U W A G I W S T Ę P N E
Przedm iotem analizy tego rozdziału są p ro ce sy ruchliw ości gpołecz- no-zaw odow ej doko n ujące się w zbiorow ości absolw entów zaocznych stu d ió w w yższych o raz w g ru p ie osób, k tó re zrezy gn ow ały z tych studiów i nie p o d jęły kształcenia na poziom ie w yższym do m om entu badania.
A naliza p ro ce só w ruchliw ości w ty ch k a te g o ria c h jest p ró b ą p o łą czenia dw óch n u rtó w dociekań nad ruchliw ością: k o n c e n tru ją c e g o się
na opisie ruchu jed n o stek w ram ach o k reślo n e j przestrzen i społecznej i jego k o rela ta c h o raz p o d ejm ująceg o analizę roli p rzeo b rażeń u s tro jo w ych (politycznych, technicznych, ośw iatow ych) dla dynam iki i o brazu s tru k tu ry społeczeństw a. Rozw ażania nasze dotyczą bow iem a b so lw en tów oraz osób rezy g n u jący ch ze studiów zaocznych, a także fu n k cjo n o w ania o k reślo n ej form y sy stem u o św iaty i jeg o skutków dla przeob rażeń slru k tu ry społecznej.
Rozw ój o św iaty dorosłych, w tym szczególnie nas in te resu jąc y roz wój zaocznych studiów w yższych, w y nik ał z o k reślo n y c h p o trzeb gos podarczych, politycznych i szeroko rozum ianych potrzeb społecznych członków sp ołeczeństw a polskiego. Z aspo k ajanie tych p o trzeb stanow i jed en z aspektów funkcjono w ania zaocznych form kształcenia. Drugi asp ek t o b ejm u je zagadnienie funkcji, jakie sp ełn iają studia zaoczne w zak resie w yró w n y w an ia szans życiow ych osób po chodzących z ró ż nych śro d ow isk społecznych i likw idacji b arier dzielących sp o łeczeń stw o. W spółcześnie w śród śro d kó w p o w o du jących zanikanie m iędzy- g rupow ych b arier w społeczeństw ie polskim dom inuje w łaśnie — obok p refe re n c ji w p o lity ce o św iato w ej — rozw ój zaocznych form u zu p e ł niania kw alifikacji.
Podejm ow anie k ształcenia system em zaocznym (na poziom ie szkoły śred n iej lub w yższej) oznacza n ajczęściej dążenie do zm iany poziom u p osiadan y ch kw alifikacji zaw odow ych lub do zdobycia tych kw alifika cji, co w konsekw en cji może prow adzić do zm iany przynależno ści sp o łeczno-zaw odow ej. Zaoczne stu d ia w yższe stan o w ią z tego p u n k tu wi dzenia in sty tu cjo n aln y k an ał ruchliw ości społecznej, um ożliw iający jed nostkom z różnych środow isk społecznych zm ianę pozycji społecznej. U zyskanie dyplom u uczelni o k re śla now e form alne m ożliw ości aw an su zaw odow ego i społecznego jednostek.
O soby, k tó re zrezyg n ow ały ze studiów zaocznych nie poszerzają w takim stopniu ja k absolw enci, pola sw ojej ruchliw ości społeczno-za w odow ej. N ie oznacza to jednak, jak podk reślaliśm y w cześniej, że aw an s społeczno-zaw odow y nie do k o n uje się w tej grupie. O soby te mogą aw an so w ać w hierarch ii stanow isk, m ogą uzyskiw ać w yższe do chody itp.
Przedm iotem szczegółow ych zain tereso w ań, jakie przedstaw im y w tym rozdziale, jest problem , w jakim stopniu w bad an ej g rupie ab solw entów , ruchliw ości ed u k a cy jn e j tow arzyszy ruchliw ość społeczno- zaw odow a, tow arzy sk a i zm iany pozycji w rodzinie. In te re su ją nas n a stępnie p ro ce sy ruchliw ości społeczno-zaw odow ej w śród k ateg o rii osób rezy g n u jący ch ze studiów , a także o cena do k o n u jący ch się zm ian w o b yd w u zbiorow ościach.
