Analiza MSSF 2

Głównymi odbiorcami informacji ze sprawozdań finansowych są dostarczyciele kapitału. Dlatego tak ważnym jest, aby publikowane przez przedsiębiorstwa dane były zrozumiałe również dla inwestorów z mniejszym zapleczem analitycznym niż instytucje finansowe, takie jak banki. W celu stworzenia jednolitego zestawu wysokiej jakości standardów rachunkowo-ści o znaczeniu globalnym, który pomógłby inwestorom w ocenie sprawozdawczorachunkowo-ści finan-sowej, a co za tym idzie – kondycji przedsiębiorstw, w 2004 roku zatwierdzonych do wpro-wadzenia w Unii Europejskiej zostało 5 Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) oraz 41 Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (MSR). Warto jednak zauważyć, że same standardy opracowywane są już od 1973 roku przez Komitet Mię-dzynarodowych Standardów Rachunkowości [Jaruga 2005]. Również w Stanach Zjednoczo-nych podjęto działania zmierzające ku standaryzacji zasada rachunkowości. Jest to związane z utworzeniem Rady ds. Zasad Rachunkowości (1959) oraz Rady Standardów Rachunkowości Finansowej (1973, z ang. Financial Accounting Standards Committe) [Turyna 2006].

Wartym odnotowania jest fakt, iż przed wdrożeniem omawianych standardów (MSSF 2 oraz FAS 123), nie było przepisów określających jednoznacznie rozpoznawanie programów opcji pracowniczych w sprawozdaniach finansowych. W tym obszarze panowała wobec tego pełna dowolność ujawniania informacji przez spółki. Możliwe było stosowanie się przez spółki do zapisów US GAAP, co prowadziło do ujawniania jedynie wybranych przez spółkę informacji. Skutkiem tego był brak możliwości porównywania informacji o poszczególnych programach. Istota przejrzystej sprawozdawczości finansowej prowadzącej do podejmowania przez inwestorów działań opartych na dostępnej informacji, była zatem ograniczona. Ponadto

86

sytuacja braku odpowiednich wymogów prawnych w odniesieniu do sprawozdawczości po-wodowała, iż ujawniane były wyłącznie skutki realizowanego programu opcyjnego. W szcze-gólności pomijane było rozpoznanie w rachunku wyników obciążenia wynikającego z wdro-żenia programu opcyjnego. Sytuacja niepełnej informacji odnośnie do programów opcji me-nedżerskich jest znakomicie widoczna wśród polskich przedsiębiorstw. Przejawia się to prze-de wszystkim w ograniczonym dostępie do warunków wdrożonych programów. Występuje w tym przypadku zarówno problem natury badawczej, uniemożliwiający szczegółową analizę opcji menedżerskich wdrażanych wśród polskich przedsiębiorstw i powstanie pełnego obrazu tego instrumentu na polskim rynku, jak również problem oceny opłacalności inwestycji, związany z brakiem pełnej informacji o przedsiębiorstwie. Zrozumiałe jest jednak, że podanie pełnej informacji o wdrożonych programach motywacyjnych może wiązać się z ujawnieniem przez spółkę informacji poufnych, związanych z przyjętą strategią, przez co nie jest często przez przedsiębiorstwa rozpatrywane.

Istotą Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej jest wspomnia-na wcześniej porównywalność i zrozumiałość sprawozdań fiwspomnia-nansowych. Nie pozostaje to bez wpływu na efektywność rynku, co z uwagi na temat niniejszej pracy jest szczególnie istotne przy analizowaniu skutków wdrożenia programów opcji menedżerskich w spółkach. Założe-nie zrozumiałej postaci bilansu, czy rachunku zysków i strat pozwala zakładać stosunkowo jednolitą informację docierającą do inwestorów. Odnosi się to również do informacji na temat wdrożonych opcji menedżerskich. Pozostaje przy tym oczywiście wiele kwestii, które przez poszczególnych inwestorów mogą być interpretowane w odmienny sposób (charakter wdro-żonych opcji, czy ich wpływ na realną sytuację przedsiębiorstwa). Uzasadnieniem badań przedstawionych w pierwszym rozdziale jest natomiast założenie sformułowane na podstawie przedstawionych standardów sprawozdawczości finansowej, dotyczące jednoznacznej infor-macji docierającej do inwestorów na podstawie raportów spółek. Z uwagi na niemożność we-ryfikacji interpretowania informacji przez poszczególnych inwestorów, powyższe założenie wydaje się wystarczające, aby uznać je za wiarygodne.

