Z B .O R O W O S Ć B A D A N A . M A T E R IA Ł B A D A W C ZY
Problem a w an su społecznego jed n o stek w skutek zdobycia dyplom u studiów w yższych w system ie zaocznym m ieści się w tym nu rcie roz w ażań nad ruchliw ością, k tó ry k o n c e n tru je się na analizie zm ian po zycji społecznych jed n o stek w ram ach o k reślo n e j p rzestrzeni społecz nej, na d eterm inan tach i k o relatach tych zmian. Z dobyw anie w y k ształ cenia w yższego w system ie zaocznym należy trak to w ać ja k o ru chliw ość ed u k a cy jn ą w przedziale od w y k ształcen ia średniego lub naw et półwyżiszego (w p rzyp ad k u ab so lw en tó w studiów nauczycielskich, szkół p o m atu raln y ch i bp.) do w y kształcenia wiyższego, u zn ając ją je d nocześnie za koirelat ruchliw ości sp o łeczno-zaw odow ej68.
Badanie zw iązku m iędzy zm ianam i poziom u w y kształcen ia a p ro c e sami ruchliw ości społeczno-zaw odow ej jed n o stek zostało p rzepro w adzo ne w dw óch g ru pach badaw czych. C ałą zbiorow ość badaną stanow ili:
absolw enci Zaocznego Studium Filologii Polskiej U n iw ersytetu Łódzkiego z lat 1960/1961 do 1969/1970,
osoby, k tó re ze studiów zaocznych zrezygnow ały j nie k o n ty n u u ją kształcenia na tym poziomie.
W yb ór m acierzy stej uczelni a u to rk i jak o te re n u bad ań w y n ik ał z k il ku pow odów . U n iw ersy tet nasz ma dobrze rozw inięty system k ształce n ia zaocznego — ak tu a ln ie prow adzi studia zaoczne w zakresie kilk u n a stu specjalności, a ponadto w yniki p o d jęty ch b adań m ogą m ieć p e w ien w alor prak ty czn y dla uczelni, stan o w iąc dodatkow e źródło w ie dzy o zasięgu i kieru nkach działalności naszego U niw ersytetu.
W y b ó r Zaocznego Studium Filologii Polskiej jak o bezpośredniego terenu b ad ań w iązał się głów nie z faktem , iż w iększość słuchaczy tego Studium stan o w ią n au czy ciele (średnio ok. 70%). T ak znaczna
68 R o z u m ie n ie k o r e la tu p rz y jm u je m y za J a n i с к ą, op. cit., k tó r a k o r e la t j a k i e g o ś z ja w is k a o k r e ś la n a s tę p u ją c o : je s t to c e c h a lu b p ro c e s , k tó r y w ią ż e s ię w a r u n k o w o z d a n y m z ja w is k ie m (p rz y c z y n y ) i s k u tk o w o , a ta k ż e ta k ie c e c h y , k tó r e w sp ó ł- w y s tę p u ją z o k r e ś lo n y m z ja w is k ie m a są d e te r m in o w a n e p rz e z in n e z m ie n n e.
I Q . v> « « •
jednoro dn ość zaw odow a słuchaczy po zw alała na szersze uogólnienia w niosków d oty czących ruchliw ości sp o łeczno-zaw odow ej o k reślo n e j k a tegorii zaw odow ej. W p rz y p a d k u p o p u lacji zróżnicow anej zaw odow o (np. studenci zaoczni k ie ru n k u p raw a czy ekonom ii) isto tn y problem przy form ułow aniu w niosków stan o w iłab y różnorodność „pól ruchliw oś ci" społeczno-zaw odow ej badanych, o g ran ic za ją ca porów n yw aln ość zm ian ich p ozycji społeczno-zaw odow ych.