Poza w skazanym już głów nym nurtem zain tereso w ań procesam i ru ch liwości w ew nątrzpoikoleniow ej p odejm ujem y także analizę procesów ruchliw ości m iędzypokoleniow ej w o dn iesien iu do b ad anych zbio row ości.
PR O C ES Y R U C H L IW O Ś C I M IĘ D Z Y P O K O L E N IO W E J
A naliza skład u społecznego słuchaczy Zaocznego Studium Filologii Polskiej UŁ, dokonana w IV rozdziale, w ykazała, że studia te by ły p o dejm ow ane w p rzew ażający m sto p n iu (ponad 70%) przez o so by poch o dzące ze środow isk ro botniczych i chłopskich i, jeśli u k oń czyły on e studia, to w śród nich w najw ięk szy m stopniu d o konał się aw an s m ię dzypokoleniow y. U zyskanie dyplom u w yższej uczelni oznacza bowiem zm ianę pozycji społecznej w w ym iarze m ak ro stru k tu ra ln y m , tzn. p rz e j ście do k a te g o rii społeczno-zaw odow ych w ram ach w arstw y inteligencji o najw yższym form alnym poziom ie w y k ształcen ia i w ysokim sto pn iu pow ażania społecznego.
W bad anej p ró b ie absolw entów 50% stanow ią osoby ze środow iska robotniczego i chłopskiego, co oznacza, że połow a spośród badanych abso lw en tów n ależy obecnie do in n ej g ru p y społecznej niż ich o jc o wie. W grupie osób, k tó re o d p ad ły ze stu d iów o d se te k słuchaczy z k la sy robotniczej i chłopskiej jest w yższy i w ynosi 60,8% ' ale i w o d n ie sien iu do nich m ożna mówić o aw an sie m iędzypokoleniow ym , gdyż posiadają co najm n iej w y k ształcen ie śred n ie i z tego p u n k tu w idzenia należą o b ecn ie do w a rstw y inteligencji. A w ans ten jed n a k w o d ró żn ie n iu od g ru p y absolw entów dokonał się ze w zględu na w cześn iej o sią g n ięty poziom w y k ształcen ia a nie poprzez uk oń czen ie studiów w yż szych.
P rzyjęcie b ardziej szczegółow ego podziału grup pochodzenia niż po dział w edług klas i w arstw społecznych pozw olił nam na dokon anie p ełniejszej an alizy procesów ruchliw ości m iędzypokoleniow ej w b ad a nych zbiorow ościach. Punktem w y jścia w tych rozw ażaniach b yła k la sy fik acja k ateg o rii społeczno-zaw odow ych p rz y ję ta w b ad aniach W . W e so łow skiego94.
Podstaw ę tej klasyfikacji stanow ił obok zaw odu rodziców badanych, także poziom i rodzaj ich w ykształcenia. W y d a je się, że ten rodzaj k lasyfikacji pozw ala w y ra ź n ie j o k reślić w ielkość d y sta n su społecznego,
84 P or. K. S ł o m c z y ń s k i , W. W e s o ł o w s k i , P ró b y r e p r e z e n ta c y jn e i k a
jaki został pokonany przez b ad an e o so b y w sto su n k u do pozycji ro dziców*5.
Zakładam y, że w yróżnione k a te g o rie społeczno-zaw odow e m ożna ułożyć hierarchiczn ie, b iorąc za po d staw ę tak iej h ierarchii poziom for m alnych kw alifikacji zaw odow ych poszczególnych g ru p trak to w an y ch glo balnie o raz zw iązany z tym w yższy lub niższy poziom u zn an ia sp o łecznego.
