Maria Kuc1
Streszczenie: Zaznaczenie historycznych przemian w kształtowaniu przestrzeni szkolnych w Polsce i na świecie ze skupieniem się na próbach kształtowania środowiska szkolnego na miarę zmieniających się potrzeb dziecka na przełomie XX i XXI wieku. Omówienie wybranych przykładów idei pedagogicznych ingerujących w architekturę budynku, zaznaczających rozmiar podjętego zagadnienia i złożoność problematyki przy jednoczesnym wskazaniu na ogrom możliwości wspieranych rozwojem technologicznym.
Słowa kluczowe: architektura, projektowanie szkół, projektowanie dla dzieci
1. Wprowadzenie
Przedmiotem opracowania jest analiza współczesnych trendów i kierunków projektowania budynków szkolnych. Określenia siły argumentacji przemawiającej za stawianymi architekturze szkolnej wymaganiami i stopniem ich realizacji. Dotyczy to nie tylko kontekstu czysto edukacyjnego, ale i kwestii znaczenia i oddziaływania społecznego szkoły. Ośrodki oświaty nie tylko mają uczyć i wychowywać, mają również przygotowywać do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie, stwarzając warunki jak najbardziej podobne do tych, panujących za bezpiecznymi murami szkoły. Warto jednocześnie zaznaczyć korelację pomiędzy ideami pedagogicznymi, które zaczęły być szerzej opracowywane i rozpowszechniane od początku XX wieku, a przemianami w organizacji przestrzeni dydaktycznych. Ma to swoje odbicie w architekturze nowobudowanych w tym czasie budynków szkolnych. Formę tych budynków należy również interpretować w kontekście przemianami społeczno-gospodarczymi po I i II Wojnie Światowej.
2. Od Nympheionu po przestrzenie fabryczne
Sięgając po archetyp instytucji czy ośrodka odpowiedzialnego za kształcenie młodych umysłów, nie przez przypadek pierwsze myśli kierują się w stronę starożytnej Grecji. Tam po raz pierwszy stworzono instytucję (Akademia Platońska), łączącą wyższą edukacje z badaniami naukowymi, jednocześnie dopatrując się w nauce czynnika wychowawczego [4].
W początkach swego istnienia akademia korzystała z zastanej architektury miejsc spotkań, nie uciekała od niej widząc w niej świadectwo postępu i rozwoju. Zanim akademia przeniosła się do Nympheionu, specjalnie przygotowanego budynku świątyni, dysputy prowadzone na zasadzie partnerskiej oraz nauki o charakterze wykładu odbywały się w budynku gimnazjony lub teatru.
W starożytnym Rzymie zanikła ta powszechność nauki. Szkoły nie posiadały własnej filozofii nauczania, a nauka polegała na biernym przekazywani wiedzy. Nie zaistniała wyspecjalizowana architektura, wykraczająca poza proste przestrzenie cell.
Wraz z upadkiem zachodniego cesarstwa zmieniło się oblicze rozwoju i kształcenia młodego człowieka. Kościół przejął role nauczyciela i mentora przy jednoczesnej kontroli programu
1Instytut Historii Architektury, Sztuki i Techniki, Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, ul. B. Prusa 53-55, 50-317 Wrocław, maria.kuc@pwr.wroc.pl
nauczania w szkołach przyklasztornych. Dopiero wzrost demograficzny, rozwój miast i sytuacje gospodarczo- polityczne wymusiły stworzenie ośrodków kształcenia kadry ludzi do sprawowania wyspecjalizowanych funkcji w ośrodkach administracyjnych . Od XIII wieku następuje rozwój uniwersytetów i stopniowe tworzenie od podstaw całych zespołów zabudowy uniwersyteckiej.
XIX wiek przynosi długo oczekiwany i społeczno-gospodarczo wymuszony rozwój ośrodków oświaty niższego szczebla. Edukacja miała być przede wszystkim odpowiedzią i rozwiązaniem wobec oblicza rosnącego uprzemysłowienia, niskiej higieny życia i powszechnego analfabetyzmu.