Badanie zostało przep ro w ad zo ne w dw óch fazach. P ierw sza o b e j m ow ała c h a ra k te ry sty k ę w stępną (społe с zno-dem ograf i czno-zaw o dową) całej zbiorow ości słuchaczy w lata ch 1960/1961 do 1969/1970, liczącej 760 osób, drugą stan o w iły badania kw estio nariu szow e, k tó re o b jęły obie w y od ręb n io n e zbiorow ości, tzn. g ru p ę ab solw en tów i g ru p ę osób zanotow an ych jako „skreśleni z listy stu den tó w " w w yróżnionym o k re sie 10 lat. W badan iach w y k o rzy stan o w ięc dw a p odstaw ow e źródła m ateriałów : w yciągi z d okum entacji u czeln ian ej (dzienniki studenckie, listy studentów , księgi dyplom ów ) i w y w iad y k w estio nariuszow e. Z eb ra n y w to k u bad ań p o d sta w o w y m ate ria ł b adaw czy stanow iło: 1) 760 k a rt in d y w idu alny ch p rzy g o to w an y ch na p o d staw ie dokum entacji uczel n ian e j, za w iera ją c e j n a stę p u jąc e inform acje: płeć, w iek, pochodzenie
społeczne, m iejsce zam ieszkania, zaw ód i m iejsce p rac y o ra z ty p u k o ń czonej szkoły śre d n ie j lub półw yższej; 2) 191 w yw iadów k w e stio n a riu szow ych z absolw entam i; 3) 51 w yw iadów z osobam i, k tó re ze studiów zrezy gn o w ały i nie k o n ty n u u ją k ształcen ia n a tym poziom ie69.
D obrane k ateg o rie b ad an y ch m iały pozw olić n a porów nanie ru ch li wości, jej n atężen ia i k ieru n k u w zależności o d e fe k ty w n e j ru chliw o ś ci e d u k a cy jn e j, tzn. połączonej ze zm ianą fo rm alnego poziom u w y k sz tał c enia i od n ie e fek ty w n e j ruchliw ości ed u k a cy jn e j, tzn. bez zm iany po ziom u w ykształcenia. Z form alnego p u n k tu w idzenia osoby nie koń czą ce studiów (nie u zy sk u ją c e dyplom u) są pozbaw ione m ożliw ości a w a n su w yznaczonego poziom em w y k ształcen ia w yższego. N ie oznacza to '• N ie z b y t w y s o k i o d s e te k u z y s k a n y c h w y w ia d ó w (ok. 5 3 % w k a te g o r ii a b s o l w e n tó w o ra z ok. 13% w k a te g o r ii o só b , k tó r e o d p a d ły ) b y l s p o w o d o w a n y n a s tę p u ją c y m i p rz y c z y n a m i: u b y tk i n a tu r a ln e (zgony) — 11 o só b (3,2% ), o d m o w a p r z e p r o w a d z e n ia w y w ia d ó w — 10 o só b (2,9% ), z m ia n y a d r e s ó w r e s p o n d e n tó w (m im o a k tu a liz a c ji a d re s ó w d o ta r c ie d o z n a c z n e j c z ę śc i r e s p o n d e n tó w o k a z a ło s ię n ie m o ż liw e ), b a rd z o d u ż e r o z p ro s z e n ie r e s p o n d e n tó w (K o ło b rzeg , G d a ń s k , B ia ły s to k , W ro c ła w , L u b lin i in n e m ia sta ). W k a te g o r ii o só b , k tó r e ze s tu d ió w z r e z y g n o w a ły , d o d a tk o w o z a is tn ia ły p r z y c z y n y n a tu r y m e to d o lo g ic z n e j — ok. 2/3 r e s p o n d e n tó w z te j g r u p y n ie s ta n o w iło w m o m e n c ie b a d a n ia ,.c z y s te j" g r u p y o só b , k tó r e o d p a d ły . Z e w z g lę d u n a c e l b a d a ń m u s ia ły z o s ta ć w y e lim in o w a n e o s o b y , k tó r e p o n o w n ie ro z p o c z ę ły s tu dia z a o c z n e b ą d ź k o n ty n u o w a ły je p o k r ó tk ie j p rz e rw ie o ra z o s o b y , k tó r e — w m ię d z y c z a s ie — s tu d ia z a o c z n e u k o ń c z y ły i u z y s k a ły d y p lo m n a filo lo g ii p o ls k ie j lu b in n y m k ie r u n k u .
jednak, że aw ans społeczno-zaw odow y w ogóle nie do konuje się. M ogą o n e aw ansow ać np. w h ierarchii stanow isk, w k ręg u tow arzyskim , m ogą uzyskiw ać w yższe dochody.
