Czym jest etyka komputerowa?[1]
3. Anatomia rewolucji komputerowej
Ponieważ rewolucja komputerowa jeszcze się nie zakończyła, trudno oceniać jej przebieg z właściwej perspektywy. Sądzę więc, że warto teraz spojrzeć na rewolucję przemysłową, by uzyskać pewien wgląd w istotę każdej rewolucji technologicznej. Z grubsza biorąc, rewolucja przemysłowa w Anglii odbyła się w dwóch głównych fazach. Pierwsza faza, mająca miejsce w drugiej połowie XVIII wieku, była fazą wdrażania nowych technologii. W fazie tej wyna-lazki i procedury zostały wprowadzone, sprawdzone i ulepszone. Odbyło się uprzemysłowie-nie pewnych segmentów gospodarki, szczególuprzemysłowie-nie w rolnictwie i tkactwie. Druga faza była fazą technologicznego nasycania, które trwało przez wiek XIX. Jednocześnie, w miarę jak rosło zatrudnienie ludzi w fabrykach, a miasta pęczniały napływającą ludnością, pojawiały się nie tylko powszechnie znane zła społeczne, lecz i równie ważne zmiany w ludzkich
dzia-56
James H. Moor łaniach i w instytucjach, zmiany rozciągające się od związków zawodowych po służbę zdro-wia. Siły industrializacji radykalnie zmieniały społeczeństwo.Przypuszczam, że rewolucja komputerowa będzie przebiegała w podobnych dwóch fa-zach. Pierwsza faza, faza wdrażania nowej technologii, miała miejsce w ciągu ostatnich czter-dziestu lat. Komputery elektroniczne zostały stworzone i udoskonalone. Stopniowo wkraczamy w drugą fazę, fazę nasycania, w której technologia komputerowa stanie się integralną częścią instytucji naszego społeczeństwa. Myślę, że w ciągu nadchodzących dziesięcioleci, wiele ludz-kich czynności i instytucji społecznych zmieni się za przyczyną technologii komputerowej.
Sądzę też, że ten przekształcający społeczeństwo efekt komputeryzacji dostarczy szerokiej gamy problemów do badania przez etykę komputerową.
Gdy mówię o „przekształcaniu”, mam na myśli to, że zmianie ulegnie natura lub wowa funkcja ludzkich czynności lub instytucji. Proces ten jest widoczny w rodzaju podsta-wowych pytań stawianych w każdej z tych dwóch faz. W pierwszej fazie rewolucji komputerowej komputery traktowane są jako narzędzia do wykonywania standardowych czyn-ności. Typowym pytaniem stawianym w tej fazie jest: „Jak sobie komputer radzi z taką to a taką czynnością?”. Później, w fazie nasycania, komputery stają się integralnym elementem danej czynności. Pytaniem typowym dla tej fazy jest: „Co jest istotą i wartością takiej to a takiej czynności?”. W naszym społeczeństwie istnieją już pewne dowody przekształcające-go oddziaływania komputeryzacji; są one też widoczne w rodzaju stawianych pytań.
Na przykład, komputery były od lat używane do liczenia głosów oddawanych w wyborach.
Obecnie proces wyborczy stał się wysoce skomputeryzowany. Komputery mogą być używane do liczenia oddanych głosów i do przewidywania rezultatów wyborów. Sieci telewizyjne uży-wają komputerów do szybkiego określenia, kto wygra, a także do prezentacji rezultatów w spo-sób imponujący technologicznym wyszukaniem. W czasie ostatnich wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych sieci telewizyjne przewidywały rezultaty nie tylko przed zamknię-ciem punktów wyborczych w Kalifornii, lecz nawet zanim jeszcze zostały zamknięte punkty wyborcze w Nowym Jorku. Tak naprawdę, to jeszcze w ponad połowie stanów odbywały się głosowania, gdy już przedstawiano zwycięzcę. Nie ma już więc pytania: „Jak sprawnie kompu-tery liczą głosy w uczciwych wyborach?”, lecz: „Co to znaczy, uczciwe wybory?”. Czy to do-brze, że część ludzi zna rezultat wyborów, zanim w ogóle przystąpią do głosowania? Problem polega na tym, że jak się okazuje, komputery nie tylko liczą głosy oddane na każdego kandyda-ta, lecz być może wpływają również na ilość i rozkład oddanych głosów. Na dobre czy złe, dzięki stosowaniu technologii komputerowej nasz proces wyborczy został zmieniony.
Myślę, że w miarę coraz większego nasycania naszego społeczeństwa komputerami, bę-dziemy mieli coraz więcej przykładów przekształcającego wpływu komputerów na nasze podstawowe instytucje i czynności. Nikt nie może wiedzieć na pewno, jak nasze skomputery-zowane społeczeństwo będzie wyglądało za pięćdziesiąt lat, lecz twierdzenie, że różne aspek-ty naszej codziennej pracy zostaną przekształcone, na pewno nie jest bez sensu. Biznesy od lat używały komputerów w celu usprawnienia rutynowych czynności, takich jak sporządzanie listy płac; w miarę upowszechniania się komputerów osobistych, które pozwalają ludziom na kierowniczych stanowiskach pracować w domu, w miarę jak coraz więcej prac w fabrykach wykonywanych jest przez roboty, nie będziemy już stawiali pytania: „Do jakiego stopnia komputery pomagają nam w pracy?”, lecz: „Jaka jest natura tej pracy?”.