Wprowadzenie w życie zapisów MSSF 2 ma na celu wykazywanie przez jednostki w rachunku zysków i strat w danym okresie skutków wprowadzenia programu opcyjnego, w tym jego kosztów. Transakcje objęte zapisami owego standardu odnoszą się do czterech sytu-acji obejmujących płatność w środkach pieniężnych lub kapitałowych za dobra lub usługi otrzymane przez spółkę, w sytuacji w której kwestia wyboru rozliczenia zależy od dostawcy, bądź samej spółki. Czwarta sytuacja różni się od pozostałych faktem, iż podstawę rozliczenia stanowią instrumenty kapitałowe przekazywane są przez podmiot dominujący.

87

Niniejszy rozdział podzielony został na pięć części mających na celu przedstawienie zakresu MSSF 2, w tym: rozpoznania programów menedżerskich na potrzeby rachunkowości, modyfikacji i anulowania programu, wyceny wartości programu, kwestii związanych z ujaw-nieniami oraz efektywnych dat dotyczących opcji menedżerskich.

Jako programy objęte zapisami MSSF 2 uznane jest przekazywanie instrumentów ka-pitałowych pracownikom lub kontrahentom. Przekazanie w myśl Standardu musi wynikać z dostarczonych usług lub produktów. Wyłączeniem ze Standardu określono natomiast sytuacje związane z emisją akcji wynikające z połączenia jednostek gospodarczych, chyba że emito-wane są one w ramach przedłużenia zatrudnienia objętych emisją pracowników.

Na potrzeby programów opcji menedżerskich, otrzymane przez spółkę usługi (lub towary) i odpowiadający im wzrost w kapitale własnym, powinny być wyceniane zgodnie z wartością godziwą. Natomiast w przypadku, kiedy oszacowanie wartości godziwej nie jest możliwe, wartość otrzymanych usług wynikać będzie z wartości przyznanych akcji.

Zgodnie z zapisami Standardu, dopuszczone jest modyfikowanie ceny wykonania op-cji w trakcie jego trwania. Umożliwia to zatem określenie w programie zmiennej ceny wyko-nania, uzależnionej od czynników związanych z kształtowaniem się cen akcji spółek konku-rencyjnych. Wykorzystanie tej możliwości ujęte zostało w modelach wyceny zaprezentowa-nych w rozdziale czwartym. Warto jednak na tym etapie zauważyć, że zapis ten uprawnia do włączenia do programu bardzo złożonych warunków wykonania, gdzie wykorzystywane są akcje więcej niż jednej spółki. Stwierdzenie to jest nader istotne dla przeprowadzonej w ra-mach stosowanych modeli wyceny analizy.

Stosowanie przez spółkę opcji odnawialnych wiąże się z koniecznością ujmowania opcji odnowionych jako nowo przyznanych instrumentów. Nie są zatem konieczne dodatko-we modyfikacje modelu wyceny.

Do wyceny programu zaproponowane w Standardzie modele oparte zostały na modelu Blacka i Scholesa oraz drzewie dwumianowym. Dopuszczalne są jednak modyfikacje tych propozycji, pozwalające na uwzględnienie w procesie wyceny szczególnych warunków pro-gramów. Kwestia wyceny i stosowanych do tego modeli zostanie szerzej omówiona w roz-dziale czwartym. Z uwagi na zapisy MSSF 2, istotne jest jednak, że wycena przekazywanych instrumentów powinna odbywać się na podstawie wartości godziwej instrumentów. Powinna ona zostać określona na podstawie cen rynkowych. Dopiero w sytuacji, kiedy nie jest to moż-liwe, sugerowane jest wykorzystanie wspomnianych modeli wyceny. W przypadku szacowa-nia wartości przyznanych instrumentów proponowane jest uwzględnienie wszystkich warun-ków, które wzięłyby pod uwagę dwie dobrze poinformowane oraz niezależne strony

transak-88

cji. Właśnie ten zapis uprawnia autora do propozycji wysuwanych w rozdziałach drugim oraz czwartym, dotyczących konstrukcji założeń programów i sposobów ujmowania ich w mode-lach wyceny. Sformułowanie „wszystkich warunków” jest bowiem na tyle pojemne, dobór warunków programu, sprowadza się jedynie do konieczności ich kwantyfikacji, przed włą-czeniem do struktury opcji menedżerskiej.