Zadaniem analizy b yła w ięc prób a u ch w y cen ia innych cech, któ re, poza wiyższyim w ykształceniem , w yzn aczają ruchliw ość w grupie osób nie k o n ty n u u ją c y ch studiów . O soby, k tó re ze studiów zrezygnow ały, stan o w ią jed n a k tylko w pew nym zak resie g rupę k o n tro ln ą w obec absolw entów . O g raniczenie porów n y w aln o ści w ynika z faktu, że są to k ateg o rie różniące się znacznie pod wizględem liczebności. Cecham i wispólnymi o b ydw u zbiorow ości n ato m iast są: zbliżona s tru k tu ra sp o łeczno-dem ograficzna, głów nie ze w zględu na w iek o raz zawód, a ta k że poziom asp iracji. Poniew aż (przyjm ujem y założenie, że istn ieje za leżność m iędzy tym i cecham i a społecznym i zm ianam i pozycji w sferze zaw odow ej, rodzinnej i to w arzy sk iej, analiza procesów ruchliw ości w w y różn ion ych dw óch gru p ach m iała dostarczyć m ateriału , stan o w ią cego p od staw ę do o k reśle n ia zw iązku m iędzy w ykształceniem a ru ch liw ością w b ad an ej populacji.
PR O B LE M A TY K A B A D A W C Z A
A naliza procesów ruchliw ości społeczno-zaw odow ej b ad anych zbio row ości została dokonana w w ym iarach m akro- i m ik ro struktu raln ym . W w ym iarze m akrostirukturalnym in te reso w ała nas zm iana p rz y n a le ż ności k laso w o-w arstw ow ej bad an y ch w p o ró w n an iu z klaso w o -w arst- w ow ą p rzy n ależn o ścią rodziców , czyli aw ans lub jego b ra k w płasz czyźnie m iędzypokoleniow ej. W w y m iarze m ik ro stru k tu raln y m , w o d n iesie n iu do oby dw u zbiorow ości, an aliza obejm ow ała:
— zm iany pozycji społeczno-zaw odow ych badanych,
— zm iany pozycji społecznej w rodzinie, szczególnie w obec pozycji w spółm ałżonka (dążenie do w y ró w n an ia pozycji ze w zględu na poziom w ykształcenia),
— zm iany pozycji w kręg u tow arzyskim (pow stanie now ego kręgu, •rozszerzenie istniejącego k ręg u tow arzy sk iego , c h a ra k te ry sty k a k ręgu ze w zględ u na cechy położenia społecznego osób w ch od zących w jego skład).
A naliza ruchliw ości społeczno-zaw odow ej obejm ow ała analizę zmian lub ich b ra k ze w zględu na n a stę p u jąc e cechy społeczne o k reślające p o zy cję społeczno-zaw odow ą:
— zawód, — stanow isko, — m iejsce pracy.
W y ja śn ien ia w ym aga w tym m iejscu falct nieuw zględnienia w n a szych rozw ażaniach co n ajm n iej dw óch w ażnych cech położen ia spo łecznego, m ianow icie w y k ształcen ia i dochodu. Poziom w y k ształcen ia stanow ił w p o d jęty ch badaniach zm ienną n iezależną i był punktem w y j ścia naszych analiz. R ezygnacja zaś z w y m iaru dochodu i zm ian w za kresie tej cechy w y n ik a z faktu, iż w p rzy p a d k u nauczycieli ta ry fik a to ry placow e p rzew id u ją au tom atyczne podw yższenie up osażenia po u ko ń czen iu studiów , co w naszym p rzyp ad ku oznaczałoby, iż w szyscy n auczy ciele kończący studia zm ieniają sw o ją p o zycję społeczno-zaw o- dow ą ze w zględu n a tę cechę i stano w ią k a te g o rię osób tzw. „ruch li w ych". Stąd analiza zm ian pozycji społeczno-zaw odow ych o b jęła trzy w ym ienione płaszczyzny.
Podstaw ę h ierarch ii zaw odów i analiz ruchliw ości w tym w ym iarze stan o w iła h iera rc h ia p re stiż u zaw odów u sta lo n a w b ad aniach A. Sara- p a ty 70. W od n iesien iu do stanow isk, h iera rc h ię tak ą tw orzy o g ó lny p o dział stan o w isk na k ierow nicze i niekierow nicze.
