Ocena wpływu warunków programu opcyjnego na jego skuteczność

Oczywistym jest fakt, że każdy program będzie tak skuteczny jak warunki, które zostały w nim zapisane. Skuteczność programu jest w niniejszej pracy rozumiana jako wpływ programu na sytuację przedsiębiorstwa, wobec czego spełnienie indywidualnych celów pracowników, przede wszystkim celów majątkowych, ma znaczenie drugorzędne.

Z uwagi na temat niniejszej pracy, interesujące jest jednak, czy możliwe jest zdefinio-wanie takiego programu, który w oparciu o dostępne warunki będzie programem najbardziej efektywnym dla przedsiębiorstwa. Rozwinięciem tego zagadnienia będzie skonstruowanie modelu wyceny, który pozwoli na uwzględnienie takiego programu wartości opcji.

Rozpatrywanie skuteczności programu zostało podzielone na dwie grupy, które po-zwolą na stwierdzenie, na ile dane warunki pozwalają na realizację celów przedsiębiorstwa, a na ile na realizację celów pracowników. Oczywiście można zaobserwować znaczną korelację pomiędzy poszczególnymi celami, istotne jest jednak zauważenie, że tym co motywuje pra-cownika jest przede wszystkim koszt, który musi ponieść przedsiębiorstwo, natomiast cele przedsiębiorstwa nie są zbieżne z celami pracownika i w pewnym sensie zmuszają zatrudnio-nych do podejmowania działań, które leżą w sprzeczności z ich własnymi interesami.

2.5.1. Warunki istotne ze względu na zabezpieczenie interesu pracodawcy

Spośród wymienionych w podrozdziale 2.2. warunków występujących w programach opcyj-nych, do najbardziej istotnych dla funkcjonowania przedsiębiorstwa należy zaliczyć osiągnię-cie określonej ceny akcji. Jest to bezsprzecznie najczęśosiągnię-ciej występujący warunek progra-mów, a ze względu na ilość warunków wpływających na kształtowanie kursu akcji, pozostaje w związku z wieloma czynnikami decydującymi o sytuacji przedsiębiorstwa.

Pozostałe warunki, przede wszystkim nierynkowe, można uznać w tym przypadku za poboczne. Ich spełnienie zostało przecież odzwierciedlone w cenie akcji spółki. Natomiast ich zdefiniowanie pozwala kształtować cenę akcji poprzez wpływanie, dzięki programowi, na obszary działalności przedsiębiorstwa, których rozwój jest, w ocenie inwestorów, szczególnie pożądany. Poza tym, zdefiniowanie poszczególnych warunków pobocznych programu,

po-82

zwala poddać przedsiębiorstwo łatwiejszej ocenie, a jak pokazują badania przedstawione w podrozdziale 1.6., nie pozostaje to bez wpływu na ocenę przedsiębiorstwa przez rynek.

2.5.2. Warunki zabezpieczające interes beneficjenta

Rolą warunków, istotnych dla beneficjenta, jest motywowanie pracownika do spełnienia ce-lów przedsiębiorstwa poprzez uprawdopodobnienie otrzymania premii, wynikającej z wdro-żonego programu. Do grupy tych warunków należy zaliczyć zmienną cenę wykonania opcji, która zależeć może od sytuacji panującej na rynku. Przykładem takiego warunku jest wyko-rzystanie barier o zmiennych wartościach, które zostały przedstawione w niniejszym rozdziale przy omawianiu wstęg Bollingera. Warunek ten uprawdopodabnia możliwość skorzystania z opcji przez pracownika, a tym samym otrzymanie wynagrodzenia z tytułu posiadanej opcji w okresie załamania rynku.

Kolejnym warunkiem, istotnym dla beneficjenta, jest określenie celów indywidual-nych wchodzących w skład warunków nierynkowych. Dzięki temu warunkowi, możliwe jest odniesienie otrzymanej premii do ściśle ograniczonego obszaru działania pracownika i rozli-czanie programu w oparciu o wykonaną przez niego pracę. Zatem niezależnie od działań po-dejmowanych przez pozostałe osoby objęte programem menedżerskim, dla pracownika istnie-je możliwość skorzystania z przysługującej premii opcyjnej.