Problem m iędzypokoleniow ego aw an su społecznego w k atego rii a b solw entów ilu stru je tab. 14. W y n ik a z niej, iż aw an s taki d o tyczył 80,6% T a b e l a 14 P rz y n a le ż n o ś ć s p o łe c z n o -z a w o d o w a b a d a n y c h a b s o lw e n tó w a p rz y n a le ż n o ś ć s p o łe c z n o -z a w o d o w a ic h o jc ó w Z a w ó d o jc a w e d łu g g ru p s p o łe c z n o -z a w o d o w y c h P rz y n a le ż n o ś ć s p o łe c z n o -z a w o d o w a b a d a n y c h O g ó łe m N = 1 5 / n a u c z y c ie le z w y ż sz y m w y k s z ta łc e n ie m N = J 3 9 in n e z a w o d y in te lig e n c k ie z w y ż sz y m w y k s z ta łc e n ie m N = 50 b ra k d a n y c h Z a w o d y in te lig e n c k ie z w y ż sz y m w y k s z ta łc e n ie m 7,9 16,0 — 9,9 Z a w o d y in te lig e n c k ie z w y k s z ta łc e n ie m n ie p e łn y m w y ż sz y m i ś re d n im s p e c ja lis ty c z n y m 9,3 18,0 — 11,5 P ra c o w n ic y b iu ro w i 10,9 12,0 U 11,5 R z e m ie ś ln ic y i p ra c o w n ic y fiz y c z n o -u m y s ło w i 7,9 8,0 — 7,9 R o b o tn ic y 35,9 24,0 U 32,9 R o ln ic y 20,9 6,0 — 16,8 B ra k d a n y c h 7,2 16,0 — 9,5 O g ó łe m 100,0 100,0 2* 100,0
X N ie ustalono w skaźników procentow yck te w zględu пл m ałą liczebność.
całej b ad anej kategorii. T ylko niesp ełn a 10% osób, zdobyw ając dyplom w yższej uczelni, dorów nało pozycjom ojców . Poniew aż w g rupie absol w entów o b jęty ch badaniem 84,3% stan ow iły kobiety, prześledziliśm y,
85 U w z g lę d n ia m y w te j a n a liz ie o s ta tn ią w y k o n y w a n ą p rz e z r e s p o n d e n ta p ra c ę w m o m e n c ie b a d a n ia o ra z z a w ó d ro d z ic ó w w o k r e s ie p o d e jm o w a n ia p rz e z r e s p o n d e n ta s tu d ió w .
ja k zm ieniła się ich p o zy cja społeczno-zaw odow a w sto su n k u do p o zycji ich m atek. Ilu stru je to tab. 15.
T a b e l a 15 P rz y n a le ż n o ś ć s p o łe c z n o -z a w o d o w a b a d a n y c h k o b ie t z g r u p y a b s o lw e n tó w a p r z y n a le ż n o ś ć s p o łe c z n o -z a w o d o w a ich m a te k P rz y n a le ż n o ś ć s p o łe c z n o --z a w o d o w a b a d a n y c h k o b ie t Z a w ó d m a tk i w e d łu g g ru p n a u c z y c ie le in n e z a w o d y O g ó łe m s p o łe c z n o -z a w o d o w y c h z w y ż s z y m in te lig e n c k ie N = J61 w y k s z ta łc e n ie m z w y ż s z y m N = 3 2 2 w y k s z ta łc e n ie m N = 3 9 Z a w o d y in te lig e n c k ie z w y ż sz y m w y k s z ta łc e n ie m 1,6 2,6 1,8 Z a w o d y in te lig e n c k ie z w y k s z ta łc e n ie m n ie p e łn y m w y ż s z y m i ś re d n im s p e c ja lis ty c z n y m 6,5 17,9 9,3 P r a c o w n ic y b iu ro w i 13,9 10,2 13,0 R z e m ie ś ln ic y i p r a c o w n ic y fiz y c z n o -u m y s ło w i 8,2 10,2 8,7 R o b o tn ic y 22,2 20,5 21,8 R o ln ic y 13,9 2,6 11,2 Bez z a w o d u 31 29,6 28,3 29,3 B ra k d a n y c h 4,1 7,7 4,9 O g ó łe m 100,0 100,0 100,0
X K ategoria ta o bejm uje osoby nie p o siad ające żadnych kw alifik acji zaw odow ych i pracujące
w gospoderstw ach dom ow ych. Zaliczono tu osoby o k reślan e jak o : gospodyni domowa, przy mężu,
bez zaw odu.
Dane zaw arte w tabeli w skazują, iż jeśli w p o ró w n an iu z p o zycją ojców aw ansow ało 80,6% respondentów , to w grupie ko b iet aw ans w sto su n k u do pozycji ich m atek o siąg n ęło 98,1% osób. N ajw iększy d y sta n s w w ym iarze a w a n su m iędzypokoleniow ego, został p rze b y ty przez te kobiety, k tó ry c h m atki nie p osiadały żadn ych form alnych k w a lifikacji zaw odow ych. G rupa taka stanow iła około 1/3 o b ję ty c h b ad a niem kobiet.