Zakres oddziaływania szkół przykościelnych był lokalny, a edukacja i uczęszczanie do nich nie było priorytetem. Szkolnictwo było właściwie całkowicie sprywatyzowane i dostępne tylko dla zamożnych. Lekcje odbywały się w wynajętych salach stosownie zaaranżowanych. Powstające od XVIII wieku budynki o przeznaczeniu szkolnym swoją architekturą i przestrzeniami nawiązywały do powstających ówcześnie gmachów, dlatego nie bez przyczyny nazywano je często “szkołami-pałacami”. W tym typie szkół powszechne stawały się już ławki odpowiadające współczesnemu wyobrażeniu o nich. Druga połowa XIX wieku wreszcie dostarczyła publicznych budynków szkolnych uzupełniających nisze rynkowa. Spełniały one podstawowe wytyczna dotyczące oświetleni, wentylacji i umeblowania. Potrzeba rozwiązania tego problemu rozpoczęła publiczną dyskusje, która przy jednoczesnym rozwoju technologicznym oraz myśli psychologicznej i pedagogicznej miała przynieść konkretne rozwiązania.
3. Zmieniająca się przestrzeń szkoły XX wieku.
Z początkiem XX wieku skoncentrowano się nad uzyskaniu optymalnych warunków rozwoju
młodego człowieka. Postępowały liczne badania pedagogiczne i rozwój psychologii bodźcowo-reakcyjnej. Zasadniczy wpływ na rozwój tych kierunków miał behawioryzm. Podejście to wyrosło z prac asociatów i wczesnych behawiorystów , którzy sprowadzali proces uczenia się do warunkowania. Zasadniczo podejście behawiorystyczne zajmowało się badaniem warunków w jakich pojawiają się określone reakcje, jak te bodźce wpływają na zachowanie i jakie są wzajemne relacje przyczynowo- skutkowe kolejnych zachowań. Miał to, wraz z nieustannym postępem technicznym, nieoceniony wpływ na zmiany wytycznych przy projektowaniu szkół.
Wytyczne z początku wieku zwracały uwagę na wielkości klas, zmniejszenie tych przestrzeni i dostosowanie ich do określonej liczby uczniów.
Tab. 1. Wybrane parametry sal lekcyjnych, początek XX wieku.
Anglia Prusy Austria Francja Polska
powierzchnia budynku na jednego ucznia w m2
0,85 0,9-1,2 0,9-1,2 - 0,7
wysokość klas w m 4,3 4 4,2-4,3 4 -
Określono dokładnie poszczególne wymiary, wielkości korytarzy, zaplecza sanitarnego i innych wymaganych pomieszczeń. Zwrócono baczną uwagę na doświetlenie i wentylację.
Określono wielkości okien i ich wzajemne położenie oraz położenie w całej architekturze budynku.
Określano materiały i kolorystykę stosowną do różnych przestrzeni budynków szkolnych oraz miejsca pracy ucznia w domu [6]. Analizując pochodzenie rozwiązań przestrzennych współczesnych szkół i próbując określić ich słuszność i dalszy kierunek ich rozwoju, należy
zwrócić uwagę na podstawy ich rozwoju i argumentacji. Dla klarowniejszego przedstawienia złożoności tematu warto rozdzielić zmiany, które nastąpiły, na ogólniejsze opracowania pewnych teorii i poglądów, wynikające z rozwoju myśli wcześniejszego stulecia.
Tab. 2. Zalecana liczba uczniów w klasie, początek XX wieku.