Do najistotniejszych, z uwagi na przedmiot badania, należy uznać zapisy Standardu dotyczące uwzględnienia warunków nabycia uprawnień. Jeżeli są to warunki związane z oso-bistymi celami pracowników (dokonaniami), to ich wpływ nie powinien mieć znaczenia dla wartość przyznawanych opcji menedżerskich. Ich uwzględnienie dotyczy jedynie korekty liczby przyznawanych instrumentów kapitałowych. W skrajnej sytuacji niespełnienia warun-ków nabywania uprawnień, żadne instrumenty nie zostaną zatem przekazane. Wobec tego przez okres nabywania uprawnień, ujmowana przez spółkę kwota otrzymywanych usług z tytułu wdrożenia programu, jest szacowana na podstawie liczby instrumentów, które spełnią warunki. W dniu przyznania ujmowane są zatem tylko te instrumenty, do których zostały na-byte uprawnień, reszta podlega korekcie. W odniesieniu do istnienia warunków rynkowych, włączane są one do modelu wyceny. Niezależnie od ich spełnienia, konieczne jest ujmowanie przez spółkę otrzymywanych usług, jeżeli spełnione zostały dla tych instrumentów warunki nierynkowe (związane z dokonaniami pracowników).

Jeżeli natomiast nabycie uprawnień nastąpiło, a opcje zostały utracone, to spółka nie powinna odwracać rozpoznanych kosztów otrzymanych usług. Rozpoznane kwoty mogą na-tomiast ulec przeniesieniu w ramach pozycji kapitałów.

Wycena zgodnie z MSSF 2 powinna odbywać się na dzień przyznania oraz na każdy dzień sprawozdawczy do rozliczenia programu. Zmiany wartości opcji powinny być ujmowa-ne w rachunku zysków i strat.

W przypadku rozliczania programów w środkach pieniężnych, wycena otrzymanych przez spółkę usług w wartości godziwej powinna odbywać się w okresie do rozliczenia pro-gramu i być ujmowana jako zysk lub strata w odpowiadającym zdarzeniu okresie. Pozostałe warunki opisane w przypadku programów rozliczanych w instrumentach kapitałowych, dla rozliczeń w środkach pieniężnych zostają w mocy.

Ważną kwestią poruszaną w Standardzie jest konieczność ujawniania przez spółkę in-formacji dotyczących programów opcji menedżerskich w sposób zrozumiały, aby umożliwia-ły one interpretację pozycji zawartych w sprawozdaniach finansowych. Wykorzystanie tego faktu, z uwagi na przedmiot pracy, jest istotne z dwóch powodów. Przede wszystkim możliwe jest zbadanie wdrożonych programów i wykorzystanie ich elementów w przypadku

kon-89

struowania modeli wyceny z rozdziału drugiego oraz czwartego. Ponadto pozwala to na prze-prowadzenie badań zaprezentowanych w rozdziale pierwszym, których przedmiotem jest re-akcja rynku na wdrożenie i wykonywanie opcji menedżerskich w spółkach,

W przypadku świadczenia usług, czyli przedmiotu analizowanych w pracy programów opcji menedżerskich, ujęcie ich oraz wzrostu w kapitale własnym przez spółkę następuje:

- na dzień przyznania, jeżeli w programie nie zdefiniowano istnienia okresu nabywa-nia uprawnień,

- przez cały okres nabywania uprawnień w sytuacji, kiedy konieczne jest spełnienie dodatkowych warunków przez pracownika, aby możliwe było wykonanie opcji.

Wystąpienie sytuacji, w której konieczne jest spełnianie warunków rynkowych w okresie na-bywania uprawnień, wiąże się z koniecznością szacowania przewidywanego terminu wyko-nania (lub po prostu życia opcji). Inną możliwością jest wykorzystanie w tym celu wskaźnika odejść. Jego konstrukcja musi jednak sprowadzać się do modyfikowania oczekiwanego życia opcji. Zaproponowane w niniejszej pracy podejście sprowadza się do szacowania przewidy-wanego czasu trwania programu na podstawie bieżącej ceny akcji, czasu pozostającego do wygaśnięcia opcji i wysokości ustalonej na podstawie zachowań pracowników bariery. Roz-wiązanie to oparte zostało na wykorzystaniu funkcyjnej postaci wskaźnika odejść. Uwzględ-nienie możliwości wcześniejszego wykonania opcji musi jednak zostać ujęte w procesie wy-ceny, tak samo jak występowanie okresów zamkniętych.

3.2. Sposoby zabezpieczenia wystawiającego opcję przed „agresywną