W p rzy p a d k u w ym iaru, jakim jest m iejsce p racy , za po d staw ę h ie rarchii in sty tucji, w k tó ry c h byli zatru d n ien i respondenci p rzy jęto n a stę p u jąc e k ry te ria :
— w y m ag an y poziom k w alifik acji pracow ników (określony poziom ich form alnego w ykształcenia); w iadom o, że istn ie ją takie ro d za je in sty tu cji, gdzie w arun k iem uzy sk an ia p ra c y o c h a ra k te rz e m ery to ry c z nym z p u n k tu w idzenia celów d an ej in sty tu cji je s t p o sia d a n ie w yższe go w ykształcenia; dotyczy to np. z a tru d n ian ia nau czy cieli w szk o ln i ctw ie średnim i w yższym czy b ib liotek arzy w bib lio tek ach naukow ych,
— stosunki n adrzędności lub podrzędności w sensie form alnym (np. zjednoczenie — przedsiębiorstw o),
— zasięg o d działy w ania in sty tu cji, jej społeczna użyteczność (np. TV, radio).
Ze w zględu na te k ry te ria (tra k tu jąc je łącznie lub altern aty w n ie) m ożna straty fik o w ać in sty tu cje na k ilk u poziom ach. H ierarch ii o b iek ty w n ej w tym zakresie tow arzyszy h ierarch ia prestiżu p rze jaw ia ją ca się w w yższych ocenach, w w yższym u zn an iu społecznym dla osób p ra cujących w in sty tu cjach tzw. „w yższego poziom u".
W ym ienione płaszczyzny ruchliw ości społeczn ej m ożna rozp atry w ać nie ty lk o w w ym iarze obiektyw nym , ale także w w ym iarze św iado m ościow ym .
70 P or. S a r a p a t a , Z b a d a ń n a d h ie r a rc h ią p re s tiż u ... Brak. sz c z e g ó ło w y c h g ru p z a w o d o w y c h s ta n o w i is to tn e u tr u d n ie n ie w w y k o r z y s ta n iu te j h ie r a r c h ii d o a n a liz ru c h liw o ś c i z a w o d o w e j b a d a n y c h . B rak w n ie j j e s t np. o c e n y z a w o d u b ib lio te k a r z a , p ie lę g n ia r k i; k a te g o r ię p ra c o w n ik ó w a d m in is tr a c y jn o - b iu r o w y c h r e p r e z e n tu je ty lk o r e fe r e n t w b iu rz e .
K olejnym problem em badaw czym było zatem zagadnienie o cen do k o nująceg o się aw ansu, czyli tzw. poczucia aw a n su lub jeg o b rak u oraz p ró b a o k reśle n ia n ajisto tn iejszy ch o b iek ty w n y ch k o relató w tego
poczucia.
Z A Ł O Ż E N IA B A D A W C Z E I G Ł Ó W N E H IP O T E Z Y
A naliza p rocesów ruchliw ości w b ad an ych zbiorow ościach o b ejm o w ała w zasadzie ruchliw ość społeczną p rzeb ieg ającą w ram ach jed n ej w a rstw y społecznej — w arstw y in telig en ck iej.
Z akładam y, że osoby kończące stu d ia zaoczne a w an su ją społecznie na s k u te k sam ego fak tu uzy sk an ia dyplom u w yższej uczelni, poniew aż p o dw yższając sw oją pozycję ze w zględu na w y k ształcen ie przesu w ają się do w yższej g rup y w ram ach w arstw y inteligencji. A w ans sp o łeczny tak o k reślo n y odnosi się do w ym iaru m ak ro stru k tu ra ln e g o . R ozp atry w an y z p u n k tu w idzenia jed n o stk i m oże w y g ląd ać tro jako :
— ruchliw ości w zakresie w y k ształcen ia to w arzy szy aw ans w w y m iarze zaw odu, stano w isk a, dochodu, m iejsca p racy , w k ręg u to w a rzyskim i w rodzinie; m ożem y w te d y m ówić o „w zm acnianiu” aw ansu społecznego, d ok o n u jąceg o się n a sk u te k zm iany poziom u w ykształcenia;
— ruch liw o ści w zak resie w y k ształcen ia nie to w arzy szą zm iany w pozycji społeczno-zaw odow ej ani w rodzinie ani w k rę g u to w a rz y s kim;
— ruchliw ości w zak resie w y k ształcen ia tow arzyszą zm iany w po zycji społeczno-zaw odow ej, ale zm iany te p rzy jm u ją c h a ra k te r d e g ra dacji.