Wiedeń Berlin Saksonia Francja Polska Zalecana liczba uczniów
w klasie
80 60-70 52 40 30-50
W dobie XIX wieku zaczęto dbać o upowszechnienie edukacji i przede wszystkim poprawę warunków higienicznych. Odpowiedzią na te postulaty były idee szkół otwartych. Były to szkoły w dosłownym znaczeniu otwarte na środowisko, tzw. open-air-schools. Występował w nich nowy typ sal lekcyjnych, w których było możliwe prowadzenie zajęć na zewnątrz budynku, w naturalnym oświetleniu i stałej wentylacji. Docelowo miały być to szkoły przyjazne dzieciom o słabym zdrowiu, bardziej podatnym na zarażenie panująca gruźlicą. Jednocześnie określenie “szkoły otwartej” odnosiło się do idei otwarcia na potrzeby dziecka i opracowania różnych alternatywnych metod nauczania. Interpretacją idei szkoły otwartej jest również koncepcja szkoły na bazie otwartego planu. Zaowocowało to rozwiązaniem systemu klasowo-lekcyjnego w jednolite duże przestrzenie. Otwartość szkoły miało też odzwierciedlenie w otwartym planie architektury, nawiązującym do idei szkoły jako miasta dzieciństwa. Przestrzenie architektury szkolnej miały nawiązywać do analogicznych przestrzeni miejskich, warunkujących różnego typu relacje społeczne. Szkoły otwarte wychodziły naprzeciw indywidualnym potrzebom rozwojowym ucznia, jednocześnie zwracając uwagę na wyniki procesu nauczania. Były to powszechne cele przyświecające badaniom pedagogów , filozofów i psychologów.
Jednym z najsłynniejszych amerykańskich pedagogów jest John J. Dewey. Stworzył pedagogikę realizującą idee szkoły dla życia i przez życie, szkoły na miarę dziecka, nowej, szkoły nowej, aktywnej i twórczej[2].W centrum szkoły usytuowany został uczeń, a badania nad nowymi metodami nauczani prowadził w progresywnej szkole laboratoryjnej na Uniwersytecie w Chicago.
Jednym z budynków, który jest zgodny z jego poglądami, jest Hillside Home School w Wisconsin, zaprojektowany przez F.L. Wrighta. Pragmatyzm poglądów Deweya znalazł odzwierciedlenie w ogólnym rozplanowaniu funkcji obiektu ze szczególnym potraktowaniem sal do zajęć praktycznych, zastosowaniu pomieszczeń wielofunkcyjnych oraz powiązaniu obiektu ze środowiskiem naturalnym[3].
Kolejną postacią, której poglądy i opracowania nadal posiadają swoich zwolenników, jest Rudolf Steiner - twórca szkoły waldorfskiej. Celem nowej pedagogiki miał być rozwój ku cywilizacji alternatywnej, opierającej się m.in. na nowej religii, sztuce i nauce. Duże znaczenia miała nauka przez prace i doświadczanie, a sama nauka przebiegała w blokach tematycznych. Duże znaczenie w tym procesie miał budynek. Zgodnie z programem miał się on znajdować poza miastem, zatopiony w zieleni, o rzucie bez kątów prostych , zorientowany według stron świata, a skalą, wielkościami i kolorami dostosowany do potrzeb dziecka. Centralnym elementem tego typu szkoły była wielofunkcyjna aula .
Inne cele przyświecały Jamesowi Lloyd’owi Trump’owi, autorowi tzw. Planu Trump’a. Dążył on do zwiększenia produktywności w procesie nauczania, to znaczy lepszych wyników w nauce, przy ekonomicznym wykorzystaniu doświadczenia nauczyciela oraz indywidualnych predyspozycji
ucznia. Program ten miał wpływ na architekturę szkoły, wymuszając zaprojektowanie konkretnych przestrzeni. Program zakładał istnienie sal wykładowych dla 100 i więcej uczniów, sal seminaryjnych dla grup 12-15 osobowych , przestrzeni do indywidualnej nauki wewnątrz i na zewnątrz budynku oraz miejsca do prac w grupach.
