego jedynym wyjściem, rozwiązaniem nie-rozwikłanych sprzeczności – ma być przerzut do transcendentnych prawd kościoła²⁶.

Te ostatnie są w lekturze autora W pracowniach stylu oczywiście tylko jednym ze szczegółowych systemów symbolicznych, nawet jeśli najważniej-szym i najbardziej dla kultury śródziemnomorskiej fundamentalnym. Wat- -lewicujący intelektualista, podobnie jak wcześniej Wat-futurysta, chce go podważyć, w zamian podsuwając ideę postępu, która – dodajmy – w różnych okresach twórczości poety odnosić się będzie do różnych jakości: postępu w sztuce, postępu społecznego, duchowego rozwoju człowieka. Zawsze jed-nak, niemal nieodmiennie, wyczerpywać się będzie w przestrzeniach imma-nentnych kolejno dla poezji, życia społecznego i duchowego doświadczenia, rozumianego – co postaram się udowodnić – raczej psychologicznie niż mi-stycznie. Nieprzypadkowo wątkiem przewijającym się we wszystkich okre-sach twórczości poety, nawet tych przedstawianych (także przez samego Wa-ta) jako radykalnie różne, jest właśnie wątek „wewnętrznego krajobrazu” – interioryzacji, owocującej „epifanią naturalnego” (MW, II, 319). Do pewnego momentu „wycisza” go, ale nie eliminuje, równie trwale obecna w myśli Wata tęsknota za doskonaleniem świata.

Doskonały przykład wspomnianego napięcia przynosi fragment Mojego wieku, w którym Wat, komentując po latach Piecyk, wpisuje swój poemat w ciąg działań, składających się na radykalne zerwanie z komunizmem. Z ko-nieczności posłużyć się tu muszę nieco dłuższym cytatem. Jego początkowy

__________________

25 Ibidem.

26 Ibidem, s. 301.

153

fragment przynosi informację o przyczynach milczenia Wata jako literata w okresie lewicowej działalności poety.

Do 1935 r. pisałem dość dużo, prawie nic z beletrystyki nie drukowałem, wszystko zginęło. Byłoby tego parę tomów nowel, niby-nowel, niby-esejów. Jak ci tłumaczyłem, nie drukowałem, bo zupełnie nie pasowały do mojego marksizmu. Poza tym zdawa-łem sobie sprawę […], że właściwie komunizm to jest sprawa eksterioryzacji. Komu-nizm jest wrogi interioryzacji, człowiekowi wewnętrznemu. Jeżeli mieliśmy lewicowe sympatie, zapatrzenia, fascynacje, zaczarowania komunizmem, to dlatego, że widzie-liśmy i zdradliwość, i niebezpieczeństwo interioryzacji. Ale dzisiaj wiemy, do czego dochodzi eksterioryzacja, zabicie wewnętrzne człowieka, co jest istotą stalinizmu.

Istota stalinizmu to zatrucie w człowieku wewnętrznego człowieka, żeby się zmniej-szył, jak te główki robione przez łowców głów, takie zasuszone małe główki, a potem aby to zupełnie – nawet nie zgniło w człowieku, bo komuniści boją się zgnilizny we-wnętrznej, ale żeby rozpadło się w proch […].

Okazuje się, że byłem złym materiałem, i w gruncie rzeczy jednym z praw mojego lo-su, la destinée, jest interioryzacja właściwie wszystkiego. Zacząłem bardzo wcześnie.

Piecyk był nieudolną próbą, miał jednak w sobie pewien dynamizm, żeby żyć w sobie.

Tym bardziej że wiedziałem, jakie to jest i niebezpieczne, i jak łatwo gnije. Wiedzia-łem o gniciu, tym bardziej miaWiedzia-łem pęd, żeby z tego wyjść, tym bardziej mnie pociągał komunizm. (MW, I, 241–242)

Zacytowane słowa doskonale uzmysławiają rodzaj rozdarcia, jakie określa światoodczucie młodego Wata. Równoczesną potrzebę wejścia w świat i ob-warowania wewnętrznej ciemności, chroniącej światło nieuporządkowanego, podmiotowego życia, nieprzekładalnego wprost na społeczne działanie.

Awangardowego, futurystycznego aktywizmu i introspekcji, w genezie jeszcze modernistycznej, przepowiadającej jednak – o czym przekonywała Baranow-ska – wyobraźniowość surrealizującą. Wat wielokrotnie powtarzał, że fascy-nacja komunizmem rodziła się z głodu jakiejś wiary, która wypełnić by mogła pustkę i absurd, pojawiające się, gdy już opadł kurz owych „wesołych à la longue ruin”, bawiących dadaistów. Pisał, że lata lewicowego zaangażowania i fascynacji komunizmem były „może najszczęśliwszy[m]” okresem jego życia.

Wydobyłem się z jakiejś desperacji – wspominał – beznadziei, poczucia absolutnej absurdalności. […] Wydobyłem się z tego świadomym wysiłkiem, postanowieniem […] z egzystencjalnego wyboru. Miałem sprawę, miałem cel i miałem znowu to, […]

o czym marzy inteligent w naszych czasach, vita activa. Nie tylko interpretować, ale zmieniać własnoręcznie świat. (MW, I, 157)

Równocześnie poetyka jego wczesnych utworów, także fakt pisania, lecz

W dokumencie UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA FILOLOGIA POLSKA NR 145 (Stron 145-180)