A naliza ruchliw ości m iędzypokoleniow ej w g rupie osób, k tó re zre zygno w ały ze studiów w sk azu je na nieco w iększe zróżnicow anie k ie runków tej ruchliw ości. Je st to zrozum iałe ze w zględu na w iększe zróżnicow anie społeczno-zaw odow e tej k a te g o rii badanych.
W o b ję te j an alizą zbiorow ości w 7 p rzy pad kach (stanow i to 13,7%) m am y do czynienia z obniżeniem pozycji społecznej b ad anych w sto su n k u do pozycji ojca. Są to osoby, k tó re ze w zględu na a k tu a ln ie w y k o n y w a n ą pracę (zawód) należą do g ru p y pracow ników biurow ych, podczas gdy ojcow ie w y k o n u ją zaw ody inteligenckie z w yższym w y kształceniem . Brak zm iany przynależności społecznej w y stęp u je tylko w p rzy p a d k u dw óch osób. W p ozostałych 42 przypadkach m am y do czynienia z aw ansem m iędzypokoleniow ym .
Podobnie jak w grupie absolw entów , także w grupie osób rezy g n u ją c y c h ze stud ió w po ró w n an ie pozycji kobiet z pozycją ich m atek w sk azu je na w y ra ź n y aw ans społeczno-zaw odow y kobiet, mimo iż ich p lan y w zak resie zdobycia w yższego w ykształcenia nie zo stały z re a li zow ane. A w ans ten ob jął 40 kobiet, co stanow i 90% próby. T ylko 2 sp o śró d 44 k o biet nie osiąg nęły pozycji społeczno-zaw odow ej takiej ja k ich m atki. Są to k ob iety, k tó ry c h m atki w y k o n u ją zaw ody in teli genckie z w yższym w ykształceniem .
P oró w nan ie poziom u w y k ształcen ia resp o n d en tó w w sto su n k u do poziom u w y k ształcen ia ojców w yk azało , że ponad 90% absolw entów i 80,4% k ateg o rii osób, k tó re zrezy g n o w ały ze studiów , osiągnęło aw ans w zak resie w ykształcen ia, przy czym w o d n iesien iu do połow y ab solw en tó w aw ans ten o b e jm u je aż pięć szczebli w y k ształcen ia w p rz y ję te j k lasy fik acji. W k a te g o rii osób, k tó re zrezy g n o w ały ze studiów , w siedm iu p rzy p ad k ach m am y d o czynienia z obniżeniem po zycji ze w zględu na w y k ształcen ie w sto su n k u do poziom u w y k sz tał cenia ojca.
Z p o ró w n an ia poziom u w y k ształcen ia ko b iet o b ję ty c h b adaniem z poziom em w y k ształcen ia ic h m atek w yn ik a, iż 97,5% k obiet z k a te gorii absolw entów i 81,6% kobiet z k ateg o rii, tych k tó rzy studió w nie u k ończyli osiągnęło aw ans w tym zakresie.
Podobnie jak w o d niesien iu do w y k ształcen ia ojców , aw ans ko biet (z k ateg o rii absolw entów ) w z ak resie w y k ształcen ia w sto su n k u do m atek w 57,1 % objął pięć szczebli w ykształcen ia, natom iast w p rz y p a d k u pięciu kobiet w yn iósł aż siedem szczebli (matki są analfabet- kami).
W g ru p ie kobiet, któ re nie zrealizow ały sw oich plan ów w zakresie ukończenia w yższych studiów , w 6,8% m arny do czynienia z o bn iże niem poziom u w y k ształcen ia w sto su n k u do w y k ształcen ia m atek. Są to k obiety, k tó ry c h m atki p osiad ają w yższe w ykształcen ie. P odw yższe nie poziom u w y kształcenia w sto su n k u do w ykształcenia m atek o b ej m uje 81,6% całej tej g ru p y kobiet.