Podjęta w rozdziale drugim próba ukazania i analizy warunków, które mogą zostać ujęte w programie opcji menedżerskich, jest wynikiem badań i obserwacji czynionych przez autora wśród zagranicznych i polskich przedsiębiorstw. Wybór odpowiednich warunków jest pierwszym etapem prowadzącym do skonstruowania programów jednocześnie motywujących pracowników i ograniczających ich możliwość nieuczciwego wpływania na sytuację w spół-kach. Jest to zatem kolejny element pracy, po uzasadnieniu istotności i skutków opcji mene-dżerskich, pozwalający na określenie kształtu programu skutecznego zarówno dla akcjonariu-szy, jak również pracowników. Oczywiście dobór warunków do każdego przypadku, każdej spółki musi zostać indywidualnie dostosowany, z uwagi na cele samego programu, jak rów-nież na sytuację, w której znajduje się przedsiębiorstwo. Są jednak pewne ograniczenia, które są wspólne dla wszystkich wdrażanych opcji. Są to normy prawne i wymogi rachunkowości, do których muszą zostać dostosowane wszystkie opcje menedżerskie, aby możliwe było ich wdrożenie. Można zatem stwierdzić, że normy te wyznaczają pewne ramy, w których muszą

83

zmieścić się wszystkie zapisy programów motywacyjnych. W rozdziale następnym omówione zostaną główne założenia, którym muszą podlegać opcje menedżerskie. Należy jednak zazna-czyć, że przepisy stanowią w tym przypadku nie tylko ograniczenie. Są one bowiem istotnym elementem skłaniającym do poszukiwania w ich ramach nowych możliwości modyfikacji programów, tak aby stawały się one coraz skuteczniejsze.

84

Rozdział 3. Programy opcji menedżerskich w kontekście rozwiązań

praw-nych i rachunkowych

Konstrukcja programów opcji menedżerskich podyktowana jest koniecznością uwzględnienia warunków zawartych w standardach rachunkowości. Wobec przedstawionych w poprzednich rozdziałach programów, które z uwagi na istotność zasad rachunkowych autor umownie po-dzielił na programy europejskie i amerykańskie, w niniejszym rozdziale konieczne jest przed-stawienie i omówienie zapisów FAS123 oraz MSSF2. Analiza tych standardów pozwoli na zidentyfikowanie różnic w możliwości kreowania wdrażanych programów w różnych czę-ściach świata. Z uwagi na szczególny nacisk położony przez autora na programy opcji mene-dżerskich wdrażane w polskich przedsiębiorstwach, czego wynikiem jest analiza przedsta-wiona w rozdziale 1.6., w niniejszym rozdziale opisane zostaną również zagadnienia prawne związane z opcjami na polskim rynku.

Nieodzownym elementem analizy w niniejszym rozdziale stają się zagadnienia nadzo-ru korporacyjnego, szczególnie w obliczu ostatniego kryzysu i nadużyć w korporacjach zwią-zanych z agresywną księgowością [Urbanek 2010]. O znaczeniu istotności nadzoru korpora-cyjnego, może świadczyć fakt poruszenia tej kwestii w projekcie ustawy do Senatu USA już w 2009 roku [Shareholder Bill of Rights Act of 2009, S. 1074, Sec. 2]. Natomiast w Unii Europejskiej odpowiednie działania w formie zaleceń Komisji Europejskiej zostały podjęte już w 2004 roku i odnosiły się do wynagrodzeń dyrektorów spółek, które notowane są na giełdzie. Warto zauważyć, że ład korporacyjny w odniesieniu do działań podejmowanych przez ustawodawców, odnosi się zarówno do samej spółki, jak również do ochrony interesów inwestorów.

Standard FAS123 (ang. Accounting for Stock-Based Compensation (10/95)) jest czę-ścią amerykańskiego systemu rachunkowości. Jego zapisy odnoszą się do obszaru objętego w Europie przez MSSF 2, jednak niestosownym byłoby nazwanie go jego odpowiednikiem. Ma to szczególny związek z różnicami w zapisach obu standardów i wynikających z tego możli-wości kształtowania programów opcji menedżerskich, przede wszystkim z uwagi na uwarun-kowania podatkowe. O znaczeniu tego faktu niech świadczy bardzo aktualna dyskusja nad wdrożeniem standardów europejskich (MSSF) w Stanach Zjednoczonych. Kwestie podatko-we związane z programami opcyjnymi przedstawione zostaną w niniejszym rozdziale.

Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej 2 Płatności w formie akcji

85

polskim, rynku. Uzupełnieniem jego zapisów są w poszczególnych państwach europejskich, odnoszące się do wynagradzania menedżerów, Kodeksy Dobrych Praktyk oraz inne akty prawne [Urbanek 2009].

Zarówno kwestie rozwiązań rachunkowych, jak i prawnych, są szczególnie aktualne w okresie zawirowań gospodarczych na światowym i polskim rynku. Wynikiem tego jest wzmożona aktywność ustawodawców w odniesieniu do ram prawnych związanych z opcjami menedżerskimi. W niniejszej analizie zostanie zwrócona uwaga na zmiany podjęte w ostatnim czasie, co uzupełnione zostanie przykładami rynkowymi nadużyć przedsiębiorstw, którym zmiany te mają przeciwdziałać. W następnym rozdziale przedstawiony zostanie zakres MSSF 2 Płatności w formie akcji własnych.