W odniesieniu do opracowań pedagogów i ich sugestii można sklasyfikować nowe rodzaje układów przestrzennych budynków szkolnych oraz typy jednostek klasowych. Są one odpowiedzią na postulaty pedagogów i przedstawiają uogólnione sposoby wydzielania stref różnego typu aktywności. Tym samym uwzględniane są przestrzenie od publicznych dla społeczności szkolnej, przez pół publiczne dla grup klasowych, po prywatne przeznaczone do samodzielnej pracy ucznia.
Jednocześnie te przestrzenie mają zaspokajać potrzeby dziecka, związane z aktywnością fizyczną, przynależnością i bezpieczeństwa.
a) plan linearny b) obustronnie obudowany c) wewnętrzny d) układ scentralizowany korytarz dziedziniec
Rys. 2. Wybrane typy układów pomieszczeń względem przestrzeni publicznej, źródło: [2].
4. Budynki szkolne lat najnowszych
W procesie projektowania architektury szkół podstawowych, gimnazjalnych i średnich występuje różnego typu specyfika odnośnie każdego z tych typów szkół, ze względu na różnice poziomu rozwoju intelektualnego i emocjonalnego grup młodzieży, do których dana architektura jest kierowana. Każda z tych grup ma również odmienne potrzeby i sposób postrzegani otaczającego świata i inne stymulujące bodźce wywołują pożądane efekty. Ponadto czynnikami wpływającymi na ostateczna formę budynku szkolnego są m.in. usytuowanie działki, typ otaczającej zabudowy, szacowana liczba uczniów, przyjęty program nauczania, wymagania inwestora oraz dostępne środki finansowe. Przy takiej złożoności zagadnienia i mnogości powstających niepowtarzalnych budynków szkolnych nie sposób zobrazować wszystkie aspekty.
Niech dwa przedstawione przykłady będą namiastką możliwości kształtowania przestrzeni szkolnych przy bardzo świadomym i odpowiedzialnym traktowaniu zagadnienia.
4.1. Orestad College, 3XN Architects, Kopenhaga, Dania
Nowa szkoła w Kopenhadze jest ciekawym przykładem zamknięcia w jednej bryle potrzeb uczniów i nauczycieli. Jedyną wytyczną jaką mieli projektanci była określona grupa wiekowa uczniów 16-19 lat. Może właśnie dzięki takiej swobodzie powstał bardzo nowoczesny obiekt, dostosowany do gustów tej grupy wiekowej. Prosta sześcienna bryła ograniczona jest pionowymi ruchomymi półprzeźroczystymi panelami szklanymi, decydującymi o doświetleniu wnętrza. Są one zabarwione na rożne kolory, co nadaje budynkowi efektywności. Poświata wewnątrz budynku jest zmienna, zależnie od ustawienia paneli, pory dnia czy roku. Takie rozwiązanie jest nowatorskie w architekturze szkolnej, która bazuje na stabilnych formach, ugruntowujących poczucie uporządkowania i stałości, co jest bardzo ważne dla wcześniejszych etapów rozwoju człowieka.
Duże otwarte przestrzenie wnętrza przypominają analogiczne rozwiązania na uniwersytetach, jednak głównymi akcentami są mniejsze tarasy o charakterze typowo młodzieżowym. Przestrzeń
pozalekcyjna stanowią otwarte okrągłe tarasy, wyposażone w miękkie workowe siedzisk w kolorze szklanych paneli elewacji i bardziej stabilne typowe siedziska. Cała kubatura budynku jest jedną otwartą przestrzenią publiczną z wydzielonymi salami lekcyjnym i większymi bądź mniejszymi strefami pół publicznymi do wypoczynku i nauki. Szkoła ta jest przykładem otwartego układu przestrzennego biur i uniwersytetów, dostosowanego do potrzeb i gustu nastolatków.