Tradycyjna praca zawodowa nie może już być definiowana jako coś, co normalnie wyda-rza się w określonym czasie czy w określonym miejscu. Możliwe, że praca zawodowa będzie
Czym jest etyka komputerowa?
57
w mniejszym stopniu polegała na wykonywaniu czynności, a raczej polegała będzie na instru-owaniu komputera, by wykonał jakąś czynność. W miarę, jak pojęcie pracy zaczyna się zmie-niać, wartości związane z rozumieniem tego pojęcia muszą zostać ponownie przemyślane.
Szefowie, pracujący w domu przy terminalu komputerowym, zostaną pozbawieni spontanicz-nych interakcji z innymi pracownikami. Robotnicy fabryczni, sterujący robotami poprzez włączenie przycisku, mogą odczuwać mniejszą dumę z wykonanego produktu. Podobnych efektów można spodziewać się w innych typach pracy. Piloci linii lotniczych, których praca polega głównie na obserwacji komputerów czuwających nad przebiegiem lotu, mogą dojść do wniosku, że nie tego spodziewali się po swym zawodzie.
Dalszy przykład przekształcającego oddziaływania technologii komputerowej można zna-leźć w instytucjach finansowych. W miarę jak procedury transferu i przechowywania zaso-bów finansowych stają się coraz bardziej skomputeryzowane, pytanie nie będzie już brzmiało:
„Z jaką sprawnością komputery liczą pieniądze?”, lecz: „Co to jest pieniądz?”. Na przykład, czy w bezgotówkowym społeczeństwie, w którym salda na kontach obliczane są elektronicz-nie w momencie transakcji, pieniądz znika na rzecz sprawozdań komputerowych, czy też impulsy elektryczne stają się pieniądzem? Jakie możliwości i wartości zostaną utracone lub zyskane, gdy pieniądz stanie się nienamacalny?
Jeszcze innym prawdopodobnym obszarem przekształcającego oddziaływania technolo-gii komputerowej jest edukacja. Obecnie ilość istniejących zestawów edukacyjnych na kom-putery jest raczej ograniczona. Pytanie: „Jak dobrze komkom-putery kształcą?” jest dziś jeszcze całkiem na miejscu. Lecz w miarę, jak nauczyciele i uczniowie będą wymieniali coraz więcej informacji przy pomocy sieci komputerowych i gdy komputery przejmą co bardziej rutynowe czynności kształcące, pytanie nieuchronnie zmieni się na „Czym jest kształcenie?”. Postawio-ne zostanie wyzwanie wartościom związanym z tradycyjną drogą kształcenia. Ile kontaktu między ludźmi jest niezbędne lub pożądane w procesie edukacyjnym? Czym jest edukacja, gdy jesteśmy uczeni przez komputery?
Zadaniem tych futurystycznych rozważań jest zasugerowanie prawdopodobnego oddzia-ływania technologii komputerowej na nasze życie. Mimo iż nie wiem, jak to będzie wygląda-ło w szczegółach, wierzę, że istnieje możliwość urzeczywistnienia się sugerowanego przeze mnie rodzaju przekształceń. I to jest wszystko, czego mi potrzeba dla poparcia mojego twier-dzenia o praktycznym znaczeniu etyki komputerowej. W krótkim ujęciu twierdzenie to brzmi następująco: Rewolucyjną cechą komputerów jest ich plastyczność logiczna. Plastyczność logiczna daje możliwość ogromnego i różnorodnego zastosowania technologii komputero-wej, co spowoduje rewolucję komputerową. W trakcie rewolucji komputerowej wiele na-szych czynności i instytucji społecznych ulegnie przekształceniu. Te przekształcenia spowodują zaistnienie próżni w odniesieniu do zasad postępowania etycznego, a także próżnię konceptu-alną w kwestii użytkowania technologii komputerowej. Tego rodzaju próżnie są oznakami istnienia podstawowych problemów z zakresu etyki komputerowej. Z tego powodu etyka komputerowa jest dziedziną o istotnym znaczeniu praktycznym.
Sądzę, że powyższy argument na rzecz praktycznej wartości etyki komputerowej jest prze-konujący. Uważam, iż pokazuje on, że etyka komputerowa będzie prawdopodobnie miała rosnące zastosowanie w naszym społeczeństwie. Argument ten opiera się jednak na takim pojmowaniu rewolucji komputerowej, które prawdopodobnie nie przez wszystkich jest po-dzielane. Dlatego też przedstawię teraz inny argument na rzecz praktycznego znaczenia etyki komputerowej, który nie opiera się o żaden szczególny pogląd na temat rewolucji