D okonana analiza procesó w ruch liw ości m iędzypokoleniow ej w y k a zała, iż w obydw u bad anych zbiorow ościach m am y do czynienia z w y
raźnym aw ansem m iędzypokoleniow ym , o bejm u jący m ponad 3/4 b a d anych zbiorow ości. P rzypom nijm y, że ocena ruchliw ości m iędzypoko leniow ej b ad a n y ch d okonana w odniesien iu do szeroko rozum ianych podstaw o w y ch grup pochodzenia, czyli klas i w a rstw społecznych, pozw oliła stw ierdzić, iż aw ans taki doty czy ł o ko ło 50% zbiorow ości. A w ans m iędzypokoleniow y w b ad an y ch g ru pach oznaczał osiągnięcie w yzszego poziomu, w ykształcen ia i kw alifikacji zaw odow ych i zw iąza ne z tym osiągnięcie w yższej pozycji społeczno-zaw odow ej niż p o zycja rodziców . A w ans ten i jego rozm iar, w sen sie p rze b y ty ch d y s tansów społecznych, dotyczy ł w szczególnym sto p n iu k o b iet w p o ró w n an iu z pozycją społeczno-zaw odow ą i w y kształcen iem ich m atek.
R U C H L IW O Ś Ć S P O Ł E C Z N O -Z A W O D O W A B A D A N Y C H . U W A G I W S T Ę P N E
A naliza ruchliw ości w ew n ątrzp o k o len io w ej rozum ianej jak o zm iana w łasnej p rzy n ależności społeczn ej w to k u k a rie ry zaw odow ej, ob jęła w n aszy ch badaniach dw a m o m en ty czasow e: p rac ę (zawód) w y k o n y w aną w m om encie rozpoczynania stu d iów (dla absolw entów ) i w m o m encie p rze ry w a n ia stu dió w (dla osób, k tó re zrezyg no w ały ze s tu diów) o raz o sta tn ią w y k ony w aną pracę w czasie badania. Ze względu na przedm iot naszy ch zain tereso w ań , jakim je s t uchw y cen ie w pływ u zm iany poziomu w y k ształcen ia w trak cie p ra c y zaw odow ej na ru c h li w ość społeczno-zaw odow ą, nie o b ejm u jem y analizą całej aktyw ności zaw odow ej badan ych , tzn. począw szy od p ierw szej sta łe j p rac y w y k o n y w an ej przez resp o n d en ta (chyba, że je s t to p rac a w y k o ny w ana w m om encie ro zpoczynania studiów ).
P ierw szy etap an alizy p o leg ał na w y ró żn ien iu w obydw u zbioro- w ościach (absolw entów i tych, k tó rz y odpadli) dw óch k ateg o rii b ada nych: „ru chliw y ch " o raz „stabilny ch ". K ategoria „ ru ch liw y ch " obęj- m uje ty c h resp ond en tó w , k tó rzy w sto su n k u do p ra c y w y k o n yw anej w m om encie rozpoczy n ania studiów (dla absolw entów ) i w m om encie p rzerw an ia studiów zm ienili zawód, stanow isko lub m iejsce p racy .
O k reślenia — zm iana zawodu, zm iana stan ow iska oraz zm iana m iejsca pracy w ym agają szczegółow ego w y jaśnienia.
Ja k o zm ianę zaw odu trak to w aliśm y zm ianę c h a ra k te ru kw alifikacji zaw odow ych i zw iązaną z tym zm ianę w y k o n y w an ej pracy, np. n a u czyciel — bibliotekarz, n au czy ciel — dziennikarz, oraz zdobycie k w a lifikacji zaw odow ych i zw iązaną z tym zm ianę c h a ra k te ru w y k o n y w a nej pracy, np.: p raco w nik b iu ro w y (ze średnim w ykształcen iem ogól nym) — nauczyciel. O cena k ieru n k ów ruchliw ości w zaw odzie nie
je s t sp raw ą p ro stą. W analizach szczegółow ych, tam gdzie było to m ożliw e p od staw ą ocen zmian w w ym iarze zaw odu stan ow iła h ie ra r chia p restiż u zaw odów u stalo n a w ostatnich bad aniach A. S arap aty .
Ja k o zm ianą stan ow isk a trak to w aliśm y zm ianę stanow iska w y k o naw czego lub sam odzielnego na kierow nicze, zm ianę stanow iska k ie row niczego na w ykonaw cze lub sam odzielne oraz zm ianę stano w isk a w ykonaw czeg o na sam odzielne i o d w ro tn ie96.