H ipotezy, ja k ie p o d legały w ery fik acji w to k u postępow ania b ad aw czego by ły n a stę p u jąc e :
1) stu d ia zaoczne sp ełn iają w ażną ro lę w pro cesach ruchliw ości m iędzypokoleniow ej, um ożliw iając aw ans społeczn y osobom poch odzą cym ze środow iska robotniczego i chłopskiego;
2) ruch liw o ść w zak resie w y k ształcen ia na poziom ie od średniego do w yższego będzie w znacznym sto p n iu stym ulo w ać ruchliw o ść za w odow ą i to w arzy sk ą;
3) w grupie absolw entów w y stąp i w ięc w iększe n atężen ie i roz m iary pro cesów ruchliw ości w e w sk azan y ch w ym iarach, niż w grupie osób nie k o ń czący ch studiów ;
4) pozy cja społeczno-zaw odow a w yznacza udział w k ręg u to w a rzyskim ; h ipotezy szczegółow e w tym zak resie są n astę p u jąc e :
— osoby stabilne zaw odow o rzadziej zm ieniają k ręg i tow arzy sk ie niż osob y ru ch liw e zaw odow o,
— absolw enci częściej niż osoby nie kończące studiów aw an su ją to w arzysk o (rozszerzają lub zm ieniają k rę g i tow arzyskie);
5) w śró d osób nie k o ń czący ch stu d ió w „poczucie aw an su" będzie n ajsiln iej zw iązane ze zm ianą stan ow isk i podw yższeniem dochodów ;
6) Je d n y m z głów nych m otyw ów p odejm ow ania studiów zaocznych je st dążenie do aw ansu społecznego, czyli zm iany p o zy cji społecznej na w yższą w co n ajm n iej jed n y m ze w sk azany ch w cześniej w ym iarów .
V. SKŁAD SPOŁECZNY SŁUCHACZY ZAOCZNEGO STUDłUM FILOLOGII POLSKIEJ UŁ W LATACH 1960/1961— 1969/1970
C H A R A K T E R Y S T Y K A Z B IO R O W O Ś C I
ZE W ZG LĘD U N A P O D S T A W O W E C E C H Y S P O Ł E C Z N O -D E M O G R A F IC Z N E
W c h a ra k te ry s ty c e dem ograficznej i sp ołecznej bad an ej zbiorow ości zostały uw zględnione n a stę p u jąc e cechy: płeć, w iek, pochodzenie sp o łeczne, m iejsce zam ieszkania, zawód, m iejsce p rac y oraz typ ukończo nej szkoły średniej.