Rys. 3. Orestad College, http://bryla.pl/Orestad_College___idealna_szkola.html, źródło [7]
4.2. Joensuu Lyceum, Lahdelma and Mahlamäki Architects, Joensuu , Finlandia
Architektura szkoły podstawowa w Lahdelman swą wyrafinowaną i wyszukaną bryłą w połączeniu z fińską stylistyką i czystością form nie przypomina innych szkół tego stopnia. Łatwo jest ją pomylić z budynkiem liceum, a nawet wydziałem uniwersytetu. Jednak uczniowie przyznają, że takie „dorosłe” środowisko pracy bardzo im odpowiada i pozwala poczuć jak dorastają. Budynek został rozplanowany na rzucie centralnym ze skokowo odchodzącymi kolejnymi skrzydłami budynku. Wynika to ze specyfiki miejsca oraz klimatu. Taka rozczłonkowana bryła pozwala uzyskać więcej powierzchni wpuszczających światło do wnętrza. Poszczególne bryły zaprojektowano tak, by dwie elewacje posiadały przeszklenia. Bryła szkoły określa rozkład funkcji.
Wejście prowadzi do otwartego na całą wysokość budynku atrium, wokół którego skupia się przestrzeń publiczna szkoły wraz z szatnią i jadalnią. W rozchodzących się na boki bryłach budynku umieszczono sale lekcyjne i przestrzenie edukacyjne dla różnych grup wiekowych.
Rys. 3. Joensuu Lyceum, www.imagineschooldesign.org/uploads/pics, źródło:[8].
Budynek szkoły ma w sobie łączyć funkcje typowe dla architektury takiej instytucji.
Jednocześnie swą forma ma uwrażliwiać plastycznie i edukować architektonicznie użytkowników.
Selektywnie użyto kolorów i instalacji świetlnych do zaznaczenia przestrzeni kolejnych skrzydeł budynki. Nie użyto intensywnych kolorów typowych dla designu dziecięcego. Zamiast tego zastosowano bardziej stonowaną paletę barw zawierająca jasną zieleń, użytą do zaznaczenia szafek szkolnych czy pomarańcz, wykorzystaną do szklanych balustrad. Nośnikami barw są przede
wszystkim meble i architektoniczne detale. Jednak nie są to zwykłe, powszechne detale.
Wykorzystano np. sztandarowe krzesło Verner Pantona. Sprawiono tym samym, ze każdy element osobno, jak i w relacji z innymi obiektami i całą przestrzenią, jest nośnikiem informacji i bodźcem stymulującym emocjonalne i wrażliwe odczuwanie przestrzeni i architektury.
5. Podsumowanie
Współcześnie realizowane projekty szkół różnego szczebla dostarczają odmiennego rodzaju przestrzeni, zgodnie wymaganiami i wytycznymi opierającymi się na doświadczeniach architektury XX wieku. Wparciem do realizacji wszystkich założeń i postulatów programów pedagogicznych i wymagań były i są nadal opracowywane różnego rodzaju prefabrykaty czerpiące z rozwoju technologicznego. Dodatkowe zaangażowanie architektów pozwala na tworzenie architektury, która przy takim podporządkowaniu funkcjonalnym nie zatraca wartości estetycznych, a architektura budynków szkolnych staje się wytyczną rozwoju i drogi edukacji artystyczno-architektonicznej młodego człowieka.
Literatura
[1] A. Bać. Wybrane zagadnienia projektowania szkół na przykładzie realizacji wiedeńskich lat 90 -tych XX wieku. Wrocław
[2] M. Balcer-Zgraja . Architektura budynku szkolnego lat najnowszych, w aspekcie wpływów współczesnej techniki i wymagań społecznych. Gliwice 2008
[3] M. Dudek, Schools and Kindergartens. Birkhauser 2007 [4] T. Taczewski, Architektura szkoły wyższej, Gliwice 2009 [5] J. Włodarczyk, Architektura szkoły. Arkady, Warszawa 1992 [6] www.informaworld.com
[7] www.imagineschooldesign.org [8] www.bryla.pl