Za zm ianę m iejsca p rac y uznaliśm y tak ą zm ianę, k tó ra w iązała się ze zm ianą c h a ra k te ru in sty tu cji lub zm ianą „poziom u" in sty tu cji. P rzykładow o, jeśli n au czy ciel zm ienił szkołę podstaw ow ą n r X na szkołę p o d staw o w ą n r Y, nie trak to w aliśm y tej zm iany w k a te g o ria c h zm iany m iejsca p racy, nie m iała ona bow iem c h a ra k te ru ruchliw ości pionow ej, co z p u n k tu w idzenia n aszy ch zain tereso w ań je s t sp raw ą zasad niczą97. Za zm ianę tak ą uw ażaliśm y n atom iast przejście ze szk oły podstaw o w ej do szkoły śred n iej, p rzejście ze szkoły do w ładz o św ia tow ych, p rzejście z bibliotek i rejo n o w e j do biblioteki nau k o w ej itd.
Podobnie ja k przy zm ianach zaw odu, także przy zm ianach m iejsca p ra c y jedn ozn aczn e ok reślen ie k ieru n k ó w ty ch zm ian w n iek tó ry ch p rzy p ad k ach było bardzo tru d n e. Z tego w zględu w analizach szcze gółow ych ruchliw ości społeczno-zaw odow ej n iek tó re zm iany in sty tu cji nie b y ły o cenian e w k a te g o ria c h aw an su czy deg rad acji. P rzy p isy w a no im w ted y o cen ę zm iany poziom ej. Do k ateg o rii „ru c h liw y ch ” zali czyliśm y w ięc te osoby, w p rzy p ad k u k tó ry c h co najm niej w jednym w ym iarze zm iana m iała c h a ra k te r pionow y. Je śli zm iany we w szy st k ich w y m iarach m iały c h a ra k te r poziom y lub b ra k było zm ian w ogóle, osoba tak a b yła zaliczana do k a te g o rii „ sta b iln y c h ”.
N iejed n o k ieru n k o w o ść p rzesu n ięć sp o łeczn y ch b ad an y ch osób w poszczególnych w y m iarach pozostaw ia n iero z strzy g n ię tą sp raw ę
06 W o d n ie s ie n iu d o n a u c z y c ie li p o d s ta w ę o rz e k a n ia o h ie r a r c h ii s ta n o w is k s t a n o w iła K a r ta P ra w i O b o w ią z k ó w N a u c z y c ie li z a w ie r a ją c a w y s z c z e g ó ln ie n ie fu n k c ji k ie r o w n ic z y c h w g o d p o w ia d a ją c y c h im d o d a tk ó w fu n k c y jn y c h . P o r. D z ie n n ik U s ta w n r 16 z dn. 29 IV 1972 r. W p r z y p a d k u b ib lio te k a r z y p o d s ta w ę do o r z e k a n ia o a w a n s ie w h ie r a r c h ii in s ty tu c ji (b ib lio te k ) o ra z s ta n o w is k s ta n o w iła U s ta w a z dn. 9 k w ie t n ia 1968 r. o b ib lio te k a c h . P o r. D z ie n n ik U s ta w n r 12 z dn. 17 IX 1968 r. W p o z o s ta ły c h p r z y p a d k a c h u w z g lę d n ia n o j e d y n ie p o d z ia ł d y c h o to m ic z n y s ta n o w is k n a w y k o n a w c z e i k ie ro w n ic z e , z aś w o b e c n ie ja s n o ś c i c z y d a n e s ta n o w is k o j e s t s ta n o w is k ie m k ie ro w n ic z y m i c z y z m ia n a m a c h a r a k te r a w a n s u o rz e k a n o o z m ia n ie p o z io m e j. *7 A n a liz a ru c h liw o ś c i, z d a n ie m n ie k tó r y c h s o c jo lo g ó w , n ie p o w in n a o b e jm o w a ć z ja w is k z a lic z a n y c h d o p o z io m e j r u c h liw o ś c i s p o łe c z n e j. P o ję c ie r u c h liw o ś c i sp o łe c z n e j j e s t w e d łu g n ic h ró w n o z n a c z n e z p o ję c ie m r u c h liw o ś c i p io n o w e j i o z n a c z a z m ia n ę s ta tu s u lu b ra n g i. P or. m. in. K. S v а 1 a s t o g a, P re stig e , C la ss a n d M o b ility ,
globalnej ocen y zm iany ich p o zy cji społecznej. A naliza nasza objęła zm iany p ozycji w trzech w ym iarach, tj. zaw odu, stan o w isk a oraz in sty tucji. Spośród tych trzech w ym iarów cechą w sposób n a jb a rd zie j trw a ły o k reśla ją c ą p o zy cję jed n o stk i jest zawód. Pozostałe dwie, czyli stanow isko oraz in sty tu cja , c h a ra k te ry z u ją położenie jed n o stk i w spo sób m niej trw ały . W p rzy p a d k a c h p rzesu n ięć n ieje d n o k ie ru n k o w y c h podstaw ę ogólnej oceny k ieru n k u ruchliw ości stanow ił zawód. Problem ro zstrzy gan ia o k ie ru n k u ruchliw ości nie przed staw ia w iększy ch tru d ności, jeśli zm ianom pionow ym , jed n o k ie ru n k o w y m w jedn y m lub dw óch w y m iarach to w a rz y sz y ły zm iany poziom e lub b rak zmian.