A naliza o bejm uje ok res 10 lat i zostanie dokonana w p rzek ro ju poszczególnych roczników re k ru ta c y jn y c h w o d n iesien iu do czterech pierw szy ch cech 71. U jęcie tak ie pozw ala na u chw ycenie zmian i p ra w i dłow ości w stru k tu rz e społeczno-dem ograficznej słuch aczy w w y ró ż nionym ok resie. Z tab. 3 z a w ierającej dane nt. stru k tu ry słuch aczy analizow anego Studium w edług płci w ynika, że w e w szystkich 10 rocz nik ach re k ru ta c y jn y c h u trzy m u je się zdecydow ana przew ag a k obiet, a ich udział w poszczególnych latach w y n o si ponad 70% . Tak znaczna p rzew aga kobiet (w całej analizow anej zbiorow ości około 80%) w y n i ka z ok reślo n ej stru k tu ry zaw odow ej słuchaczy. W szy stk ie re p re z e n to w ane w b adan ej zbiorow ości g ru p y zaw odow e należą do grup sfem i nizow anych, i tak: 62,5% ogółu słu chaczy to nau czyciele, w śró d k tó rych ko b iety stan ow ią 84,2%. Podobnie p rzed staw ia się s y tu a c ja w śród b ib lio tek arzy — 88,7% w y o d ręb n io n ej w b ad aniach g ru p y
biblioteka-71 C h a r a k t e r y s ty k a z b io ro w o ś c i ze w z g lę d u n a w y k o n y w a n y z a w ó d , m ie js c e p r a c y o ra z ty p u k o ń c z o n e j s z k o ły ś r e d n ie j z o s ta ła p r z e p r o w a d z o n a g lo b a ln ie d la c a łe j z b io ro w o śc i. A n a liz a ro b o c z a w ro z b ic iu n a p o sz c z e g ó ln e r o c z n ik i r e k r u t a c y j n e n ie w y k a z a ła is to tn y c h ró ż n ic z e w z g lę d u n a w y ró ż n io n e z m ie n n e w p o s z c z e g ó ln y c h la ta c h ,
T a b e l a 3 P le ć s łu c h a c z y Z a o c z n e g o S tu d iu m F ilo lo g ii P o ls k ie j UŁ
R o c zn ik r e k r u t a c y jn y P łe ć L ic ze b n o ść p o p u la c ji N = 1 0 0 % (760) m ę ż c z y ź n i N = 2 5 4 ( 2 0 ,2 % ) N k o b ie ty = 606 (79,8% ) 1960/1961 28,9 71,1 45 1961/1962 22,8 77,2 57 1962/1963 23,2 76,8 69 1963/1964 13,3 86,7 75 1964/1965 16,6 83,4 84 1965/1966 22,7 77,3 n o 1966/1967 26,0 74,0 77 1967/1968 20,5 79,5 78 1968/1969 20,0 80,0 90 1969/1970 12,0 88,0 75
rzy stan ow ią k obiety. Podobnie w ysoki jest o d se te k kobiet w kategorii pracow nik ów um ys ł o w o - biurow ych (64,9%).
W y so k i udział kobiet w analizow anej zbiorow ości je st w yrazem ogólnej ten d e n c ji fem inizow ania się stu dió w i zaw odów h u m anisty cz nych.
C h a ra k te ry sty k a w ieku b ad an ej zbiorow ości jest przedstaw iona w tab. 4.
Dane w skazu ją w yraźnie, iż stu d ia zaoczne na analizow anym k ie ru n k u k ształcen ia od p o czątk u jego istn ienia b y ły podejm ow ane przez osoby m łode. W e w szy stk ich lata ch (z w y jątk iem 1961/1962) grupę dom in ującą stanow ią słuchacze w w iek u 19— 22 lat.
Je śli dokonam y podziału zbiorow ości na 2 g rup y dychotom iczne — m łodzi do 30 ro ku życia i pozostali słuchacze, to okaże się, że słu chacze m łodzi w k ażdym om aw ianym roczniku stanow ią około 3/4 całej p opulacji.
D ane te p o tw ierd zają pogląd o upodab n ianiu się zbiorow ości stu dentów zaocznych i stu d en tó w dziennych pod w zględem w ieku. Proces „odm ładzania się " stu d en tó w p rac u jąc y c h trw a od co najm niej 10 lat, choć n iejed n ak o w o in ten sy w n ie na w szystkich k ieru n k a ch stud iów i ty p a c h uczelni72.
A naliza w iek u w o dniesieniu do grup pochodzenia społecznego u jaw n ia, że pochodzenie społeczne je s t zm ienną w yraźn ie różnicu jącą g ru py w iekow e.
7 2 Z b a d a ń S z y m k a t i S z w a b o w s k i e g o , op. cit., w y n ik a , iż w p ie r w sz y m o k r e s ie r e k r u ta c ji n a p e d a g o g ik ę w ie c z o ro w ą k r a k o w s k ie j W S P w la ta c h 1958/ 1959 d o 1961/1962 b y ła z n a c z n a p rz e w a g a o só b s ta rs z y c h . G ru p a s łu c h a c z y w w ie k u 36— 50 la t s ta n o w iła w ty m o k r e s ie p r a w ie 50% o g ó łu s łu c h a c z y .
W ie k s łu c h a c z y Z a o c z n e g o S tu d iu m F ilo lo g ii P o ls k ie j UŁ R o c zn ik r e k r u t a c y j n y K a te g o r ia w ie k u L ic ze b n o ść p o p u la c ji N = 1 0 0 % (760) d o 18 l a t N = H (1,5% ) 19— 22 N = 2 4 6 (32,3% ) 23— 25 N = 163 (21,4% ) 26— 30 N = 156 (20,5% ) 31— 35 N = 104 (13,8% ) 36— 40 N = 52 (6,8% ) 41 i w ię c e j N = 2 8 (3,7% ) 1960/1961 6,7 37,8 4,4 20,0 17,7 6,7 6,7 45 1961/1962 — 28,1 19,3 29,8 10,5 12,3 — 57 1962/1963 4,3 27,6 26,1 26,1 7,2 4,3 2,9 69 1963/1964 1,3 34,7 26,7 16,0 10,7 6,6 4,0 75 1964/1965 — 33,3 14,3 10,7 22,6 13,1 6,0 84 1965/1966 — 30,9 25,5 13,6 19,1 7,3 2,7 110 1966/1967 2.5 33,9 24,7 18,2 14,3 3,9 2,5 77 1967/1968 1,3 33,3 16,7 28,3 12,8 3,8 3,8 78 . 1968/1969 1,1 33,3 26,7 22,2 7,8 6,7 2,2 90 1969/1970 — 30,7 20,0 26,7 12,0 4'P 6,6 75
T a b e l a 5 W ie k r e s p o n d e n tó w a p o c h o d z e n ie s p o łe c z n e W ie k P o c h o d z e n ie s p o łe c z n e d o 30 r. p o w y ż e j ż y c ia 30 r. ż y c ia N = 5 7 6 N = 1 8 4 (75,5% ) (24,5% ) L ic z e b n o ść p o ipulacji N = 100% (760) In te lig e n c k ie R o b o tn ic z e C h ło p s k ie In n e * B ra k d a n y c h x 79.2 79,0 60.2 15 20,8 21,0 39,8 3 2 210 3 94 136 18 2
X N ie u stalono w skaźników p ro centow ych ze w zględu na m ałą liczebność.
Z tab. 5 w ynika, że osoby pochodzenia chłopskiego rozpo czyn ają stu dia zaoczne najp óźn iej. Szczegółow e dane dotyczące s tru k tu ry w ie k u bad an y ch w poszczególnych k a te g o ria c h pochodzenia w yk azu ją, że w śró d słuchaczy pochodzenia robotniczego i inteligenckiego grupę dom inującą stanow ią stu d en ci w w iek u 19—22 lat (odpow iednie o d se t ki dla ty ch k a te g o rii w ynoszą 31,9 i 36,7%), nato m iast w śród słu ch a czy poch o d zen ia chłopskiego grup ę najliczn iejszą stanow ią studenci w w iek u 31— 35 lat (27,2% ogółu słuch aczy pochodzenia chłopskiego). W k a te g o rii pochodzenia robotniczego słuchacze w w ieku 31—35 lat stan ow ią ty lk o 11,7%, zaś w k a te g o rii pochodzenia in teligen ckieg o — 8,9%. O znacza to, że pochodzenie sp ołeczne pozostaje b a rie rą se le k c y jn ą w o siągan iu pozycji społeczno-zaw odow ych, jak k o lw ie k ro la tej b a rie ry nie u jaw n ia się b ezpośrednio, tzn. w odniesieniu do ogólnej stru k tu ry pochodzenia w śród b ad an ej populacji. W śród m łodzieży chłopsk iej, ja k w ynika z ty ch zestaw ień, w późniejszym nieco w ieku niż w śró d osób pochodzenia robotniczego i inteligenckiego n a stę p u je w zrost poziom u asp iracji w zak resie w y k ształcen ia. Szeroko rozum iane u w aru n k o w an ia k u ltu ra ln e pow odują, że w śród m łodzieży chłopskiej w y stę p u je siln iejsze niż w śró d osób ze środow isk robotniczych i in teli genckich dążenie do w cześniejszego usam odzielniania się i osiągnięcia pozycji społecznej n a pod staw ie już p o siadanego poziom u w y k sz tałc e nia. Tezy te zn ajdu ją p o tw ierdzen ie m. in. w bad aniach nad a sp ira c ja mi życiow ym i m łodzieży w ie jsk ie j73. Brak różnic w stru k tu rz e w ieku
73 P o r. m . in. F. K o l b u s z , S. M o s k a l , M ło d z ie ż w ie js k a o s w e j s y tu a c ji i d ą ż e n ia c h , W a r s z a w a 1972; Z. K w i e c i ń s k i , S e le k c je s p o łe c z n e w s z k o ln ic tw ie p o n a d p o d s ta w o w y m , W a r s z a w a 1975.