A naliza p rocesów ruchliw ości spo łeczno-zaw odow ej została p rze prow adzona rów no legle dla k a te g o rii absolw en tów o b jęty c h badaniem k w estion ariuszow y m oraz dla k ateg o rii osób, k tó re zrezygno w ały ze studiów . P odejście tak ie um ożliw iło po ró w n anie rozm iarów o raz c h a ra k te ru ruchliw ości społeczno-zaw odow ej w g rupie osób posiad ający ch w yższe w y k ształcen ie oraz w g ru pie osób nie p o sia d a jąc y c h cenzusu w yższego w y kształcen ia. O gólne dane dotyczące liczby osób „ ru c h li w ych" i „stab ilny ch " w b ad any ch gru p ach zaw iera tab. 16.
T a b e l a 16 R u c h liw o ś ć s p o łe c z n o -z a w o d o w a w b a d a n y c h k a te g o T ia ch K a te g o r ie b a d a K a te g o ria b a d a n y c h n y c h ze w z g lę d u n a ru c h liw o ś ć z a w o d o w ą lu b j e j b ra k a b s o lw e n c i N = 19/ o s o b y , k tó r e z r e z y g n o w a ły ze s tu d ió w N = 51 O g ó łe m N = 2 4 2 R u c h liw i 69,1 54,8 66,1 S ta b iln i 29,3 45,2 32,6 B rak d a n y c h 1,6 — 1,3 O g ó ie m 100,0 100,0 100,0
Rozm iar ruchliw ości społeczno-zaw odow ej nie różnicuje, ja k w idać z tabeli, w sposób zasadniczy k ateg o rii absolw entów i osób, k tó re ze stu dió w odpadły. Z k ateg o rii osób, k tó re nie uikończyły stu dió w w yższych, ponad połow a zm ieniła sw oją p o zycję społeczno-zaw odow ą w porów naniu z p o zy cją w o kresie przerw an ia studiów . N ależy jed n ak pam iętać, że zm iany pozycji obejm ują na tym poziom ie analizy zaró w no aw ans, ja k i d eg ra d a c ję w w y ró żn io n y ch w ym iarach.
K IE R U N K I R U C H L IW O Ś C I S P O Ł E C Z N O -Z A W O D O W E J W B A D A N Y C H K A T E G O R IA C H
K ierunki ruchliw ości społeczno-zaw odow ej w oby d w u b adanych zbiorow ościach ilu stru je tab. 17. W yn ik a z niej jednoznacznie, że w grupie abso lw entó w zm iany pozycji społeczno-zaw odow ej m ają p ra wie w yłącznie c h a ra k te r aw ansu. Zm iana pozycji na w yższą w co n a j m niej jed n y m w ym iarze o bejm u je 94%. osób z kateg o rii „ruch liw y ch ". W grupie osób nie p o siad ający ch u kończonych studiów ty lk o połow ę stanow ią osoby aw ansujące, zaś ponad 1/3 — osob y obn iżające sw oją pozycję co najm niej w jedny m w ym iarze.