g ru p y słuch aczy pochodzenia in telig enck iego i robotniczego może w skazy w ać na isto tn ą rolę m iejsca zam ieszkania — m iasta lub wsi — jako czynnika ró żn icu jąceg o poziom asp iracji w zakresie w y k sz tałc e nia. P rzed staw ione dane w sk azu ją ponadto na pew ną odm ienność roli studiów zaocznych w o dniesieniu do poszczególnych grup pochodzenia.
K olejną zm ienną uw zględ nio n ą w c h a ra k te ry s ty c e jest pochodze nie społeczne. Ja k w yn ika z tab. 6, ponad 50% ogółu słuchaczy w oś miu, sp ośród analizow anych roczników re k ru ta c y jn y c h , stanow ią s tu denci pochodzenia robotniczego.
T a b e l a 6 P o c h o d z e n ie s p o łe c z n e s łu c h a c z y Z a o c z n e g o S tu d iu m F ilo lo g ii P o ls k ie j UŁ
P o c h o d z e n ie sp o łe c z n e R o czn ik r e k r u t a c y j n y ro b o t n ic z e N = 3 9 4 (51,9% ) c h ło p s k ie N = / 3 6 ( 17,90/o) in te li g e n c k ie N = 2 / 0 (27,7% ) rz e m ie ś l n ic z e N = /7 (2,2% ) in n e N = / (0,1% ) b r a k d a n y c h N = 2 (0,2%) L tc z e b n o śc p o p u la c ji N = 1 0 0 % (760) 1960/1961 44,5 13,3 37,8 4,4 _ _ 45 1961/1962 59,7 10,5 28,1 1,7 -- _ 57 1962/1963 60,9 15,9 21,8 1,4 _ — 69 1963/1964 53,3 14,7 30,7 1,3 -- _ 75 1964/1965 50,0 17,8 29,8 1,2 -- 1,2 84 1965/1966 54,6 19,1 24,5 1,8 -- _ 110 1966/1967 50,7 19,5 25,9 3,9 -- — 77 1967/1968 50,0 26,9 21,8 1,3 -- — 78 1968/1969 51,1 14,5 30,0 3,3 -- 1,1 90 1969/1970 42,7 22,7 30,7 2,6 1,3 — 75
Udział m łodzieży pochodzenia chłopskiego, z w y ją tk ie m lat 1967/1968 oraz 1969/1970, k sz ta łtu je się na poziom ie k ilkunastu procent. Jed nocześn ie w latach 1961— 1968 w y stę p u je pew na te n d e n c ja w zros tu liczby tej m łodzieży od około 10,5% w 1961/1962 do 26,9% w roku 1967/1968.
O gółem m łodzież pochodzenia robotniczego i chłopskiego stanow iła na analizow anym k ieru n k u stud ió w praw ie 70% b adanej populacji. Słuchacze pochodzenia intelig enck ieg o stanow ili gru pę dość liczną je dynie w pierw szym ro k u re k ru ta c ji; ich udział w ynosił w ted y 37,8%. W ciągu n a stęp n y ch lat w y stę p u je sp ad ek liczby słuch aczy pochodzą cych z tej w arstw y sp ołecznej i udział ich k sz ta łtu je się na poziomie dw udziestu k ilku do trz y d z ie stu p ro ce n t ogółu studentów .
Jeśli w skazane liczby w zględne odniesiem y do udziału poszczegól nych klas i w arstw społeczn y ch w stru k tu rz e n a ro d u w tym ok resie
(zakładam y rów n om ierny udział osób w poszczególnych przedziałach